Спорт

Өйү сайыннарар оонньуулар

Мунньаҕы иилээн-саҕалаан норуот дьокутаата, «Ил Түмэн» издательскай дьиэ генеральнай дириэктэрэ-кылаабынай эрэдээктэрэ Мария Христофорова уонна ХИФУ интеллектуальнай оонньууларын отделын начаалынньыга, СӨ Дуобат Федерациятын вице-бэрэсидьиэнэ, СӨ дуобат Федерациятын президиумун чилиэнэ Юрий Никифоров ыыттылар.

 «Учуонайдар сэрэтэллэринэн, араас гаджеттар, социальнай ситимнэр оҕо уйулҕатыгар уонна сайдыытыгар соччото суох өттүнэн дьайаллар, маны тэҥэ тулалыыр эйгэтин, бэйэтин инникитин былаанныырыгар охсуулааҕын этэллэр. Өйү сайыннарар оонньуулар бу сыһыаҥҥа оҕону аралдьыталлар, сынньалаҥ кэмин туһалаахтык атааралларыгар көмө буолаллар», – диэн Мария Христофорова бэлиэтээтэ.

Норуот дьокутаата иһитиннэрбитинэн, кэлэр сыл Педагог уонна настаабынньык сылынан биллэриллибитинэн, эбии өйөбүл миэрэлэр оҥоһуллан киириэхтэрэ, ол иһигэр өйү сайыннарар оонньуулар салааларыгар. Мантан сиэттэрэн, төгүрүк остуолга киирбит этиилэр тустаах биэдэмистибэлэргэ тиэрдиллиэхтэрэ. Ол иһигэр спорт уонна үөрэҕирии министиэристибэлэригэр, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар уонна Ил Түмэҥҥэ. Интеллектуальнай оонньуулары оҕолорго эрэ буолбакка, устудьуоннарга, уопсастыбаннаска киэҥник тэнитии тула салгыы кэпсэтии тахсарыгар баҕа санаатын тириэртэ.

Федерациялар көмөлөрө салааны сайыннарарга сүҥкэн оруоллаах

СӨ Физическэй култуураҕа уонна спорка миниистирин солбуйааччы Гаврил Мохначевскай иһитиннэрбитинэн, 2021 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ 7 тыһ. тахса киһи дуобатынан дьарыктанар, саахыматынан - 6,2 тыһ., оттон Го оонньуунан - 200 киһи.

«Сахабыт Сиригэр өйү сайыннарар оонньуулар сүрүннэринэн дуобат уонна саахымат буолаллар. Кэлиҥҥи кэмҥэ Го оонньуу биллэр буолла. Дуобакка биһиги эрэгийиэммит баай историялаах. Биллэр, кыахтаах тириэньэрдэр норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэргэ кыайыылаахтары, чөмпүйүөннэри иитэн таһаараллар. Манна даҕатан, бу отой соторутааҕыта СӨ маҥнайгы Лигаҕа чөмпүйэнээт арылынна. Манна 12 дуобакка уонна саахымакка бастыҥ спортсменнар кыттыыны ылаллар», - диэн иһитиннэрдэ.

Ситимнээх үлэ быстыбатыгар СӨ Физическэй култуураҕа уонна спорка министиэристибэтигэр аккредитация ааспыт дуобакка уонна саахымакка Федерациялар таһаарыылаахтык үлэлииллэрин билиһиннэрдэ. Дуобат Федерацията 2020 сыллаахха бэлиэтэниини ааспыт. Бу көрүҥҥэ, 2021 статистика дааннайынан, 7043 киһи дьарыктанар, ол иһигэр 2 тыһ. тахса кэрэ аҥаар. Федерацияҕа 28 ыстаатынан дьарыктааччылар, 13 спорка судьуйалар үлэлииллэр.

22 спорт оскуолаларыгар дуобаты оҕолорго үөрэтэллэр. Былаан чэрчитинэн сылын ахсын 10 спорт тэрээһиннэрэ, ол иһигэр чөмпүйэнээттэр, первенстволар тэриллэллэр.  Спорт маастара ааты Арассыыйа үтүөлээх тириэньэрэ Н.Н. Кычкин кэриэһигэр ыытыллар Арассыыйа таһымнаах 100 харахтаах дуобат турнирыгар көмүскүөххэ сөп, бу күрэхтэһии быйыл ыытыллыбыт. Маны тэҥэ нуучча дуобатыгар Уһук Илин Федеральнай уокурук чөмпүйэнээтэ эмиэ үрдүк таһымнаахтык ааспытын санатта. Оттон Саахымакка Федерация 2021 сыллаахха Спорт министиэристибэтин бирикээһинэн бигэргэммит. Ааспыт сыл түмүгүнэн, 6240 киһи утумнаахтык дьарыктанар, ол иһигэр 2250 кэрэ аҥаар. Кинилэри 15 ыстаатынан 22 спорт судьуйалара салайаллар. Былаанынан 10 спорт  күрэхтэһиитэ бу көрүҥҥэ ыытыллар. Маны тэҥэ 2024 сыллаахха ыытыллыахтаах норуоттар икки ардыларынааҕы «Азия оҕолоро» күрэхтэһиигэ көрүҥ киирбитэ үөрдэр, үлэ күүһүрэригэр эрэйэр.

Го оонньуу Федерациятыгар ХИФУ уонна АГИКИ спорт кулууптарын иһинэн 200 киһи дьарыктанар. Саха Сиригэр бу көрүҥ киэҥник тарҕанан эрэр. Ааспыт күһүн Ил Дархан Кубогар араас эрэгийэннэртэн кытааччылар күрэхтэспитэрин кэпсээтэ. Ол иһигэр Татарстаантан, Тываттан, Москуба куораттан уонна уобалаһыттан, Карелияттан, о.д.а. эрэгийэннэртэн биллиилээх спортсменнар күөн көрсүбүттэр. Киэҥ араҥаҕа көрүҥү билиһиннэрэр сыаллаах Хомсомуол болуоссатыгар бэстибээл тэриллибит. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн спорт оскуолаларыгар дуобакка 30 ыстаатынан тириэньэр үлэлиир, 10 таһыттан үлэлииллэр. Саахымакка 10 ыстаатынан тириэньэр, икки тириэньэр ыстааты таһынан үлэлииллэр. Оҕолору уһуйууга Федерацияттан уопсастыбаннай тириэньэрдэр көмөлөрүн киллэрэллэр.  Ааспыт сыл дуобакка 61 мэтээли араас күрэхтэһиилэргэ кыайбыттар. Ол иһигэр 15 кыһыл көмүс, 19 үрүҥ көмүс, 27 боруонса мэтээллэр. Саахымакка 10 мэтээл сүүйүллүбүт, ол иһигэр 1 кыһыл, 5 үрүҥ көмүс, 3 боруонса.

Өйгө толкуйдуур кыах 12 саастарыгар эрэ диэри бэриллэр

СӨ Дуобакка Федерация бэрэсидьиэнэ, «СӨ инники ыччатын сыаллаах пуондатын» генеральнай дириэктэрэ Владимир Анатольевич Егоров иһитиннэрии оҥордо.  «Өй оонньуулара спорт атын көрүҥнэриттэн быдан атыттар. Саа­хымат — наука, оттон дуобат уонна Го оонньуу – ускуустуба кэриэтэ. Хайысхатынан кытары араарыахха сөп – спорт көрүҥүн быһыытынан уонна сайыннарар оруоллаах. Ол даҕаны иһин буолуо, СССР кэмигэр бу салааларга болҕомто олус күүстээх этэ. Биһиги «гегемон» кэриэтэ этибит. Судаарыстыбаннай бэлиитикэ баара. Джон Кеннеди 1960-с сылларга дэлэҕэ этиэ дуо, куомаһы арыйыы куоталаһыытын, оскуола паартатыттан сүүйтэрбиппит диэн? Үөрэҕирии систиэмэтин кытары, хас биирдии үөрэнээччи саахыматтыыры сатыыра. Оскуолаҕа сынньалаҥ кэмигэр үөрэнээччилэр бэйэ-бэйэни кытары куоталатаһааччылар, улахан дьон сынньалаҥ кэмнэригэр күрэхтэһээччилэр. Бары таптаан оонньуур этибит», - диэн эттэ.

Владимир Анатольевич Москуба куоракка физмат оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрин санаан туран, өй оонньуулара киһи быһыытынан оҕо сайдан тахсарыгар улахан оруоллааҕын бэлиэтээтэ. Ол курдук, оскуолаларыгар анал куруһуок суоҕун үрдүнэн, Москуба Кубогын сүүйэн, үөрүүбүт улахан буола сылдьыбыта диэтэ. «Оскуолабыт үөрэнээччилэрэ тыһыынчанан оскуолалар истэригэр улахан кыайыылара этэ. Онон, мин санаабар физико-математическай хайысханы кытары саахымат быһаччы ситимнээх. Спорт көрүҥүн быһыытынан эрэ буолбакка, өй-санаа сайдыытыгар оруолун үрдэтэн сайыннарыахтаахпыт. Үөрэҕирии министиэристибэтин иһинэн үлэлиир бырайыактар элбэхтэр. СӨ Наукалар Кыра Академияларын иһинэн «Одаренный ребенок» бырайыагы бэлиэтиэм. Үлэ Игорь Сухин методикатыгар олоҕуран барар. Бу 40-тан тахса сыл устата бэлэмнэммит анал үөрэтэр-методикалыыр комплекс буолар. Уйулҕа функциятын сайыннарар, атыннык эттэххэ, төбөҕө дьайыыны оҥорорго үөрэтэр. Бу дьайыы киһи оҕо эрэ сааһыгар сайдыан, төрүөн сөп, 12 сааһын туолуор диэри бу кыаҕын арыйбатах киһи, инникитин сатаан дьоҕура тахсыбат. Аныгы кэмҥэ дойдубут технологическай суверенитеттаах буолуохтаах диэн өйдүүбүт. Ол эрэн, айар-тутар бу дьоҕура суох сатаммат. Саҥаны-атыны этэ да барыллыбат. Онон уһуйаан, оскуола алын сүһүөҕүттэн саахымат үөрэтиини бары өттүнэн өйүүбүн. Даҕатан эттэххэ, билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 200-тэн тахса оскуола-уһуйаан үлэлиир. Онон үлэ ыкса ситимнээх буолуон сөп», - диэн санаатын үллэһиннэ.

2004 сылтан Челябинскай куоракка айар-тутар толкуйу үөрэтии эйгэтигэр уһун эксперимент ыытылларын кэпсээтэ. Манна үлэлиир учуонайдар бэлиэтииллэринэн, саахыматынан дьарытанар оҕолор истэригэр биир кэлим эксээмэни туттарыы көрдөрүүтэ үрдүк, икки төгүл элбэхтик үрдүк үөрэх кыһатыгар киирэллэр, 20 бырыһыаннара кыһыл дипломунан бүтэрэллэр. Онон оҕону уһуйаан кэмиттэн дьарыктыахха диэн этии киллэрдэ.

Хоту улуустартан кыттааччы аҕыйах

Дуобат Федерациятын бэрэсидьиэнэ, норуоттар икки ардыларынааҕы гроссмейстер, Арассыыйа гроссмейтера Гаврил Колесов киэҥ араҥаҕа биллэр киһи. Кини нуучча уонна бразильскай дуобат хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ, нуучча дуобатыгар  түргэн дуобат уонна блиц-оонньууга 2010 сыллаахха Европа чөмпүйүөнэ.  Гаврил Гаврильевич бэйэтин санаатын маннык иһитиннэрдэ.

«Дуобат Саха Сиригэр былыр былыргыттан сайдыбыт көрүҥ. Ол курдук, Саха Сиригэр дуобакка аан маҥнайгы чөмпүйэнээт 1930 сыллаахха буолбут. Бастакы маастар быһыытынан Семен Николаев, күүстээх маастардар Иван Саввинов,  Семен Исаков, Зоя Саввина, Альина Аргунова биллэллэр. Дуобат күүскэ сайдыыта 1990-с сыллартан саҕаламмыт дии саныыбын. Бу кэмҥэ Федерациябытыгар Владимир Ильич Птицын Бэрэсидьиэнинэн үлэтин саҕалаабыта. Кини кэлиэҕиттэн, сүрдээх күүстээх хампаанньа саҕаламмыта. 1994 сыллаахха Дьокуускайга аан бастакытын аан дойду чөмпүйэнээтэ ыытыллыбыта, маҥнайгы гроссмейстербыт Александр Назаров үһүс миэстэ буолбута барыбытын кынаттаабыта. Онтон кэлэр сылларга, 1996 сыллаахха аан дойдуга улахан дьоҥҥо мин бастыыбын Иван Токусаров Арассыыйаҕа бастыыр. Ол кэмтэн билиҥҥэ диэри, элбэх ситиһиилэр бааллар», - диэн эттэ.

Гаврил Колесов иһитиннэрбитинэн, бүгүҥҥү күҥҥэ Саха Сиригэр 14 гроссмейстер баар (8 эр киһи, 6 кэрэ аҥаар). Саамай эдэр - Ксения Иннахова. Кини 2015 сыллаахха Европаҕа дьахталларга 16 сааһыгар иккис миэстэ буолан, гроссмейстер нуорматын толорбут. Кэнники сылларга Матрена Ноговицина аатын бары билэллэр. Кини 100 харахтаах дуобакка аан дойдуга  «действующай чемпионка». Былырыын ити ситиһиини көрдөрбүт. Федотов Андрей 2018-2020 сылларга аан дойду чөмпүйүөнүн аатын сүкпүтэ, Николай Стручков аан дойдуга түөрт төгүл бастаабыта. Соторутааҕыта Арассыыйаҕа бастаабытын кэпсээтэ.

«Билиҥҥитэ Өрөспүүбүлүкэҕэ 80-тан тахса маастар баар. Ол иһигэр эдэрдэр көрдөрүүлэрэ үчүгэй. Холобур, Федорова Тунаара, Апросимова Сандаара, Егоров Айсен, Большаковтар, Михайлов Арсен, Никанорова Юля, о.д.а.  Маныаха тириэньэрдэр үлэлэрин бэлиэтиэххэ наада. Дьокуускай, Горнай, Нам, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы улуустарыгар дуобат күүскэ сайдар. 20-тэн тахса спорт оскуолаларыгар дьарык утумнаахтык барар. Ыстаарсай тириэньэрбит Иван Олегович Павлов үлэни күүскэ ыытар. Тириэньэрдэр Николай Гуляев, Вячеслав Варламов, Александр Соломонов, Владимир Иванов, Куприянов Василий, Пермяков Антон, о.д.а. иитиллээччилэрин ситиһиилэрэ хаҥыыр», - диэн этэн туран баар кыһалҕаны эттэ. «Этэн аһарбытым курдук, өй оонньууларын сайыннарыыга Сахабыт Сирин бары оҕолоро хабыллалларыгар баҕа санаалахпыт. Ол эрэн, хоту улуустартан кыттааччы аҕыйаҕа хомотор. Урукку сылларга көрдөрүүлэрэ үрдүк буолар этэ. Билигин бырайыас ыараханыттан биирдэ эмит күрэхтэһиилэргэ кэлэр буолбуттара хомотор. Маныаха тустаах миэрэ ылыахтара диэн эрэнэбин» – диэн санаатын салгыы эттэ.  Мунньах тэтимнээхтик, дириҥ ис хоһоонноохтук ыытылынна. Этиллибит этиилэр өйөнөн, интеллектуальнай оонньуулар сайдыахтара диэн эрэнэбит.