Уопсастыба

 Кими да куттаан, маннык тыллары этиллибэт. Аан дойду олоҕо уларыйаары турар буолбатах, хайыы-үйэ уларыйда, букатыннаахтык түөрэ эргийэрэ эрэ хаалла.

Көрбүөччү да, ичээн да буолбатахпын, туос ама киһибин. Куһаҕаны ыраламмаппын, алдьархайы арбааппын. Дьыала ол миэхэ буолбатах. Олоххо тардыһарбыт тухары салгыы туох буоларын көрөн иһиэхпит.

Оттон олоххо тардыһыыбыт биир сүрүн туоһутунан, Ийэ тылбытын чөл тутан, тыыннаах илдьэ сылдьарбыт буолуохтаах этэ. Туох билиэй, баҕар, саха омукка былдьаһыктаах күн-дьыл тирээн кэллэҕинэ, тылбыт өрүһүлтэ буолуоҕа. Аангылыйалыы, нууччалыы кэпсэтэн буолбакка, саха бэйэтин төрүт тылын тута сылдьар эрэ буоллаҕына, хайдах да түгэҥҥэ олоҕун хаттаан тэриниэҕэ. Ол онуоха төрөөбүт тыла көмө буолуоҕа. Ол тугунан? Ийэ тыллаах киһи санаата күүстээх буолар, мэйиитэ үчүгэйдик толкуйдуур.

Буруйу бэйэбит сүгүөхтээхпит

Биһиги, аныгы дьон, оҕолуун-улаханныын, суруйарбытын уонна саҥарарбытын барыбыт мантан хайатын да ыарырҕатабыт. Тылы тиэрэй-маарай туттарбыт, түҥ-таҥ суруйарбыт кэмэ суох үгүс. Маныаха тылы үчүгэйдик билбэт буолуу, сыыһаны-халтыны таһаарыы улахан алдьархай буолбатах. Алдьархайа, туоккалааҕы толкуйдаабат буолуубутугар,"сыыстым" диир санаа бэрт кыратык даҕаны сыста түһэн ылбатыгар, төрөөбүт тылга ытыктабыллаах сыһыан сыта да суоҕун түмүгэр, дьиҥ нигилистии сыһыан эрэ буолбакка, өссө түктэри өй-санаа үөскээн эрдэҕэ.

Төрөөбүт тылбытыгар олохсуйан хаалбыт мара сыһыаммытын бэйэбит көннөрөрбүт туһуттан араас куорумалары, көрүҥнэри, ньымалары көрдөнөн, ол онно дьон тастан бэйэтэ маассабайдык кыттарын ситиһэрбит эбитэ буоллар, туһугар куһаҕана хамсааһын тахсыан сөптөөҕө. Саха тыла маратыйыытыгар, суолтата мөлтөөһүнүгэр хара баһаам биричиинэ баар. Ону ааҕа сатыы барыллыбат, толкуйдаах киһи бэйэтэ бэркэ билэригэр саарбахтыы барыллыбат. Оттон сүрүн буруйдааҕынан, хайдах да эргит-урбат, бэйэҥ тылыҥ туһугар бастакы эппиэти саха дьоно-сэргэтэ, саха норуота бүттүүнэ бэйэбит сүгүөхтээхпит. Кимиэхэ да көлбөрүйэр, атын кими да буруйдуур кыахпыт уонна бырааппыт суох.

Төрөөбүт тылбытыгар таптала уонна ытыктабыла суох, ол үөһэ үүнэр ыччаппытыгар ити булгуччулаах ытык өйдөбүллэри ииппэт буоллахпытына, норуот уонна омук быһыытынан алтан болуускаҕа даҕаны туруохпут суоҕа.

Тиит Арыыбыт “Тир-Ары”

Өйдөөн истэргит эбитэ дуу, тэлэбиидэнньэҕэ буоллун, дьон көннөрү кэпсэтиитигэр буоллун: биир кэм «Кангаласс» да «Кангаласс» диэн үлүгэрэ. Бу Туймаада улуу хочотугар Өлүөнэ эбэ хотугу сүүрүгэр тумустаан киирэн турар Хаҥалас ытык хайатын нууччалыы тартаран ааттааһын. Туймаада курдук улуу хочо иччи буолар иччилээҕин, ама, ким кэлэн саарбахтыай? Алампа Хаҥалас уонна Табаҕа хайаларын тустарынан, чахчы, дириҥ ис хоһоонноох, бэйэтин кэмигэр бобуллан кыайан бэчээттэммэтэх «Ытык хайалар кэпсэтиилэрэ» поэмалааҕын бары үчүгэйдик билэҕит. Саха киһитэ «Хаҥалас» диэн ааты сатаан ааттаабата, онуоха тыла кыайан өҕүллүбэтэ бу тугу көрдөрөрүй? Тиэрэ сайдыы түмүгэр төрөөбүт тылга сэнэбиллээх, аанньа ахсарбат буолууну. Ити диэн кыра, тэлэбиидэнньэ сахалыы тыллаах үлэһиттэрэ бэйэлэринэн итинник саҥара сылдьаллара, көрөөччүгэ үтүктүллүөхтээх үтүө холобур быһыытынан ылыныллара адьас дьэҥкэ. Алдьатыыта итиннэ сытар.

Кыра омук синдрома диэн чахчытынан баар суол, суох буолуон хайдах да сатаммат. Сайынным, үөрэхтэнним дии сананар саха киһитэ нууччалыы сыыһа саҥардаҕына эбэтэр суруйдаҕына улаханнык кыбыстыаҕа. Култуурата, үөрэҕэ суох киһи курдук көһүннүм диэн. Оттон төрөөбүт тылынан улахан олуттаҕастык саҥарарыттан, суругун чааһын олох да билбэтиттэн адьас кымаардаан да көрүө суоҕа. Нууччалыы тохтоло суох кутан-симэн саҥарбат биир дойдулааҕын кытта ханна эмэ бииргэ түбэсиһэн сырыттаҕына, эмиэ кыбыстарыттан ордуо суоҕа. Култуурата суох киһини кытта кучуһан, бииргэ сылдьааччы буолан, сүүйтэриилээх хаалбытыттан аараттан атаһыгар абатыйыаҕа.

Ааспыт үйэ 70-нус, 80-нус сылларыгар быыһыылааҕа, оҕолуун-оҕонньордуун «Дюпся», ол иһигэр нууччалыы билбэт өттө «Дүпсээ» диэн тылланан хаалан соһута сылдьыбыттаахтар. Бука, сэрэйдэххэ, Уус Алдан улууһун аатырар Дүпсүн нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ оннук «сайдан» туран кэлэ сылдьыбыт буолуохтаах. Нууччалыы тылга, нууччалыы саҥарарга тардыһыы ымсыыта-баҕата оччо буоллаҕа.

Оптуобус баксаалын утарыта, уулусса нөҥүө, иһин өҥөйөн көрбүт суох, маҕаһыын турар. Үлэлээбитэ быданнаата. Тас көстүүтүгэр киһи хараҕа хатанар туга суох. Суох, сыыһа эттим, дьэ, баар, доҕоор. Үөһэ өттүгэр арсыыннаах тимир буукубалары быһыта кырыйан оҥоһуллубут «Тит-Ары» диэн аата ыйанан турар.

Тиит Арыы диэни. Бэйэм санаабар, бу маҕаһыын атыыһыта бэйэтэ мотойор муот суруксут буолуон эбэтэр сахалыы суругу-бичиги сэнээччилэртэн биирдэстэрэ буолуон сөп.

Өссө төгүл хатылаан этэбин: ким баҕарар сыыһалаах-алҕастаах суруйан кэбиһиэн сөп. Ол буруй буолбатах, алҕаһын көннөрүөн эрэ наада. Саха Сирин баар-суох киин куоратын үөһүгэр турар маҕаһыын аата-суола итинник толоос алҕастаахтык суруллан уонна хас эмэ уонунан сылларга киэн туттардыы ыйанан турара төһө бэрдий? Маҕаһыын хаһаайына кыра үөрэхтээх, ол үөһэ сахалыы аанньа билбэт буоллун. Онно кини буруйа суох. Ол үрдүнэн кини куораты, дьону, маҕаһыынын убаастаан, бэйэтин кыаҕа тиийбэтин билинэн, билэр да, билбэт да үөрэхтээх киһини эттэһэн, таба суруйтаран ылар кыаҕа суох үһү дуо? Үөрэх, үлэ тэрилтэлэрэ бөҕө кырыы кырыыларынан бааллар ахан. Кими баҕарар көрдөһөн, биир-биэс харчыта суох, оһумуой кумааҕыга суруйтаран ылыахха сөп буоллаҕа дии. Бу маннык халы-мааргы сыһыан, саха суругар эмиэ убаастабыллаах сыһыан суоҕун туоһута буолар.

Национальнай өрөспүүбүлүкэ киин куората Дьокуускай архитектурата эрэ буолбакка, туох баар ис-тас суруга-бичигэ күн бүгүнүгэр диэри силигэ сиппэккэ, кыайтарбакка турар. Икки тылынан суруллубут тэрилтэлэр, эргиэн дьиэлэрин, о.д.а. эбийиэктэр чуолаан сахалыы ааттарыгар сыыһа-халты суруйуу булгуччу баар буолар. Маннык алҕастары болҕомтоҕо ылар уонна олор көннөһүллэллэрин ирдиир сулууспа билигин үлэлиир дуо? Маныаха уопсастыбаннас, куорат олохтоохторо көмө буолуохтарын сөп этэ. Бу дьыала уопсай туругун кинилэртэн ордук ким кэлэн билиэй?

Эмиэ ол курдук, алҕаһа суох сахалыы  суруйарга уонна саҥарарга, төрөөбүт тылбыт үүммүт үйэҕэ мөлтөөн-ахсаан, быстах дьылҕаламматын туһугар, бүттүүммүт күүрээнэ наада буолла.

 Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ, барыта бэйэбититтэн тутулуктаах.

Прокопий ИВАНОВ