Спорт

50-с сыллар ортолоругар сылынан быысаһан, көҥүл тустууга, онтон боксаҕа өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээттэрэ ыытыллыбыттара. 1959 сыллаахха көҥүл тустууга сахаттан бастакы спорт маастара Дмитрий Данилов үүммүт буоллаҕына, 1960 сыллаахха боксаҕа спорт маастара Артем Никифоров баар буолбута.

Ити кэнниттэн тустуу уонна бокс сайдар суоллара арахсыбыттара. 60-с сылларга Чурапчыга тустууга дьарыктыыр интэринээт-оскуола аһыллан, уһулуччулаах тириэньэр Дмитрий Коркин айымньылаах үлэтэ саҕаланан, көҥүл тустууга спортивнай үрдэллэргэ дьулуһуу уонна ону кытта кыайыы-хотуу өрөгөйө, киһи итэҕэйиэ суоҕунуу, балысханнык бииртэн биир кэллэр кэлэн испиттэрэ. Саха тустууга айылҕаттан төрүкү сыстаҕаһа, дьоҕурдааҕа бастакы тустууктарбытыттан саҕалаан биллэн-көстөн, элбэх утарсааччыларын итэҕэтэн, өссө чаҕытан барбыта. Коркин оскуолата ити феномены (сөҕүмэр көстүүнү) уратыйар буочардаахтык байытан биэрбит, сөптөөх хайысхалаабыт уонна үрдүккэ көтүппүт чаҕылхай суоллаах-иистээх.

Бастакылар

Бокс – спорт биир бииргэ күөн көрсүүлээх көстүүтүн биир саамай ыарахан, кытаанах, дьэбир көрүҥэ. Саха боксердарын өр кэмнээх сэмэй көрдөрүүлэрин тугунан быһаарыахха сөп эбитэ буолла? Бокс, былыр-былыргыттан тустуу курдук, саха этигэр-хааныгар, өйүгэр-санаатыгар, кутугар-сүрүгэр дириҥник иҥэн киирбэтэҕинэн, саха боксаҕа оскуолата уһун сылларга таһыма намыһаҕынан, боксаҕа Коркин курдук уһулуччулаах тириэньэр үөскээбэтэҕинэн?

Ааспыт 60-с сыллар түмүктэниэхтэригэр диэри өрөспүүбүлүкэбитигэр боксаҕа аҥаар илии тарбахтарыгар ааҕыллар ахсааннаах спорт маастардара бааллара, олортон рингэҕэ салгыы киирсэччэ сылдьааччыта икки-үс киһи буолара.

Сэбиэскэй Сойууска бастакы улахан ситиһии 1973 сыллаахха кэлбитэ. Саха боксера Семен Аммосов дойду эдэрдэргэ чөмпүйэнээтин үрүҥ көмүс призеринэн буолбута. Салгыы Ленинградка норуоттар икки ардыларынааҕы турнирга миэстэлэспитэ. Ити оччолорго биллэр-көстөр ситиһии этэ. 1977 сыллаахха Александр Михайлов Сэбиэскэй Сойууска бастаабыта. Онтон аан дойду чөмпүйэнээтигэр боруонса призер буолбута. Оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус састаабыгар, биллэрин курдук, 15 сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэр киирэллэрэ. Билигин ол өрөспүүбүлүкэлэр бары туспа судаарыстыбалар буолаллар. Маны «Сэбиэскэй Сойуус чөмпүйүөнэ» диэн аат суолтата улуутун бэлиэтээри аҕалабын. Спорка бастакылар, маҥнайгы ыллыгы үктээн биэрбиттэр булгуччу бэйэлэрин кэннилэриттэн батыһааччылаах, салҕааччылаах  буолаллар.

Уһулуччулаах тириэньэр этэ

Тыа сирин оройуоннарыттан Ньурба боксаҕа оскуолата улахан ситиһиилэрдэммитэ. Ааспыт үйэ 80-с сылларыгар Герасим Алексеевич Быдыгыев салалталаах Ньурба спортивнай оскуолатын дьоҕус састааптаах тириэньэрдэрин кэлэктиибин сыралаах үлэлэрин түмүгэр, Виктор Ефремов улахан дьоҥҥо Сэбиэскэй Сойууска икки төгүл боруонса уонна биирдэ үрүҥ көмүс призер буолбута. Александр Петров Арассыыйаҕа иккитэ бастаабыта. Анатолий Пахомов Арассыыйа спартакиадатыгар чөмпүйүөннээбитэ. Ол саҕана ньурбаларга спорт маастарын нуорматын толоруу, Бүтүн Сойуустааҕы турнирдарга бастааһын сонуҥҥа ааҕыллыбат буолбута.

Билигин бокс атын таһымҥа тахсан, үрдүк сыалга-сорукка суоттаныллан турара үчүгэйдик өйдөнөр. Олимпиада кыһыл көмүһүн күлүмүрдэс сарыалыттан харахпыт саатан, онуоха-маныаха диэритин чарапчыланан көрөн турар курдукпут. Олимпийскай оонньуулар боруонса мэтээллэрин сиэппитигэр уктубуппут балачча кэм буолла. Дьобуруопа чөмпүйэнээттэрин Балакшиннаах Егоровпыт таах кэһэ сылдьыталаабыт кэмнээхтэрэ, аан дойду үрүҥ көмүс мэтээлэ эмиэ илиибитигэр баар.

Кэлиҥҥи сүүрбэ сылга өрөспүүбүлүкэҕэ бокс сайдыытын Арассыыйа уонна Саха Сирин уһулуччулаах тириэньэрэ Артур Иннокентьевич Пахомов сүрүннээн, баһылаан-көһүлээн илдьэ кэлэн сырытта.

«Уһулуччулаах» диэн киэргэтэн этии буолбатах. Артур Иннокентьевич бэйэтин тус үөрэнээччилэрэ Арассыыйа боксаҕа сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэннэрэ буолалларынан, түөрт олимпийскай циклгэ (биир олимпийскай цикл – 4 сылга тэҥнэһэр) кыттыыны ылбыт тириэньэр буолар. Арассыыйа боксаҕа чулуу исписэлиистэрин, тириэньэрдэрин, салайааччыларын эйгэлэригэр кини курдук уһуннук уонна тахсыылаахтык алтыспыт, үлэлээбит, ытыктабылынан туһаммыт киһи өссө ахсааннаах буолуохтаах. Спорт – бэлиитикэ дэнэр. Артур Иннокентьевич бу бэлиитикэҕэ уһуннук умньаммытынан, бары киирэр-тахсар ааннарын ааспытынан, дьону кытта биир тылы булар үтүөкэннээх дьоҕурунан, чахчы, муударай сааһын бэлиэ түһүмэҕэр тиийэн хаалла…

Улахан дьоҥҥо күрэхтэһии суоҕа адаҕалыыр

Быйылгы сайыҥҥы Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр 10 боксербут кытынна. Бу эмиэ интэриэһинэй түгэн диэххэ наада. Чуолаан кыра ыйааһыннарга тустуу өрөспүүбүлүкэтин аатын ылар буоламмыт, урукку өттүгэр тустууктарбыт эрэ итиччэ ахсааннаах кыттар буолар этилэр. Аны тустуубут аатын-суолун, убаастабылын бокс солбуйуох курдук буолла дуо?

 Владимир Павлов, СӨ боксаҕа сүүмэрдэммит хамаандатын кылаабынай тириэньэрэ, СӨ үтүөлээх тириэньэрэ, үөрэҕин уонна физическэй култууратын туйгуна. Ньурба боксаҕа оскуолатын иитиллээччитэ, спорт маастара. Хабаровскайдааҕы педагогическай үнүстүүт физическэй култуураҕа факультетын выпускнига. СГУ физическэй култуураҕа хаапыдаратын преподавателэ, тириэньэрэ. Олимпийскай эрэсиэрбэ училищетын тириэньэрэ. Өрөспүүбүлүкэ оҕолорго, онтон улахан саастаах оҕолорго ыстаарсай тириэньэрэ. 2018-2021 сс. өрөспүүбүлүкэ 19-22 саастаах ыччатын ыстаарсай тириэньэрэ. 2012 сыллаахха ыытыллыбыт «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньууларга бэйэтин сирэй 3 иитиллээччитэ чөмпүйүөннээбитэ. Бэйэтэ дьарыктаабыт уола Айтал Дьяконов 2013 сыллаахха Арассыыйаҕа оҕолорго бастаабыта. 2014 сыллаахха 17-18 саастаах уолаттарга Арассыыйа чөмпүйүөнэ. 19-22 саастаахтарга Талбан Егоров быйыл Арассыыйаҕа III миэстэҕэ тигистэ.

-- Владимир Иванович, быйыл Арассыыйаҕа 10 боксербут кыттыытын хайдах сыаналыыгын? Өрөспүүбүлүкэ сүүмэрдэрдэммит хамаандатын кылаабынай тириэньэрин быһыытынан аан бастакытын диэн эбэн биэриэм этэ.

-- Бастатан, Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр 10 боксербут кыттыыта, Уһук Илин бэдэрээлинэй уокурукка былырыын ситиспит түмүкпүтүнэн итинник быһаарыы ылыллан турар. Манна өссө эбэн эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ боксаҕа бэдэрээссийэтин салайбыт Александр Федотов кэриэһигэр ыытыллар Бүтүн Арассыыйатааҕы турнир спорт маастара нуормалааҕын таһынан, кыайыылаах Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр кыттар чиэстэнэр дойдуга соҕотох маннык ыстаатыстаах турнир буолар.

 Түмүк – Василий Егоров үрүҥ көмүс, Евгений Мартынов - боруонса мэтээллэр. Бэйэбит сабаҕалааһыммытынан, Егоров бастыа, биир боксербут иккистиэ уонна биир киһибит үһүстүө диэн этэ. Көстөрүн курдук, ити сабаҕалааһыммыт кыайтарбата, ол эрээри төбөбүтүн күлүнэн таптанар санаата суохпут. Чөмпүйэнээт хаамыыта көрдөрбүтүнэн, бэйэбит дьоммут дойду хайа да эрэгийиэннэрин боксердарыттан тугунан да итээбэт тэҥ таһымнаахтар эбит диэн түмүккэ кэллибит.

Владимир Ивановиһы кытта кэпсэтииттэн кыратык халыйа түстэххэ, 2007 сылга Дьокуускайга ыытыллыбыт Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр Георгий Балакшин бастаан, Дмитрий Винокуров, Николай Дмитриев, Семен Степанов уонна Вадим Лихман үһүс миэстэлэнэн тураллар. Онон буоллаҕына, хатылана эбэтэр куоһарылла илик ситиһиилэр бааллар диэхтээхпит. Чөмпүйүөн соҕотох мэтээлэ икки-үс үрүҥ уонна боруонса мэтээллэри солбуйуон сөбүн бэлиэҕэ ылар буоллахха, иннибит диэки өссө күүстээхтик түһүнэн кэбиһиэхтээхпит.

-- Үчүгэй өйөбүлү Бокс бэдэрээссийэтин бэрэсидьиэнэ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи инвестициялыыр хампаанньа генеральнай дириэктэрэ П.В.Алексеев оҥордо, - салгыы кэпсиир Владимир Иванович. - Арассыыйа чөмпүйэнээтин иннинээҕи дьарык бүтэһик түһүмэҕин, кини көмөтүнэн, Краснодарга бардыбыт. «Өрөгөй» спортивнай бэлэмнэнии киинин дириэктэрэ М.Д.Пахомов сүүмэрдэнэр эрчиллиибитигэр бары наадалааҕынан хааччыйбытыгар улаханнык махтанабыт. 14-15 саастаахтарыттан эрчийбит уолаттарым ситтилэр-хоттулар, ону таһынан атын эрэсиэрбэ эмиэ баар. Онон бөҕөх соҕус санаалаахпыт. Үһүстээбит Петр Мартыновы Василий Юрьевич Шестаков оҕо эрдэҕиттэн дьарыктаабыта, иккис аҕатын тэҥэ киһитэ буолар. Вася Егоровка бииргэ төрөөбүт убайа Николай Михайлович тус тириэньэринэн сылдьыһар. Эрчиллиитигэр эрэ буолбакка, тугу аһыырыгар-сииригэр тиийэ хааччыйар, хонтуруоллуур. Сүүмэрдэммит хамаандаҕа Васяҕа сыһыарыллыбыт сирэй тириэньэринэн спорт үтүөлээх маастара Г.Г.Ковалев буолар.

-- Сыл түмүктэниэр диэри өссө туох улахан күрэхтэһии күүтэрий?

-- Улахан таһымнаах күрэхтэһии уонна суох. Сыл түмүктэниэҕиттэн сүүмэрдэммит хомуур дьарыктар саҕаланыахтара. Биһиги сүүмэрдэммит хамаандабытыгар Иссык-Кульга эбэтэр Кисловодскайга дьарыктаныы былааннаннар. Оттон быйылгы Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр бастаабыттары уонна иккис миэстэлиспиттэри Кисловодскайга  дьарыктаныы  бастакы түһүмэҕэ күүтэр. Алтынньы 22-тэн сэтинньи 7 күнүгэр диэри Белградка Аан дойду чөмпүйэнээтэ ыытыллар.

-- Боксаҕа күрэхтэһии ыйааһыннарыгар эмиэ уларытыы киллэрилиннэ диэн буолар дии?

-- Киллэриллэн. Холобур, Токиотааҕы Олимпиадаҕа боксердар 8 ыйааһыҥҥа  күрэхтэстилэр. Мантан антах боксаҕа: 48, 51, 54, 57, 60, 63,5, 67, 71, 75, 82, 86, 92 киилэ ыйааһыннарга, онтон үөһэ ыйааһыҥҥа киирсиэхтэрэ.

-- Арассыыйа сүүмэрдэммит хамаандатын кылаабынай тириэньэрэ Фархутдиновы кытта сирэй билсэҕин дуо? Арассыыйа таһымнаах улахан спорт бэлтиитикэтигэр эриллиилээх, бэлэмнээх буолуоххун наада. Настаабынньыгыҥ, бастакы тириэньэриҥ А.И.Пахомов тус холобура, ситиспит ситиһиилэрэ эйиэхэ суолдьут сулуһунан буолуохтаах.

-- Виктор Борисович Фархутдиновы билэбин. Урут күрэхтэһиилэргэ хаста да биир нүөмэрдэргэ түһэ сылдьыбыттаахпыт. Сөпкө бэлиэтиигин, ытыктыыр учууталым Артур Иннокентьевич холобурун үлэбэр туһаныахпын наада. Бокс спорда, биир өттүнэн, үрдүк көрдөрүүлэргэ таҕыста, атын өттүнэн маассабаһын сүтэрдэ. Улуустар таһымнарыгар боксаҕа улахан дьоҥҥо күрэхтэһиилэр ыытыллыбат буолбуттарын киһи умнан кэбистэ. Өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээттэрэ 40-ча боксер кыттыылаах ыытыллар буолбуттара үгэскэ кубулуйда. Улахан дьоҥҥо күрэхтэһиитэ суох, утум быстан хаалыыта тахсар. Ол иһин ыччаттан тутатына улахан дьоҥҥо көһүү ордук ыараханнык салҕанара баар суол. Бу туһунан толкуйдуохха наада эбэтэр ыччаттан улахан дьоҥҥо таһаарыы процеһыгар адьас саҥаны киллэриэххэ наада.

- Дьэ, Болуодьа, кытаат. Үлэҥ-хамнаһыҥ соргулаах буоллун!

Прокопий Иванов