Бу туһунан санааны өссө былырыын Саха сирин пионерскай уонна оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын бэтэрээннэрин сэбиэтин салайааччыта, педагогическай үлэ хайысхатыгар Саха сирин хомсомуолун бириэмийэтин лауреата Нина Барашковалыын киэҥ дьүүлгэ таһаарбыппыт. Бастатан туран, пионерия үтүө үгэстэрин тутан хаалбыт уонна аныгы кэмҥэ оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын тэрийсибит, олохтоспут, сүрүннэспит ытык-мааны дьоммут сырдык ааттарын үйэтитии быһыытынан. Иккиһинэн, инники күөҥҥэ сылдьар үлэлээх дьоммутун өйөөн уонна кинилэр бастыҥ уопуттара киэҥ эйгэҕэ тарҕанарыгар көмө буолан.

Маныаха наҕараада харчынан бириэмийэлээҕэр буолбакка, ордук билиҥҥи кэмҥэ айымньылаахтык үлэлии сылдьар баһаатай болҕомто киинигэр киирэн, дьон-сэргэ биһирэбилин ылан, эппиэтинэһэ үрдүүрүгэр уонна ситиспит үлэтин түмүгүттэн дуоһуйан, саҥа аартыктары дабайарыгар туһаайабыт. Уопсастыбаннай бириэмийэ ис хоһооно уонна дьайар күүһэ онно сыттаҕа. Ол аата ити үөһэ ааттаммыт аксакалларбыт тэлбит суолларынан хорутуулаахтык, кимэн киириилээхтик үлэлээҥ, айыҥ-тутуҥ диэн.

ДЬОҺУН БЫРАЙЫАК ААПТАРДАРА ӨЙӨНҮӨХТЭРЭ

 Бастыҥнары балаһыанньаҕа олоҕуран сүүмэрдиибит, хас да киритиэрийдэринэн көрөн сыаналыыбыт. Куонкуруска «ситтим-хоттум, атыттары кытта тэҥнэһэн көрүөххэ» диэбит таһымнаах оҕо түмсүүтүн салайааччылара кытталлар. Ол аата күннээҕи үлэни сиэрдээхтик толорортон, араас тэрээһиннэри сатабыллаахтык тэрийэртэн таһынан, туох эрэ саҥа бырайыагы, сонун ньыманы, үлэ көрүҥүн тобулбут, тэрийбит, номнуо ситиһиилэрин тутан олорор киһи буолуохтаах. Атыннык эттэххэ, идэни баһылаан, методист, технолог, менеджер таһымыгар тахсар кыаҕы үөскэтэр.

Бириэмийэлэр ким аатын сүгэллэринэн тус-туспа хайысхалаахтар. Онон киирбит үлэлэр бэйэлэрин хайысхаларын эрэ иһигэр куонкурустаһар кыахтаахтар. Түмүгэр биирдии бириэмийэҕэ сылын аайы -- биирдии кыайыылаах аат. Кинилэргэ түөскэ кэтиллэр мэтээл, дастабырыанньа уонна 25 тыһ.суумалаах харчынан бириэмийэ туттарыллар. Бу үлэни сүрүннүүргэ тэрилтэбит иһинэн тус сыаллаах пуонда уонна попечительскай сэбиэт олохтонно.

Кимнээх үтүө хамсааһыны өйөөн, бириэмийэни олохтоспуттарын, «бастакы лауреаттар» диэн доргуччуааттанар, киэҥэйгэҕэ тахсар үлэлээх педагогтар, ону тэҥэ оҕо уопсастыбаннай хамсааһыныгар суолдьут сулус буолбут күндү дьоммут туһунан сиһилии билиһиннэрэр брошюраны бэлэмнии сылдьабыт

Нина Протопопова аатынан бириэмийэ ананыаҕа -- дьоһуннаах медиа-бырайыактары көҕүлээбит, сонуну киэҥник тарҕатар эйгэҕэ уонна бэчээт хайысхатыгар кэрэхсэбиллээх айымньыны суруйбут, оҕо пресс-киинин, эрэдээксийэтин, куруһуогун үлэтинэн уһулуччу түмүктэри ситиспит, Интэриниэти, медиаресурсалары, социальнай ситимнэри баһылаан, сонун сүүрээни киллэрбит педагогтарга.

Фатия Авдеева аатынан бириэмийэ -- оҕо уопсастыбаннай түмсүүтэ саҥа таһымҥа сайдарыгар, саҥа үктэллэри дабайарыгар туһуламмыт үлэлээх дьоҥҥо, оҕо баҕа санаатынан, көҕүлээһининэн тэриллэр дьаһаллара, бырайыактара, тэрээһиннэрэ олоххо киирэригэр көдьүүстээх ньымалары тобулбут, эйгэни олохтообут үлэһиттэргэ.

Елена Дмитриенко (Казахстан) аатынан бириэмийэ -- наука кыаҕын, бэрсэр билиитин туһанан, методическай уонна практическай тосхоллоох үлэни ыытар, профессиональнай эйгэҕэ мунньуммут уопутун ырытан, сааһылаан, саҥалыы ис хоһоонноон тарҕаппыт, маны таһынан дойду эрэгийиэннэрин кытта, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа сыһыаны, алтыһыыны олохтообут педагогтарга.

Маргарита Петрова аатынан бириэмийэ -- далааһыннаах тэрээһиннэри, үгүс ыччаты түмэр, баай ис хоһоонноох үлэҕэ сирдиир аналлаах марафоннары, эспэдииссийэлэри, кэмпириэнсийэлэри тэрийбит, нэһилиэнньэ, тулалыыр эйгэ туһугар араас хабааннаах дьаһаллары ыыппыт оҕо түмсүүтүн салайааччыларыгар.

ДЬОММУТ ҮТҮӨЛЭРИН  УМНУБАППЫТ

 Олох ханнык баҕарар өрүтүгэр буола турар быһыыны-майгыны илиигэ ылар, сайдыы суолун торумнаан, саҥа саҕахтары арыйар, үтүө санаанан салайтаран, дьону көҕүлүүр кыахтаах дьонноох буоламмыт, бары хайысхаҕа ситиһиилээхпит диэхпин баҕарабын. Сэлээннээн кэбиспэккэ, атыттарга сыҕайбакка, эппиэтинэһи өйдүүр, дьылҕа-хаан этиитинэн, үрдүкү мииссийэ курдук ылынан, үлэлээн, суолу солоон, олу куурбут дьоммутугар махтаныах, ытыктабылы биллэриэх тустаахпыт.

Сэбиэскэй Сойуус үрэллээтин кытта, пионерия курдук оҕону бүттүүн хабар модун тэрилтэ суох буолбута. 1992 с. ахсынньы 5 күнүгэр СӨ Оҕолорун уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһа төрүттэнэр. Пионер дыбарыаһын дириэктэрэ Ф.И. Авдеева уонна “Кэскил” хаһыат эрэдээктэрэ Н.И. Протопопова туруорсууларынан, Нина Барашкова салайааччынан ананар.

Бу кэмҥэ Егор Жирков салалтатынан саҕаламмыт Төрүт оскуолалары саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин сэргэ, 1994 с. уйулҕа билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Анастасия Оконешникова научнай салайыытынан, «Эркээйи» диэн төрүт култуураны тилиннэриинэн уонна сайыннарыынан оҕону иитии бырагыраамата суруллар. Н.А. Барашкова уонна Т.М. Ильина туруулаһан, 1994 с. «Оҕо быраабын туһунан» сокуон Ил Түмэнинэн ылыллар. 1996 с. «Эркээйи» бырагыраама СӨ Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан оҕону иитии уонна сайыннарыы тирэх докумуонун быһыытынан бигэргэнэр. Маны таһынан бу дьыл «Оҕо уопсастыбаннай тэрилтэлэрин судаарыстыба өттүттэн өйүүр туһунан» диэн уураах эмиэ тахсар. Онон салгыы үлэлииргэ-сайдарга, айарга-тутарга балайда кыах үөскүүр.

1997 с. сойууһу Александр Васильев салайар. 2000 сылларга уопсастыбаннай тэрилтэлэри быһа өйүүр тохтообута. Маныаха грант ньыматын тобулуу, тус сыаллаах судаарыстыбаннай бырагыраамаларга биирдиилээн тэрээһиннэр үптэрин көмүскээн киллэрии кэмигэр, Маргарита Петрова, СӨ Үөрэҕин министиэристибэтин тутаах үлэһитэ буолан олорон, быһаарыылаах дьаһаллары олохсутар, уостуу кэмигэр саҥа тыыны киллэрэр. 

2012 с. бэттэх эппиэтинэс миэхэ сүктэриллэр. Үлэ саҥалыы салаллар кэмигэр, Нина Протопопова быһаччы кыттыытынан, оччолорго Ил Дархан Егор Борисов хараҕын далыгар киирэн, 2013 с. бэттэх дьоһун үлэни сүрүннээтибит. Москва, Дагестан кэнниттэн уопсастыба-судаарыстыба тэҥинэн кыттыылаах сайдыы суолун солоотубут. Бу сылларга ордук чугасыһан, Казахстаннааҕы кэллиэгэлэрбитин кытта бодорустубут. Казахстан оҕолорун «Жулдыз» уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун салайааччыта Елена Дмитриенкоҕа махталбыт муҥура суох. 

ХАННЫК ҮЛЭЛЭР СЭҤЭЭРИИНИ ЫЛЛЫЛАР?

Н.И. Протопопова суолдьут сулуһа туттарыллар Надежда Петровна Громоваҕа, Хаҥалас улууһун II Малдьаҕар М.Е. Васильева аатынан орто оскуолатын «Эрэл» оҕо түмсүүтүн салайааччыта.

Төһө да эдэрин иһин, итиэннэ педагог идэтигэр кэлин сыһыннар, чаҕылхай киһи кэлбитэ тута биллибитэ. Бэйэтэ суруналыыс идэлээх буолан, оҕолорун айымньылаах үлэҕэ сирдиир. Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө, учууталлары, оҕолору кытта «Сэрии кэмин оҕолоро» диэн дьоһун кинигэни таһааран, нэһилиэктэрин дьонугар бэлэх ууммуттара. «Эрэллэр» туруоруммут сыалларын ситиһэллэригэр, Хаҥалас улууһун баһылыга оҕо уопсастыбаннай түмсүүлэригэр олохтообут гранын ылбыттара олук буолбута.

Ф.И. Авдеева суолдьут сулуһа – Айна Кимовна Поповаҕа, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Аллараа Бэстээх 1-кы №-дээх орто оскуолатын «Окрыленные мечтой» оҕо түмсүүтүн салайааччыта.

Сайыҥҥы лааҕыр үлэтин түмүгүн кэтээн көрөр өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска кини өрүү миэстэлэһэр, инники күөҥҥэ сылдьар. Ол аата Мэҥэ Хаҥалас Томторугар баар «Сайдыс» диэн улуустааҕы лааҕыр үтүө уопута, хайысхаларынан тэриллэр симиэнэлэрин бырагыраамата, баһаатайдарын маастарыстыбата атыттарга холобур буолуон сөп. «Ситиһии кистэлэҥэ туохха буолуой?» диэн ыйытыыга, тута:«Баһаатай дууһалаах киһи чыҥха атын», -- диэн хоруйдуубут. Кырдьык, Айна Кимовна кыайа туппут хайысхата – кыһыннары-сайыннары баһаатай оҕолору бэлэмнээһин. Дэлэҕэ, ийэтэ баһаатай, кыыһа баһаатай буолуохтара дуо?

Е.А.Дмитриенко суолдьут сулуһа – Людмила Константиновна Ивановаҕа, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа В.П. Ларионов аатынан орто оскуолатын «Ларионов кулууба» оҕо түмсүүтүн салайааччыта.

Сахабыт сиригэр биир саамай уопуттаах уонна үрдүк көрдөрүүлээх оҕо түмсүүтүн салайааччыларыттан биирдэстэрэ. Сатабыллаах, кыһамньылаах, туохха барытыгар дириҥ суолтаны биэрэн, ыпсарыылахтык ылсан, айымньылаах үлэни тэрийэр Людмила Константиновна быйыл иитии эйгэтигэр үлэлээбитэ 35-с сыла. Бу сыллар тухары улуус, оскуола, уһуйаан таһымыгар, салайааччы, методист, тэрийэччи-педагог быһыытынан үлэлээбит уопутун тиһэн, педагогтарга аналлаах бэртээхэй икки кинигэни бэлэмнээтэ. Бу хайысхаҕа инникитин өссө хорутуулаахтык үлэлиэ диэн бигэ эрэллээхпит уонна киниттэн сонун этиилэри күүтэбит.

М.К. Петрова суолдьут сулуһа -- Саргылана Лукинична Ильинаҕа, Үөһээ Бүлүү улууһун «Тускул» оҕо айымньытын киинин «Сомоҕо» оҕо түмсүүтүн салайааччыта.

Кини улуус таһымыгар оҕо түмсүүлэрин сүрүннээччи буолар. Айар үлэҕэ, култуураҕа, тэлэбиидэнньэ эйгэтигэр чугас буолан, саҥаны тобулар, дьоһуннааҕы тэрийэр ураты сатабыллаах. Кини ылсыбыта барыта ыпсарыылаах, тутуспута барыта тупсаҕай буолар дьиктилээх. Этэргэ дылы, бэйэтин миэстэтигэр, бэйэтин кэмигэр айа-тута сылдьар. Кини көҕүлээһининэн уонна тэрийиитинэн уол оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи «Басхан» дьыалабыай оонньуу бастакытын ыытылынна. Киэҥ сэҥээриини ылбыт ыччаттарбытын тургутан көрөр тэрээһин сонун хамсааһыҥҥа кубулуйар кэскиллээҕиттэн олус үөрэбит.

 Геннадий Охлопков,

СӨ Оҕолорун

уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун

бэрэссэдээтэлэ.