Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

“Мэҥэ Хаҥаласка үөрэх сайдыытыгар бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыт сиринэн Доллу Бэрдьигэстээҕэ буолар. 30-с сылларга манна бастыҥ уопуту тарҕатар национальнай көрдөрүүлээх оскуола (Якутская национальная опытно-показательная школа — ЯНОПШ) тэриллибитэ. Кэлин көрбөттөр оскуолалара буолбута”, -- диэн кэпсиир Улуу Кыайыы 75 сылынан тахсыбыт “Доллу Бэрдьигэстээҕэ” кинигэни бэлэмнээбит Н.Г. Толстяков.

“Мэҥэ Хаҥаласка үөрэх сайдыытыгар бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыт сиринэн Доллу Бэрдьигэстээҕэ буолар. 30-с сылларга манна бастыҥ уопуту тарҕатар национальнай көрдөрүүлээх оскуола (Якутская национальная опытно-показательная школа — ЯНОПШ) тэриллибитэ. Кэлин көрбөттөр оскуолалара буолбута”, -- диэн кэпсиир Улуу Кыайыы 75 сылынан тахсыбыт “Доллу Бэрдьигэстээҕэ” кинигэни бэлэмнээбит Н.Г. Толстяков.

 ЯНОПШ өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэтии-иитии методикатын оҥорууга бастыҥ уопуту тарҕатар сыаллаах 1927 сыллаахха Дьокуускай куоракка аһыллыбыта. Куоракка үлэлииригэр бу оскуолаҕа 120-чэ оҕо үөрэммит эбит.

1930-1931 сылларга Парфений Никитич Самсонов салайбыт, үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн Лука Никифорович Харитонов, учууталларынан Николай Егорович Афанасьев, Вера Дмитриевна уонна Надежда Дмитриевна Давыдовалар үлэлээбиттэр.

Кэлин өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибит методистар, үөрэх учуобунньуктарын ааптардара буолбут Самсоновтар --  РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх учуутала, Үлэ Кыһыл Знамята, «Бочуот Знага» уордьаннарынан, К.Д. Ушинскай мэтээллэринэн наҕараадаламмыт Парфений Никитич уонна кини кэргэнэ, САССР үтүөлээх учуутала, В.И. Ленин уордьанын кавалера Надежда Евменьевна – ол саҕана номнуо үөрэтии-иитии боппуруостарыгар чинчийэр үлэлэрин саҕалаабыт эдэрчи саастарыгар сылдьаллара.

самосновы

«Парфений Никитич 1928 сыллаахха Саха АССР үөрэҕин наркома П.А. Ойуунускай өйөбүлүнэн Москваҕа каадырдар идэлэрин үрдэтэр институттарыгар биир сыллаах кууруска үөрэммит. Манна кини Н.К. Крупская, А.В. Луначарскай, П.П. Блонскай курдук уһулуччулаах педагогтар, партийнай-уопсастыбаннай диэйэтэллэр лиэксийэлэрин истибит, үөрэтиилэрин ааспыт. Ол барыта киниэхэ уҕараабат күүһү-уоҕу укпут, умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыт» диэн суруйбут Сунтаар улууһун «Туойдаах Алаас» мусуойун төрүттээччи Еремей Аввакумов («Сунтаар сонуннара» хаһыат, 07.03 1998 с.).

Парфений Никитич бэйэтин үлэтин истиилин туһунан бу курдук суруйбут: «Кэргэним Надежда Евменьевналыын бииргэ үлэлиирбитигэр үөрэнээччилэри, нэһилиэнньэни улуу дьон үтүө холобурдарыгар уһуйар этибит. Төрөппүт оҕолорбутун эмиэ кинилэр холобурдарыгар иитэлээбиппит» (Т.П. Самсонова «Саха Ушинскайа», 2-с кинигэ, Дьокуускай, 2000 с., 39 сирэй).

ЯНОПШ 1931 сыл атырдьах ыйын 28 күнүгэр Дьокуускайтан Мэҥэ Хаҥалас Доллу Бэрдьигэстээҕэр көспүт. Онон педагогическай кэлэктиип онно көһөн барбыт. Үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн үрдүк сайдыылаах, талааннаах учуутал, чинчийээччи уонна тэрийээччи Лука Никифорович Харитонов анаммыт. Кини кэлин филология наукатын дуоктара, ССРС Наукаларын академиятын Саха сиринээҕи филиалын бэрэпиэссэрэ буолбута.

Харитонов Лука Никифорович

Бу оскуолаҕа командировкаланан кэлэн үлэлээбит дьон ортолоругар Тааттаттан төрүттээх Вера Дмитриевна Давыдова баара. Кини туһунан кинигэҕэ маннык суруллубут: «Вера Дмитриевна саха кырдьаҕас көлүөнэ үөрэхтээх дьахталларыттан биир саамай чаҕылхайдара, талааннаахтара диэн өссө тыыннааҕар билиммиттэрэ» (Т.П. Самсоноеа «Саха Ушинскайа», 2-с кинигэ, Дьокуускай, 2000 с., 89 сирэй).

ыера давыдлова

Кини ааспыт үйэ 20-30-с сылларыгар Биэрэ Дабыыдаба диэн ааттанан, элбэх хоһоону, кэпсээни уонна учуобунньуктары суруйбута. Бэйэтин бириэмэтигэр саха дьахталларыттан бастакы методист, поэтесса уонна талааннаах педагог быһыытынан сыаналанара. Вера Дмитриевна үөрэх наркоматын сорудаҕынан үс чаастаах «Саҥа суол» диэн үөрэх кинигэтин оҥорсубута, кэлин начаалынай кылаас үөрэнээччилэригэр “Ааҕар кинигэни” оҥорбута. Ону тэҥэ Вера Дмитриевна өрөспүүбүлүкэ 17 бастыҥ учууталларын дэлэгээссийэтигэр киирсэн, Москваҕа, Ленинградка сылдьыбыта, Н.К. Крупскаяны сирэй көрсүбүт улахан таһымнаах учуутал буолар. Кини туһунан 2011 сыллаахха суруйааччы Е.В. Слепцова-Куорсуннаах «Биэрэ Дабыыдаба, Бүөтүр Оруоһун-Хабыкы» диэн кинигэтэ тахсыбыта. Онно саха норуота үөрэхтэниитигэр үрдүк үтүөлээх В.Д. Давыдова туһунан иһирэхтик суруллубут.

Дьэ, итинник үтүөлэрэ-өҥөлөрө билиҥҥи да кэмҥэ ахтылла турар, ааттара-суоллара умнуллубакка, улахан буукубаттан суруллар уһулуччулаах учууталлар биһиги Доллу Бэрдьигэстээхпит оскуолатыгар үлэлээн-хамсаан, үөрэх-билии сайдарын туһугар түбүгүрэ үлэлээбиттэр.

П.Н. Самсонов ахтыытыгар суруйбут: «Дьокуускайтан 60 биэрэстэ ыраах сытар Доллу нэһилиэгэр бастыҥ уопуту тарҕатар көрдөрүүлээх оскуолабыт үлэлиир буолбута. Бу оскуола биллэр улахан күөллээх, Төҥүлүттэн 7 биэрэстэлээх (дьиҥэр, балтараа көстөөх сир -- ааптар) Бэрдьигэстээх диэн алааска аһыллыбыта. Алааска 2-3 балаҕан баара, 5-6 биэрэстэ иһинэн баара-суоҕа 10-15 уһаайбалааҕа. Бэрдьигэстээхтэн 3 биэрэстэ сиргэ баар Балаҕаннаах диэн алааска 3 дьиэлээҕэ. Онтон бииригэр Доллу нэһилиэгин сэбиэтэ, атыныгар биһиги олорбуппут. Оскуолабытыгар үөрэнэр оҕолор барахсаттар көстөн ордук сирдэртэн сатыы сылдьан үөрэнэллэрэ. Ол курдук олохтоох нэһилиэнньэ билиигэ-көрүүгэ тардыһыыта күүстээҕэ»  («Саха Ушинскайа», Дьокуускай. 2000 с., 43 сирэй).

ЯНОПШ учууталлара 1931-1932 сылларга Бэрдьигэстээх нэһилиэнньэтигэр үгүс туһалаах үлэни ыыппыттара. Ол курдук, хамнастаах тус үлэлэрин таһынан олохтоохтор ортолоругар ликбез (ликвидация безграмотности) үлэтин ситиһиилээхтик тэрийэллэрэ. Бэрдьигэстээх тула баар холкуостар салайааччыларыгар үлэ былааннарын, отчуоттарын оҥорсон көмөлөһөллөрө, нэһилиэнньэҕэ араас көрүҥнээх, туһалаах маассабай үлэни ыыталлара.

Учууталлар бары да талааннаах дьон буолан, испэктээктэри уонна кэнсиэртэри элбэхтик туруораллара. Надежда Евменьевна нуучча норуотун ырыаларын олус үчүгэйдик ыллыыра, мандолинаҕа уонна балалайкаҕа бэркэ оонньуура. Оттон Лука Никифорович устурууналаах үнүстүрүмүөннэргэ оонньуурун истибит дьон мэлдьи ахтан кэпсииллэрэ. Кинилэртэн холобур ылан, олохтоох ыччат муусукаҕа сыстан барбыт буолуон сөп эбит. “Кэлин бөдөҥөөбүт Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтигэр олохтоохтор ырыаҕа-тойукка, ордук пьеса туруоруутугар сөбүлээн кыттыылара ЯНОПШ үлэлээбит кэмиттэн саҕаламмыта”, -- диэн кырдьаҕастар ахталлара. «ЯНОПШ учууталлара тустаах үлэлэрин таһынан уопсастыбаннай олоҕу күүрээннээхтик тэрийэллэрэ. Оттон сайыныгар Төҥүлүгэ тиийэн, учууталлар идэлэрин үрдэтиигэ бастыҥ оскуола буолан, Мэҥэ Хаҥаластан, Уус Алдантан, Чурапчыттан, Амматтан, Тааттаттан кэлэр учууталларга лиэксийэлэрэ ааҕаллара, араас методическай үлэни үүннүүллэрэ-тэһииннииллэрэ» диэн суруйбут эбит П.Н. Самсонов («Саха Ушинскайа», Дьокуускай, 2000, 44 сирэй),

«Автономная Якутия» өрөспүүбүлүкэ киин хаһыатын 1932 сыл ыам ыйын 10 күнүнээҕи 105-с №-гэр оччотооҕу районо иниспиэктэрэ В.Е. Игнатьев ыстатыйата баар. Онно бу курдук этиллибит: «ЯНОПШ является в Мегино-Кангаласском районе единственной методической базой для других школ района. Она обслуживает 6 школ. В установленные дни коллективно разрабатывает учебные планы, инструктаж по работе в мастерской, делает доклады о комвоспитании. Школы, обслуживаемые ЯНОПШ, отличаются лучшей постановкой работы. В ЯНОПШ в 1932 году было 4 педагога, 4 группы учеников» (Архыып ыспыраапката. Ф-50, оп-1-2 д-5027я-44).

Оччотооҕуга хантан массыына сырыыта баар буолуой? Суол-иис быстар мөлтөх буолан, почта, хаһыат сурунаал, кинигэ уонна үрдүкү тэрилтэлэр дьаһал суруктара ыйы-ыйдаан айаннаан, Бэрдьигэстээххэ кэлэрэ. Ол биричиинэнэн өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин салалтата ЯНОПШ-ны Бэрдьигэстээхтэн куораттан кэм чугас Хаптаҕай сэлиэнньэтигэр көһөрөргө күһэйбитэ. Хаптаҕайга ЯНОПШ 9 сылтан ордук кэм үлэлээн, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥ далааһыннИзображения и ссылкиаах үлэни ыыппыта биллэр. Оскуола докумуоннарын уонна малын ат тэлиэгэтигэр тиэйэн, учууталлар барахсаттар Бэрдьигэстээхтэн Хаптаҕайга диэри уонча көстөөх сиргэ айаннаабыттар. Ол айаҥҥа аттар таһаҕастарын ыарырҕатар буолан, учууталлар үксүн сатыылаабыттарын туһунан учууталым Тамара Парфеньевна кэпсиир буолара.

Онон тыа сирин оскуолаларыгар оҕону үөрэтии бастыҥ уопутун түмүүгэ уонна тарҕатыыга, учуутал билиитин-идэтин үрдэтиигэ, үөрэтэр учуобунньуктары оҥорууга бастакы научнай-методическай үлэлэр биһиги Доллу Бэрдьигэстээҕин алааһыттан силис-мутук тардан сайдыбыттара диэн этэр оруннаах.

ЯНОПШ Бэрдьигэстээххэ аһыллан үлэлээбит кэмнэрэ норуот үөрэҕириитин чинчийээччилэр интэриэстэрин инникитин да, бука, тардыа диэн эрэнэбин.

Любовь Аргунова,  педагогическай үлэ бэтэрээнэ.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением