• “Эркээйи эргиирэ” научнай салайааччыта Феодосия Габышева, СӨ Үөрэҕин миниистирэ Михаил Сивцев кыттыылаах биэриини ыам ыйын 29 күнүгэр “Кэрэ кэпсээн” биэриигэ көрөөрүҥ.

 Аан дойду үрдүнэн сайдыы тэтимирэр, глобализация бырассыастарын сабыдыаллара лаппа күүһүрэр кэмигэр өйү-санааны ыспакка, быстан-тохтон түспэккэ, сүнньүбүтүн, уратыбытын, бэйэбит киэнин тутан хаалар, ону байытар, ыччакка иҥэрэр сорукпут сытыырхайан кэллэ.

Бүгүҥҥү күн туруга, тыыннаах хартыыната, барыбытын буолбатаҕына, үгүспүтүн долгутар, сорох түгэннэргэ ыксатар буолуон сөп. Дьиҥэ, оннук саныырбыт, ылынарбыт саамай сөп – ол, бэйэбит да билбэппитинэн, омукпут тыыннаах хаалар суолун көрдүүр. Аны төһөнөн норуот ахсаана аҕыйах даҕаны, соччонон элбэх киһини хаарыйар тыын буоппуруоска кубулуйар.

ИИТИИ СУДААРЫСТЫБАННАЙ ТАҺЫМҤА

 Быйыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтин бирикээһинэн, Арассыыйа стратегиятыгар олоҕуран, Саха сиригэр оҕону уонна ыччаты иитии кэнсиэпсийэтэ ылылынна. Маныаха бэдэрээссийэ да, эригийиэн да докумуоннарыгар сүрүн тосхол – бэйэтин норуотун национальнай, култуурунай уонна историческай уратытыгар олоҕуран, өй-санаа өттүнэн сиппит, уопсастыба иннигэр эппиэтинэстээх, бары өттүнэн дьүөрэ сайдыылаах личноһы иитэргэ табыгастаах эйгэни олохтооһун, усулуобуйалары тэрийии буолар.

• "Эркээйи" бырагырааманы 90-с сылларга оҥорсубут Татьяна Ильина билигин "Эркээйи эргиирин" сүрүннэһэр

Маны таһынан Владимир Путин көҕүлээһининэн былырыын үөрэхтээһин сокуонугар үөрэх тиһигэр иитии үлэтин көдьүүһүрдэр туһунан уларытыы киирбитэ. Бу хайысхаҕа Арассыыйатааҕы үөрэх академията бэлэмнээбит барылыгар уонна мэтэдиичэскэй ыйынньыгар олоҕуран, былырыыҥҥыттан хас биирдии үөрэх тэрилтэтигэр иитии бырагырааматын оҥоруу үлэтэ бара турар. Былаан быһыытынан, бу дьыл балаҕан ыйыттан бары оскуолаларга, салгыы орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар киириэхтээх.

Дьэ, бу кэми куоттарбакка, быйылгы үөрэх дьылыгар Хотугу сиргэ олохтоох судаарыстыба буоларбыт быһыыбытынан, уонна оҕону иитэр үгэстэрбитигэр, үөрүйэхтэрбитигэр, мындырбытыгар туһаайыылаах үлэ көрүҥнэрин, хайысхаларын, ньымаларын ситимниир, аттаран туруорар сыаллаах үлэни тэрийдибит. Ол аата эригийиэннээҕи уонна национальнай уратыны үөрэх эйгэтигэр учуоттуур, көлүөнэ солбугун бэлэмниир туһуттан «Эркээйи эргиирэ» бырагырааманы суруйан, олоххо киллэрии үлэтин былааннаахтык тэрийэ сылдьабыт. Бырагыраама суолтатын, ис хоһоонун, саҥардыллыбыт сонун өрүттэрин туһунан «Ил Түмэн», «Кыым», «Киин куорат» хаһыаттарга суруйан да, санаабытын этэн да турабыт.

ОҔОҔО, ҮЛЭҔЭ САҤАЛЫЫ СЫҺЫАН

Бастатан туран, «Эркээйи эргиирэ» бырагыраамаҕа «иитии» диэн өйдөбүл оннугар «сайдар эйгэни тэрийии» диэн ситими киллэрдибит. Биһиги дьоммут, сахалар, «иитии» диэн тылы «көрүү-харайыы», нууччалыыта «уход, забота» диэн суолтаҕа тутталлар эбит. Ол аата  дьиэ кыылын, сүөһүнү иитиигэ туттуллар. Эбэтэр ыал оҕотун кыайан аһатар-таҥыннарар кыаҕа суох буоллаҕына, иитимньигэ биэрэр диэн өйдөбүл баар.

• Үөрэх миниистирин солбуйааччы В.Тихоновка сүбэ мунньах

Ол оннугар саха киһитэ оҕотун батыһыннара сылдьан, бэйэтин холобурунан уһуйара, боруобалатан көрөн, ис кыаҕын арыйарга кыһаллара, Айыы киһитэ ситэн тахсарыгар дьулуһара. Онон уһуйаан, оскуола, атын да үөрэх тэрилтэлэрэ иитиини (көрүүнү-истиини) таһынан оҕону кыра сааһыттан сайыннарар, үтүө өйгө-санааҕа туһаайар, талаанын-дьоҕурун арыйар эппиэтинэһи сүгүөхтээхтэр уонна үтүө суобастаахтык толоруохтаахтар. Ол эрээри барытын тас эйгэҕэ сэлээнниирбит эмиэ тутах.

Билиҥҥи кэмҥэ төрөппүттэр оҕону кытта бодьуустаспаттар, болҕомто ууран, дьиэ кэргэҥҥэ кэпсэтиини, алтыһыыны тэрийбэттэр. Оонньуу нөҥүө, ырыа-тойук көмөтүнэн, үлэ-хамнаныы баар буоларын ситиһэн, оҕо ситиитин, үрдүккэ-кэрэҕэ талаһыытын, кыаҕын арыйан, саҥа үктэллэргэ тахсыытын хааччыйыахтаахпыт, эйгэтин олохтуохтаахпыт.

Иккиһинэн, оҕо үөрэҕи ылыммытын, сайдыытын таһымын, маны ааһан учуутал идэтин баһылаабытын, бүтүн үөрэх тэрилтэтин үлэтин-хамнаһын БКСЭ эрэ түмүгүнэн сыаналыыр курдук буоллубут. Дьиҥэр, БКСЭ оҕо билиитин таһымын бэрэбиэркэлиир ньыма эрэ быһыытынан көрүллүөхтээх. Оҕо оскуолаҕа БКСЭ-ни туттараары кэлбэт ээ, үүнэ-сайда, инники олоххо бэлэмнэнэн, билиини-көрүүнү мунньунаары, үөрүйэхтэри, сатабыллары баһылаары буоллаҕа эбээт. Эбэтэр ахсаан биридимиэтин «математиканы» эрэ билээри үөрэппэппит чахчы. Бу түгэҥҥэ уруогу ньыма быһыытынан туттан, оҕо өйүн, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарабыт, араас албастары баһылыыр кыаҕын арыйабыт. Онон оҕо ситиһиитин, сайдыытын таһымын араас өттүттэн кэлимсэтик көрөн сыаналыахтаахпыт, быһаарыахтаахпыт.

Үсүһүнэн, баары, буола турары суолталыахтаахпыт. Үөрэх эйгэтигэр бүддьүөттэн балай да үп көрүллэрин, ресурса түмүллэрин билэр буолуохтааххыт. Атын эригийиэннэргэ холоотоххо, оскуолаларбыт туруктара, хааччыллыылара, тыа сиригэр социальнай эбийиэктэр тутуллаллара холобур буолар кыахтаах. Ол аата бу бэйэлээх баайбытын тутан олорон, сэргэх, далааһыннаах, хорутуулаах үлэни ыытыахтаахпыт буоллаҕа.

• Екатерина Чехордуна "Эркээйи эргиирин" суруйарга биир эмиэ сүрүн киһибит, тирэхпит, сүбэһиппит 

Билигин «Эркээйи эргиирэ» бырагыраамаҕа кыттыһан, үлэни саҥалыы тэрийэбит диэн сорук туруорбуппутугар, үгүстэр «эбии харчы бэриллэр дуо?», «учуутал сырата төлөнөр дуо»? диэн ыйытыылары аҥаар кырыы анньан киирэн барбатылар дуо? Дьиҥэр, «Эркээйи эргиирэ» учуутал, педагог үлэтин ис хоһооно байыахтааҕын, дириҥиэхтээҕин, атын таһымнаныахтааҕын, үөрэх тэрилтэтин үлэтэ сааһыланыахтааҕын туһунан этэр. Билиҥҥи үөрэх, иитии былааныгар баар үлэ көрүҥнэригэр эбии дьарыктар, куурустар, кылаас чаастара тобуллуохтаахтарын, кылаас, оскуола таһынан араас хабааннаах тэрээһиннэр, бырайыактар сүрүннэниэхтээхтэрин ыйар.

Ол аата «тастан», «үөһэттэн» көрдүү олорбокко, бэйэбит аттарынар, сөпкө дьаһанар, баар кыахтары туһанан, атын таһымҥа тахсыахтаахпыт. Холобур, харчы суох буолбатах, харчыны сатаан булбаппыт. Үлэбитин итэҕэтиилээхтик көрдөрөн, көмүскээн, өйөбүл эбэтэр грант ылбаппыт… Ол аата бэйэни уларытыахтаахпыт, сыалы-соругу атыннык туруора үөрэниэхтээхпит.

ТЭРЭЭҺИН ҮЛЭТИН КЫАЙА ТУТТАРБЫТ

СӨ Үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтин салайыытынан былааннаах үлэ саҕаланна. «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама олоххо ыпсыытын тэрийэр, сүрүннүүр тэрилтэнэн – «Юные якутяне» өрөспүүбүлүкэтээҕи тирэх киин (сал. В.А. Васильева) ананна, маны таһынан учууталлары, педагогтары уонна преподавателлэри кытта үлэни, кинилэр куурустарга үөрэнэр, научнай-методическай өттүнэн өйөнөр, бастыҥнар уопуттарын тарҕатар эппиэтинэһи, икки тэрилтэҕэ сүктэрдилэр: Үөрэх сайдыытын уонна идэни үрдэтэр институкка (сал. Нь.М.Павлов) уонна Орто анал үөрэхтээһини сайыннарар институкка (сал. Л.М.Иванов). Улуус таһымыгар үөрэх управлениетын нөҥүө ситим олохтоноро былааннанар: биир-биир эппиэттээх үлэһиттэр сыһыарыллан эрэллэр. Онтон өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бу хайысхаҕа үлэни миниистири солбуйааччы В.И. Тихонов тэрийиэҕэ.

• "Эркээйи эргиирин" тула кэпсэтиилэр 

Муус устарга сүүмэрдээһин түмүгүнэн, хамыыһыйа быһаарыытынан, үөрэх 36 тэрилтэтэ уонна «Арылы кустук» уһуйааннар ситимнэрэ пилотнай былаһаакка быһыытынан бигэргэннилэр. Ол иһигэр 11 уһуйаан, 15 сүрүн оскуола (итинтэн 3-гэр бэйэтигэр оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго группалаах), 7 эбии үөрэхтээһин киинэ уонна 3 орто анал үөрэх тэрилтэтэ. Хас биирдии былаһаакка атырдьах ыйын 20 күнүгэр диэри үс сылга үлэлиир «дорожнай картатын», бэйэтин тэрилтэтигэр сөп түбэһиннэрэн, баар үлэтин уонна «Эркээйи эргииринэн» саҥалыы тэрийэр хайысхаларын учуоттаан, оробуочай бырагырааматын оҥорор. Маныаха саҥа бырагырааманан хас биирдии үөрэх дьылыгар ситиһиллэр таһым соруктара, ол түмүгүн сыаналыыр киритиэрийдэр олохтонуохтара. Быйыл күһүн үөрэх үлэһиттэрин атырдьах ыйынааҕы сүбэ мунньаҕар туспа сиэксийэлэнэн, былааннарын истэн, бырагыраамаларын сыныйан көрөн, үлэлииргэ көҥүл биэриэхпит.

Ыам ыйыгар пилотнай былаһааккаларга, биирдиилээн улуустарга уонна баҕа өттүнэн далааһыннаах үлэҕэ кыттыһыан баҕалаахтарга сэминээрдэри ыыттыбыт, сүбэ-ама буолан, айымньылаах үлэҕэ салайдыбыт. Биллэн турар, үлэлээн хасыһан бардахха, бииртэн-биир ыйытыы, уустук боппуруос күөрэйэн иһэр. Маныаха үөрэх тэрилтэлэригэр методическай босуобуйалары, улуустарбытыгар эрэкэмэндээссийэлэри, төрөппүттэргэ уонна нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар тэттик буклеттары оҥорон көмөлөһөр санаалаахпыт. Дьоммут көхтөрүн, тэтимнэрин эрчимирдэр сыалтан, бастыҥнары өйүүр, чаҕылхай үлэлээхтэри өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бэлиэтиир араас ньымалар эмиэ тобуллуохтара.

Салгыы «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама ис хоһоонунан ҮөФГС иһинэн дьарыктары, элективнэй куурустары, кылаас чаастарын туспа бырагыраамалаан тэрийэр буоллар, ол ордук көдьүстээх буолуо этэ. Маны таһынан «Эркээйи ситимэ» диэн ааттаан, баҕа өттүнэн үлэни тэрийэр үөрэх тэрилтэлэрин холбоон, ассоциация оҥорор, эбэтэр бэйэлэрэ оннук түмүккэ кэлэллэрэ буоллар, үтүө хамсааһын тахсыа этэ. Оччотугар кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ быһыытынан регистрацияланан, грант куонкурустарыгар үчүгэй идиэйэлэрбитин киллэрэн, харчынан өйөтөн, дьоһуннаах хардыылары оҥоруо этибит.Этэргэ дылы, барыта бэйэбититтэн тутулуктаах…

«Эркээйи эргиирэ» бырагыраама олоххо киириитэ «сэргэхсийии-сааһыланыы-дириҥээһин» диэн тиһигинэн барыахтаах дии саныыбыт. Бастаан утаа киһи сэргээн, сүргэтэ көтөҕүллэн, «оҥоро олорор үлэм сыаналанар, киэҥ эйгэҕэ сэҥээриини ылар кыахтанна» диэн хараҕа сандааран, өйдүүн-санаалыын уһуктан кэлиэхтээх. Онтон бырагыраама ис номоҕор киирэн, бэйэтин кэтэнэн, иһиллэнэн көрөн, тула өттүн атын хараҕын анылынан, ситимнээх үлэни тэрийэргэ дьулуһуохтаах, түөлбэ таһымыгар эйгэни олохтуохтаах, биир-биир атыттары уопсай үлэҕэ көҕүлүөхтээх. Салгыы өйө-санаата ситэн, уларыйан, саҥалыы үлэни тэрийэр кыахха киириэхтээх.

Маныаха айымньылаах уонна күргүөмнээх үлэни тэрийэргэ «Эркээйи ситимэ» (бырагырааманы өйүүр араас тэрилтэлэр, нэһилиэктэр, дьаһалталар, уопсастыбанньыктар), «Эркээйи кыһата» (бырагырааманан үлэлиир үөрэх тэрилтэлэрэ), «Эркээйи дьоно» (айымньылаах үлэлээх педагогтар уонна учууталлар, бырыайктар ааптардара, араас үлэни тэрийээччилэр уонна көҕүлээччилэр) диэн өйдөбүллэр бигэтик олохсуйуохтаахтар уонна кэҥиир, үксүүр кэскиллэниэхтээхтэр.

Владимир Тихонов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин уонна наукатын миниистирин солбуйааччы:

– Быйыл Е.П.Жирковтаах көҕүлээһиннэринэн 1991 сыллаахха ылыллыбыт, Саха сирин төрүт омуктарын дьылҕатыгар сүҥкэн суолталаммыт, Төрүт оскуоланы саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ 30 сылын бэлиэтиибит. Маныаха кэнсиэпсийэ олоххо ыпсарыгар чопчу механизмы уонна дьону түмэргэ сыалы-соругу туруорбут сүрүн ньыманан «Эркээйи» бырагыраама буолар. Билигин бу хайысхаҕа үлэ хаттаан сөргүтүллэн, аныгы кэмҥэ эппиэттиир гына саҥардыллан, байытыллан, кэҥээн, олоххо киирэн эрэрэ кэрэхсэбиллээх. Т.М.Ильина салалталаах олус кыһамньылаах, кэскил туһа диэн өрө туруммут дьонноох буоламмыт, маннык үлэни тэрийэн эрэбит диэн бэлиэтиэх тустаахпыт. Элбэхтэ кэпсэтэбит, арааһы ырытыһабыт. Оннук сүбэнэн, улуустары, нэһилиэктэри холбоон баран истэхпитинэ, үтүө түмүктэргэ тахсыахпыт. Кырдьык, бырагыраама ис хоһооно олус киэҥ, оҕо төрүөн инниттэн 24 сааһыгар диэри кэми хабар. Бары түмсэн, кыттыһан үлэлээтэхпитинэ эрэ сайдар суоллары тобулуохпут, дьоһун ыччаты үөскэтиэхпит.

Варвара Васильева, «Юные якутяне» өрөспүүбүлүкэтээҕи тирэх киин дириэктэрэ:

–Бастатан туран, пилотнай былаһаакка таһымын ылбыт уонна баҕа өттүнэн бу үлэҕэ кыттыһан эрэр үөрэх тэрилтэлэрин эҕэрдэлиэхпин баҕарабын. «Эркээйи эргиирэ» бырагырааманан олохпут саҥа кэрчигин саҕалыыбыт. Норуоппут үйэлэргэ илдьэ кэлбит, мунньуммут, билбит-көрбүт төрүт үөрэҕин сэргэ билиҥҥи олох сонун хайысхаларын ыпсары тутан, дьүөрэлээн, сайдарга интэриэһинэй эйгэни олохтуохтаахпыт. Бырагыраама конструктор курдук, барыбытын холбоон, табыгастаах, биһирэбили ылбыт ньымалары, үлэ үтүө уопутун талан ылан, бэйэтигэр сыһыаран, иилии тутуохтаах. Ону толорорго, ситиһэргэ үөрэх эйгэтигэр баар тэрилтэлэр бары сырабытын, билиибитин-көрүүбүтүн түмүөхтээхпит. Онуоха олоххо киллэрии үлэтин сүрүннээһин эппиэтинэһэ биһиги тэрилтэҕэ сүгүллүбүтүнэн, мантан ыла араас санаалары, дьаһаллары, бырайыактары көҕүлүөхпүт, хамсааһыннары таһаарыахпыт. Билигин былаан барылын оҥоро сылдьабыт: бастакы сылбытыгар туох ситиһиллиэхтээҕиттэн көрөн. Түгэнинэн туһанан, бэйэҕит санааҕытын тиэрдин, этиигитин киллэриҥ диэн көрдөһүөм этэ.

Евдокия Сартаева, Тааттатааҕы «Сатабыл» оҕо айымньытын дьиэтин методиһа:

– Аныгы кэм туруорар соруктарыгар хардарар кыахтаах «Эркээйи эргиирэ» бырагыраама ирдэбилигэр сөп түбэһэн, эбии үөрэхтээһин эйгэтигэр пилотнай былаһаакка буоллубут. Олус үөрдүбүт! Тоҕо диэтэххэ, биһиги тэрилтэбит сэһэнэ «Эркээйи эргииригэр» толору сөп түбэһэр уонна улууспутугар «Таатта» диэн култуура-үөрэх кластера олохтоммут буолан, үлэлииргэ биир хайысханы тутуһабыт. Биһиги кииммит куруһуоктары таһынан, бүтүн улууһу хабан, «Кыайыы суола» («Путь Победы») бырайыагынан үлэлиир. Сүрүн ис хоһооно – оҕо күннэтэ оҥорор үлэтигэр, үөрэҕэр үтүө түмүктэнэрэ, туруоруммут сыалын ситиһэрэ, сонун билиини сомсоро, саҥа айан таһаарара, наадалаах сатабыллары баһылыыра, бэйэтин сайыннарар суолугар инники хардыы оҥостуута буолар. Ол эбэтэр сыалбыт – оҕо бэйэтин сайдыытын бэйэтэ былааннана, салайына, сайыннарына үөрэнэригэр  көмөлөһүү, сөптөөх усулуобуйаны тэрийии. Бу соруктары ситиһэрбитигэр эбии үөрэх бырагыраамаларын, дьарыктар, бырайыактар нөҥүө оҕоҕо олох мындырдарын, күннэтэ туттуллар ньымаларын, албастарын, үөрүйэхтэрин иҥэрии ордук суолталанар.

Геннадий Охлопков,

СӨ Оҕолорун

уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун

бэрэссэдээтэлэ,

«Эркээйи эргиирэ» бырагыраама

олоххо киириитин сүрүннээччитэ