Бу иннинэ иһитиннэриллибитинэн, билигин вакцинаны оҥоруунан хас да судаарыстыбаннай тэрилтэ дьарыктанар, холобур, Роспотребнадзор, Федеральнай медицинскэй-биологическай агентство (ФМБА), ону сэргэ чааһынай фармацевтическай тэрилтэлэр. Доруобуйа харыстабылын миниистирэ этэринэн, клиника иннинээҕи чинчийиилэр саҕаланан эрэллэр, ол иһигэр ити Новосибирскайдааҕы "Векторга", бастаан харамайдарга  вакцина куттала суоҕун уонна көдьүүстээҕин сыаналааһын кэнниттэн, клиникаҕа чинчийиэхтээхтэр. Бэс ыйын бүтүүтэ дьоҥҥо боруобалыыр туһугар номнуо 60 киһини талбыттар.

«РГ» үөһэ этиллэр институт директорын научнай үлэҕэ солбуйааччыта, иммунологияҕа уонна килиэккэ биологиятыгар лаборатория сүрүн научнай үлэһитэ, биологическай наука кандидата Джина Карал-оглыттан ити туһунан кэпсииригэр көрдөстө.

 «РГ» хаһыат ыйытыыларыгар учуонай хоруйдарын эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабыт.

– Джина Джинаровна, икки нэдиэлэ анараа өттүгэр (Кулун тутар ыйга. – Ред.) «Вектор» вирусология уонна биотехнология киинин сакааһын туһунан туох да биллибэт этэ. Ол кэмтэн туох уларыйда?

– Биһиги номнуо «Векторы» кытта сүүрбэ макаканы тиэрдэр туһунан  дуогабар түһэристибит. Билигин кинилэри ыытаары бэлэмниибит. Коронавирус пандемиятын кэмигэр итинник сакаас аан бастаан түстэ.

– Новосибирскайга Сочи эбисийээнэлэригэр чинчийиилэри ыытыы сыала тугуй?

– Биһигиттэн эбисийээнэлэри атыылаһаллар, ол эрээри чуолаан, ханнык сыалга буоларын ардыгар билбэппит. Биһиэхэ дуогабарга көннөрү  эбисийээнэ ахсаанын, көрүҥүн, тыһытын, атыырын, сааһын, ыйааһынын ыйан ыыталлар. Ол эрээри кэнники быһыыны-майгыны уонна «Вектор» вирусология уонна биотехнология киинин үлэтэ уратылардааҕын учуоттаатахха, кинилэр иннилэригэр вакцина көдьүүһүн уонна куттала суоҕун быһаарар сорук турарын таайыахха сөп.

– Чинчийиигэ ыытыах иннинэ эбисийээнэлэри хайдах талаҕыт?

– Биһиги дьиэ кэргэттэри араартыы сатаабаппыт. Ол хаартыттан дьиэ курдук – биири ыллахха, барыта сууллар. Хаһан баҕар ыстаадаҕа дьиэтийбэтэх кыыллар эбэтэр эбисийээнэлэр бааллар. Бу аһара улахан үлэ. Зоотехниктар ыстаадаҕа  хоромньуну таһаарбат курдук, талаллар. Ол курдук, сорох эбисийээнэлэри талар түгэҥҥэ эмискэ суох буолан хааллахтарына, атыттар ууһуулларыгар уонна вольерга сыһыаннаһыыларыгар сабыдыаллаабат буолуохтаах. Барыта гаремҥа курдук.

– Кыыллары сакаасчыкка хайдах ыытаҕыт?

– Сөмөлүөтүнэн. Уопсайынан, тиэйии иһин сакаасчыт толору эппиэттиир. Кинилэртэн үлэһит кэлэн кыыллары арыаллыыр.

– Эн санааҕар, вакцинаны тестээһиҥҥэ сүүрбэ ахсааннаах эбисийээнэ сөп буолар дуо?

– Биһиги төһө баҕар сакааһы хааччыйарга бэлэммит, ол эрээри наһаа аһара барбат гына. Питомникпытыгар 21 көрүҥҥэ киирсэр 5,7 тыһыынча эбисийээнэ баар. Оттон бу түгэҥҥэ кырдьыктаах статистикаҕа анаан сүүрбэ эбисийээнэ сөп буолар. 12 макаканы уопукка туһаныахха сөп, оттон аҕыһын – хонтуруоллуурга.

– Кистэл буолбатах буоллаҕына, резус-макака сыаната төһөнүй?

– Туох да кистэлэр суох. Прейскурана сайтпытыгар баар. Чинчийиигэ анаан резус-макака сыаната 168 тыһыынча  800 солкуобайтан (1 сааһыгар диэри) 424 тыһыынча 330 солк. диэри (15 сылтан аҕа саастаах).

– Биллэрин курдук, эһиги институккутугар араас чинчийиилэр эмиэ ыытыллаллар. Оттон исписэлиистэргит коронавирус ыарыытын үөрэтиинэн дьарыктаналлар дуо?

– Суох, дьарыктамматтар, тоҕо диэтэр, бастакы уонна иккис бөлөх патогеннары кытта үлэҕэ биһиэхэ лицензия суох, оттон коронавирус иккис бөлөххө сыһыаннаах.

– Эһиги институккутугар чопчу ханнык чинчийиилэри ыытаҕыт? Итинник үлэ туох уустуктааҕый уонна уратылааҕый?

– Урут биһиги полиомиелиты, краснуханы уонна куору утары вакциналары чинчийэр этибит. Улахан уустуга суох, кыыллары кытта үлэлиири сатыахха наада. Эбисийээнэлэргэ ураты сыһыан ирдэнэр, кутуйахтарга, крысаларга уонна хомяктарга курдук буолбатах. Бу приматтары биһиги киһиэхэ майгынныылларын быһыытынан, кинилэртэн ылыллыбыт дааннайдары кыратык көннөрөн, кэтээн көрүүлэр түмүктэрин дьоҥҥо сыһыаран көрүөхпүтүн сөп.

Манна сүрүнэ – харамайдарга стреһи аҕыйатан туран, кыыллары сөптөөхтүк бэлэмниир үөрэхтээх техническэй персонал уонна чуолаан, приматтары кытта үлэлиир анал бэлэмнээх бэтэринээр быраастар. Биһиэхэ барыта 309 киһи үлэлиир, кинилэртэн 8 – бэтэринээр быраас уонна 4 ветфельдшер. Биллэн турар, бары үрдүк уонна орто медицинскэй үөрэхтээхтэр. Биһиэхэ үлэлэрин саҕалыылларыгар бары уопуттаах үлэһиттэргэ сыһыарыллыбыттара. Питомникка үлэлээччилэр баһыйар үгүстэрэ – бастатан туран, зоотехниктар уонна эбисийээнэлэри көрөр-истэр оробуочайдар. Кинилэр ыстаада олоҕун хааччыйаллар – сүнньүнэн аһаталлар уонна хонтуруоллууллар.

– Вакцинаны чинчийии төһө чаастатык ыытылларый уонна хаһааҥҥыттан?

– Соччо элбэҕэ суох. Биһиги сүнньүнэн таргетнай терапияҕа искэни утары препараттары, чуолаан, кутталлаах искэҥҥэ чопчу дьайар моноклональнай антителалар препараттарын чинчийэбит. Итинэн дьарыктаммыппыт ыраатта – 10 сыл буолла, мин манна номнуо 19 сыл үлэлиибин. Итинник препараттары боруобалааһын наадата үөскээтэҕинэ, оччоҕуна сакаастар киирэллэр. Биһиги чөл туруктаах эбисийээнэлэргэ, кинилэр уорганнарыгар  препараттар мөлтөх уо.д.а. дьайыыларын бэрэбиэркэлиибит. Ол курдук, Россияҕа искэни утары үгүс эмтэр Сочи эбисийээнэлэригэр чинчийиллибиттэрэ. 

– Оттон эбисийээнэлэргэ коронавирус сыстыан сөп дуо? Итинник түгэннэр көрсүллэллэр дуо?

– Оннук буолуон сөп. Эбисийээнэлэр эрэ буолбатах. Холобур, адьас соторутааҕыта Нью-Йорк зоопаркатыгар тиигиргэ аан бастаан коронавируһу булбуттара. Оттон эбисийээнэлэри ыллахха, Сухумига үлэлиир коллегаларбыт дааннайдара бааллар (Сухумига 1927 сылтан эбисийээнэ питомнига үлэлиир. - "РГ"). Онно 1983 сылга резус-макакалар да, павиан-гамадриллар да коронавируһунан ыалдьыбыттара. «Вектор»,   чуолаан, ити иһин резус-макакалары талбыт буолуон сөп, кинилэр коронавируска ылларалларын билэр буоллахтара дии.  Онон коронавирус эмиэ грипп курдук, уруккуттан баар буолан тахсар, штаммнара эрэ уларыйар. Билигин кини быдан суостаах, оттон мэлдьи уларыйа турарыттан универсальнай вакцинаны үөскэтэр кыаллыбат. Сухуми эбисийээнэлэриттэн коронавирус штаммын таһааран, ыарыыны үөрэтэр туһугар кинилэри анаан сутуйбуттара.

Оччотооҕу чинчийиилэр көрдөрбүттэринэн, ол кэмҥэ өлүү ахсаана үрдүк этэ. Манна бэлиэтээн эттэххэ, дьон эбисийээнэлэргэ сыһыарыахтарын сөп, оттон, эбисийээнэлэр, быраабыла курдук, дьону сутуйбаттар. Аллараа көрүҥтэн үрдүкүгэ сыстыганнаах ыарыы быдан ыараханнык тиэрдиллэр.

Америкаттан уонна Азияттан төрүттээх

Учуонайдар этэллэринэн, резус-макака эбэтэр Бенгалия макаката – бу мартышкалар дьиэ кэргэннэриттэн ордук биллэр макака көрүҥэ. Киэҥник тарҕаммыт буолан уонна ахсаана элбэҕэ сабаҕаланарынан, араас сиргэ-уокка үөрүйэҕинэн Кыһыл кинигэҕэ улахан сэрэхэдийиини үөскэппэт курдук бэлиэтэммит. Кинилэр Соҕуруу, Киин уонна Соҕуруулуу-Илиҥҥи Азияҕа киэҥник тарҕаммыттар. Резус-макака саамай араас уонна үрдүк сирдэргэ көстөр: сыһыылартан саҕалаан кураанах уонна ойуурдаах зоналарга, ону сэргэ нэһилиэнньэлээх пууннар чугастарыгар.

Ыспыраапка

Экспериментальнай патология уонна терапия НЧИ (оччолорго итинник ааттанара) 1927 сылга тэриллибитэ. Бастаан Сухумига баар этэ. Оттон 1980-с сыллар саҕаланыыларыгар кини филиала Сочига үөскээбитэ. Ол эрээри 1992 сыллааҕы Грузия-Абхазия иирсээнин кэннэ, Абхазияҕа баар киин кураанахсыйбыта, онон РМНА медицинскэй приматологияҕа институтун сүрүн базата Сочитааҕы Адлерга олохсуйбута.

Интернет матырыйаалларыгар олоҕуран.