Спорт

«СӨ успуорт национальнай көрүҥнэрин сайдыыларыгар өҥөтүн иһин», «Успуорт уонна физическэй култуура сайдыытыгар өҥөтүн иһин» диэн түөскэ кэтэр бэлиэлэрдээх успуорду тэрийээччи, салайааччы, чөл олоҕу тутуһааччы Руслан Кондратьев Хатас нэһилиэгин Бочуоттаах кинигэтигэр хаста да киирэн турардаах.

- Руслан Николаевич, мас тардыһыыта Хатаска аан бастаан хайдах сайдыбытай?

- Биһиэхэ, Хатаска, нэһилиэкпит иһигэр араас хомуур күрэхтэр, хас да көрүҥҥэ спортивнай күрэхтэһиилэр буолаллара. Мас тардыһыытыгар түөлбэнэн, эбэтэр тэрилтэнэн хамаандаларын чиэһин  Егор Павлов, Егор Степанов, Михаил Наумов, Гавриил Никифоров, Петр Иванов уо.д.а көмүскүүллэрэ. Кинилэр сыдьааннара бу көрүҥүнэн утумнаахтык дьарыктанан куорат, өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа таһымыгар араас күрэхтэһиигэ Хатас аатын доргуччу ааттаппыттара.

Оччолорго чугастааҕы улуустар нэһилиэктэригэр тиийэн, табаарыстыы көрсүһүү диэн күүрээннээх күрэхтэргэ мас тардыһыыта хайаан да баар буолара. Биир оннук күрэххэ, Хамаҕаттаҕа  Николай Элляевич Константиновы көрбүппүтүн өйдүүбүн. Туттан-хаптан, көрөн-истэн астык этэ дьэ. Кини мас тардыһыыга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ буолбута. 

 Онтон утумнаахтык дьарыктанан, мас тардыһыытын бастакы сулустарыттан биирдэстэрэ — СӨ мас тардыһыыга маастара, РФ пауэрлифтиҥҥэ маастара Иван Иванович Копырин.  Иван Иванович 90-с сылларга күөгэйэр күннэригэр, этэргэ дылы уолугунан тыынан уол оҕото диэн ааттанар кэмэ этэ. Ханна күрэхтэһии, көрсүһүү буоларын барытын билэн олороро.

Мин киниэхэ биир сыаналыыр, үрдүктүк тутар хаачыстыбам – туппутун ыһыктыбакка утумнаахтык, сыалын-соругун ситиһэргэ илиитин араарбакка күн бүгүҥҥүгэ диэри дьарыктанар. Онон ситиһиилэрэ да, көрдөрүүлэрэ да ботуччу.

Биир түгэни өйдөөн хаалбыппын кэпсиэхпин баҕарабын. Ыччаты кытта үлэҕэ үлэлиэн баҕалаахтары мунньан, көрүү-истии буолла. Эрдэттэн суруллубут былааннаах, тугу киллэриэххин баҕараргын кэпсиир курдук оҥостон кэлэҕит диэн сорудахтаабыттара. Онно Уйбааммыт доҕотторун, кинини өйөөччүлэри ыҥыран, араас судаарыстыба былаахтарын туттаран, национальнай таҥастарын кэтэрдэн киллэрэн, мас тардыһыыта маннык киэҥ эйгэҕэ тахсыаҕа диэн уоттаах-төлөннөөх тылы-өһү эппитэ. Иван Иванович саха киһитин өркөн өйүнэн таптыыр дьарыгын инникитин өтө көрбүт эбит диэн сыаналыыбын ол түгэни. 

        Мас тардыһыыта 1990-ус сылларга успуорт көрүҥүн быһыытынан быраабылата, эти-хааны бэлэмнээһиҥҥэ билиибит-көрүүбүт ситэ оҥоһулла илик этэ.

- Эн олох эдэргиттэн араас таһымнаах күрэхтэри, күөн көрсүһүүлэри тэрийэн кэллиҥ. Онтон сүрэххэр-дууһаҕар сөҥөн хаалбыт умнуллубат түгэни кэпсиэҥ дуо?

- Ити олох сөпкө эттиҥ, этэргэ дылы олбуор иһиттэн, тэлгэһэттэн, сайылыктан саҕалаан тэрийдим, элбэх күүрээннээх күрэхтэһиини көрдүм. Төҥүлүгэ Дэһээккин аатынан күрэххэ ким бэрдин быһаараары быыппастар былчыҥнаах эр хоһууннар киирсиилэрин, дьон-сэргэ түмсүүтүн, сомоҕолоһуутун көрөн сэргэх санаа, күүспүтүгэр күүс эбиллэн кэлбиппит. Дьэ онно баара саха буолартан киэн туттуу, тыҥааһыны, күүрүүнү, кытаанах тургутууну тулуйан кыайыы өрөгөйүн билии! Көбүөргэ киирдэххинэ  эмиэ эн курдук кыайыы туһугар тугу барытын тулуйар  утарсааччыҥ, ойоҕоскуттан кыраҕы харахтаах, тымныы сүрэхтээх судьуйа кэтиир, онтон тула өттүгүттэн  эйиэхэ да, киниэхэ да эрэнээччилэр, ыалдьааччылар хаһыылара-ыһыылара сатарыыр. Этэргэ дылы салгыҥҥа кытта күүрүү, күүстээх баҕа санаа ыйанан турар курдуга. Олох билигин даҕаны санаатахпына сүрэх өрүкүйэр, дууһа долгуйар түгэнэ этэ.

• Эн биһиги нэһилиэкпититтэн тахсыбыт мас тардыһыытыгар өрөспүүбүлүкэ таһымнаах судьуйа буолаҕын. Судьуйа диэн кимий, кини туох хаачыстыбалаах буолуохтааҕый?
• Судьуйа, мин санаабар, кыраҕы харахтаах, түргэн туттунуулаах, сылбырҕа хамсаныылаах, бэйэтигэр сүүс бырыһыан эрэллээх буолуохтаах.  Кини быраабыланы биэс тарбаҕын курдук билэрин таһынан, судьуйалыыр көрүҥүн ымпыгын-чымпыгын билэрэ ирдэнэр. Ону таһынан, биир сүрүн хаачыстыбата – хайаан даҕаны чиэһинэй буолуохтаах. Киниэхэ убай, быраат, биир дойдулааҕа, атаһа-доҕоро уо.д.а оруолу оонньуо суохтаахтар. Ону уйар сороҕор ыарахаттардаах буолааччы.

- Хатас мадьынылара мас тардыһыыта сайдарыгар ханнык суолталаах хардыыны оҥордулар?

- Туох барыта кыраттан саҕаланар. Аан бастаан бэйэбит нэһилиэкпит иһигэр күрэхтэһиилэри, көрсүһүүлэри ыыппыппыт. Оннук тэрээһиннэргэ тыыппалаах уолаттары таба көрдүбүт, холобур, Дьулус Дьяконовы, Петр Алексеевы, Петр Васильевы, Валера Карамзины уо.д.а. Андрей Потапов өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэххэ мас тардыһыытыгар бэлиэ суоллаах – иистээх Александр Захаровы кытта биэстэ киирсэн, үстэ кыайан кыайыылааҕынан тахсыбыт түгэнин күн бүгүҥҥүгэ диэри күндүтүк саныыбыт.

Онтон сыыйа-баайа кыттар күрэхтэһиилэрбит таһымнара үрдээн, ыырдара кэҥээн испитэ. Мас тардыһыытыгар Евгений Гоголев, Михаил Мордовской ааттара дорҕоонноохтук ааттанан барбыттара. Оччотооҕу Петр Баишев салайааччылаах Хатас олохтоох дьаһалтатыгар, Людмила Чепалова дириэктэрдээх «Тускул» Култуура киинигэр махталбытын тиэрдиэм этэ. Сүрдээх үчүгэй хамаанда үлэлээбитэ. Бары саба түһэн, сүбэлэһэн, мунньахтаан араас элбэх күрэхтэри тэрийэн ыыппыппыт. Үүнэр көлүөнэ ыччаппыт, успуорду сэҥээрээччилэр мас тардыһыытын чаҕылхай сулустарын: Николай Колодко, Анатолий Баишев, Александр Захаров, Алексей Агапов, Евгений Кривошапкин, Иван Белолюбскай уо.д.а. киирсиилэрин илэ-бодо, бу тутан олорон көрөр-истэр кыахтаммыттара. Уолаттарбыт маастар-кылааска сылдьан, кинилэртэн элбэххэ үөрэммиттэрэ.  

 Дьэ, ити курдук уопсай хамсааһын, утумнаах дьарык бэрт сотору кэминэн үтүө түмүктэри аҕалтаабыта. Спортивнай оскуолабыт бирииһигэр, маҥнайгы маастар Н. Софронов бирииһигэр ыытыллар күрэхтэр үгэскэ киирбиттэрэ. Эрдэттэн бэлэмнэнии, күрэххэ кыайар туһугар сыал-сорук туруорунуу баар буолбута, күрэхтэрбит таһымнара үрдээн, реестрга киирбиттэрэ.

- Ыраах улуустарга массыынаҕа олорон тиийдиҥ да күрэхтэстиҥ, кыайдыҥ буолбатах буоллаҕа. Аска-үөлгэ тиийэ тэринии, айаны тулуйуу, күрэх араас балаһыанньатыгар сөптөөхтүк дьаһаныы ирдэнэр. Ол туһунан тугу этиэҥ этэй?

- Биһиги, Хатастар, эбэбит мууһун уутугар үөрэммит дьон күөл уутун иһэн, уолаттарбыт истэрэ-үөстэрэ буккуллан ылааччы. Онон мууспут уутун кытта тиэнэ сылдьан, дьону соһуппуттаахпыт. Атын аһы-үөлү этэ да барбаккын.

Тааттаҕа “Манчаары оонньуутугар” Семен Николаевич, Любовь Аркадьевна Павловтарга тохтоон, кинилэр тэлгэһэлэригэр балаакка туруоран, наһаа да үчүгэйдик сылдьыбыппыт. Билигин да махтана саныыбыт. Остуол, ыскамыайка үтүмэнин бэлэмнээбиттэр этэ. Бу ыал эйэҕэс-сайаҕас майгыларынан, бүгүрү үлэһиттэринэн Таатта дьонун-сэргэтин ытыктабылын ылбыттарынан астына санаабытым. Оччолорго “Манчаары оонньуутугар” оҕолорго диэн анаан туспа көрүҥнэр бааллара. Инньэ гынан элбэх этибит. 

- Дьарыктаммыт, ылсыбыт эрэ барыта чөмпүйүөн, маастар буолбат. Аны ханнык баҕарар успуорт утумнаах дьарыгы¸ үбү-харчыны эрэйэр. Мас тардыһыыта саҥа сайдар кэмигэр дойду үрдүнэн чэпчэкитэ суох сыллар этэ. Бу түгэҥҥэ хайдах, туох үлэ барарый?  

- Хотторуу хомолтото, кыайтарыы кыһыыта эмиэ туһугар тургутуу, киһи ис туругун ырааска таһаарар. Кырдьыгы тугу кистиэххиний, оччолорго үлэ-хамнас суох, күрэхтэһиэхтээҕэр буолуох күннээҕи да аһылыккын булунарыҥ боппуруос. Кыһалҕалаах кэмҥэ дьон-сэргэ таҥаска-сапка тиийэ көмөлөһөрө. Оннук балаһыанньаҕа түбэспит уолаттарбытыгар дьиэлэригэр тиийэн кэпсэтэн, сорох түгэҥҥэ сэмэлээн, сүбэлээн-амалаан, кэлин үрдүк көрдөрүүнү ситиспиттэрэ баар суол.