Уопсастыба

 Неустроевтар

Ахтылҕаннаах Баайаҕабар бара сылдьаммын, биир бастакынан Неустроевтарга ыалдьыттаатым. Биһигини дьиэлээхтэр үөрэ-көтө көрүстүлэр. Борис Федорович балаҕаныгар уруһуйдуу олорор эбит, киирбиппитин көрөн: “Дьэ, бу үчүгэйин”, - диэбитинэн утары кэллэ, – “Кэпсээҥ, көрбөтөх да өтөр буолла”, - дии-дии кууһан ылаттаата. Онтон Федора Борисовна, ыалдьытымсах саха Далбар хотунун сиэринэн, остуолун тарпытынан барда. Ас бэлэм буолуон икки ардыгар Борис Федоровичтыын үгүһү кэпсэтэн ыллыбыт. Мин Неустроевтартан дьиэ кэргэннэрин сырдаталларыгар көрдөстүм.

Федора Борисовна кэпсээнин саҕалыыр: “Биһиги ыал буолбуппут 48 сыл буолла. Биир уоллаахпыт, үс кыыстаахпыт. Улахан кыыс Маша Уус-Алдаҥҥа, уолбут Петя киин куоракка, орто кыыс Оксана Чурапчыга, кыра кыыс Шура Ытык-Күөлгэ олороллор. Бары ыал буолан, сиэннэри бэлэхтээн, этэҥҥэ олороллоруттан сэмээр үөрэбит. Бүгүн бу оҕолорбутун көрсөөрү, Ытык-Күөлгэ айаннаары олоробут. Маннык бырааһынньыктарга мустаммыт, бары көрсөр үгэстээхпит”.

Таптал уотугар угуттанан

“Дьэ, доҕоор, сиэннэр диэн бааллар кыһыылаах дьон. Көр бу...”, - диэн Борис Федорович дьиэ кэргэнинээн түспүт хаартыскаларын көрдөрө-көрдөрө сиэннэрин туһунан кэпсиир. Бу кэмҥэ кини ис-иһиттэн сырдаан кэлбиккэ дылы буолар, симириктии мичээрдиир харахтара муҥура суох таптал уотунан туолаллар.

 “Өр сыл бииргэ, дьоллоохтук олоруу туох кистэлэҥнээҕий?”, - диэн ыйыттым. Федора Борисовна: “Өр олоруу кистэлэҥэ бу маннык диэн кыайан эппэппин эрээри, кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыаһаннаах буоллахтарына, ханнык баҕарар түгэҥҥэ өйдөһөн-өйөһөн олороллор. Биһиги аҕабыт олус холку майгылаах, оннук киһини кытта туох диэн этиһэн, аахсан туруоххунуй (күлэр), онон хаһан даҕаны бу диэн улаханнык кыыһырсыбыппыт да суох. Мин кэтээн көрүүбүнэн, аныгы дьон олус ыгым буоллулар. Ордук дьахтар дьон эрдэрин уларыта сатаан кыыһыраллара-кыйаханаллара, ыгаллара-түүрэллэрэ үгүс. Маннык быһыыланан эр киһини уларыппаккын, төттөрүтүн тэйитэҕин эрэ. Онон бэйэ-бэйэни хайдах баарынан ылынан, сүбэнэн-соргунан олох оҥостуннахха туох барыта кыаллар”. “Оннук”, - диэн Борис Федорович кэргэнин тылын бигэргэтэр.

— Федора Борисовна, кэргэниҥ айар дьарыгын үгэнигэр, чинчийэр баҕатын умсулҕаныгар сылдьан, дьиэтин-уотун өр кэмҥэ хаалларан айанныы барар этэ буоллаҕа. Оччолорго, 90-с сылларга, оҕолоргут да кыралар, олох-дьаһах да күчүмэҕэйдэрдээх этэ. Дьэ, маны барытын тулуйан, кэргэҥҥин өйдөөн-өйөөн, бэйэҥ дьаһанан олордоҕун. Онно туох ыарахаттары көрсүбүккүнүй?

—  Аҕабыт ойон туран айанныы барар идэлээх этэ. Оччолорго миэхэ дьиэбин-уоппун, оҕолорбун көрөрбөр эбэбит, хотунум Мария Иосифовна–Сүөкээ Маайата төһүү күүс буолбута. Бэйэм оҕо уһуйааныгар иитээччинэн үлэлиир этим. Аҕабыт ийэтэ олус муударай толкуйдаах этэ, миигин элбэххэ үөрэппитэ-такайбыта. Онон эбэбит баар буолан, тирэхтээх курдук сананан сырыттаҕым. Саамай ыарахана диэн аҕабытын кэтэһии буолара. Ол кэмҥэ суотабай төлөпүөн диэн суох, онон аҕабыт ханна тиийбитин, хайдах сылдьарын тутатына кыайан билбэппит. Ардыгар уһаан-тэнийэн хааллаҕына кыыһыра, аймана санаатарбын да хайдах гыныахпыный, “этэҥҥэ эргиллэн кэлиэ” диэн эрэнэ эрэ күүтэбин. Маннык түгэннэргэ барбыт сирин диэки көрөбүн уонна туох баар үчүгэй санаабын этэбин. Уопсайынан ханнык баҕарар түгэҥҥэ үчүгэйи эрэ ыраланыахха наада.

Кэпсэтиигэ Борис Федорович кыттыһар:

— Мин кэргэним наһаа холку киһи. Атын эбитэ буоллар уһаан-тэнийэн хаалбыт киһини кыыһыра-тырытта көрсүө этэ буоллаҕа. Суох, ону оннук гыммат. Киирэн кэллэхпинэ “хайдах сырыттыҥ?” диэбитинэн бэрт холкутук көрсөр. Ама уонна ол кэннэ хайа бэйэлээх эр киһи таптыыр, кэтэһэр дьонугар үөрэ-көтө кэлиэ суоҕай?!

Кэргэнниилэр биир киһи курдук

Федора Борисовна:

— Биһиги бу диэн өр тэйсибиппит да суоҕун кэриэтэ. Арай аҕабыт улаханнык ыалдьыбытыгар тэйсэ сылдьыбыппыт. Ыалдьыбытыгар бөртөлүөтүнэн санрейс ылбыта. Куорат балыыһатыгар реанимацияҕа сыппыта. Онно аны кими да киллэрбэттэр. Кэргэним туруга тупсубат. Ол кэмҥэ кырдьык ыарахан этэ. Кылаабынай бырааһы кытта көрсөммүн: “Аҕабыт аттыгар мин баар буоллахпына түргэнник бэттэх кэлиэ”, - диэн тылбар киллэрэммин, реанимацияҕа киирэргэ көҥүл ылбытым. Реанимацияҕа үлэлиир сиэстэрэ кыргыттар миигин көрөн: “Федора Борисовна ханна баарый?”, - диэн күҥҥэ хаста да туоһулаһар. Хата киирдиҥ, мантан ыла оһуоҕа”, - дэһэллэр. Кырдьык, аҕыйах хонугунан аҕабыт хараҕа уоттанан, туруга тупсан барбыта.

Борис Федорович:

— Дьэ, ити курдук, өр бииргэ олордоххо, кэргэнниилэр биир киһи курдук буолаллар. Аны тэйистэхтэринэ бэйэ-бэйэлэрин суохтаһан иэдэйэллэр, эт-сиин туруга кытары мөлтүүр. Онтон иккиэ буола түстүлэр да, тугу баҕарар кыайар кыахтаналлар.

Билиҥҥи дьон ыал буоллахтарына ким тойон дуу, хотун дуу буоларын быһаарсан, сор бөҕөтүн көрсөллөр. Былаас былдьаһыытыгар буоланнар, дьоллорун мүччү туталлар. Бэйэ-бэйэлэрин тулуйсубаттар. Ол иһин арахсыы наһаа элбээтэ. “Ыал буолуу Айыылар ытык ыйаахтара” диэн ыччакка өйдөбүл үөскүөн наада. Оннук өйдөбүл билигин дэҥ кэриэтэ көстөр, суоҕун да тэҥэ. Маныаха сахалыы итэҕэлэ суох сатаммаккын. Былыр саха киһитэ ыал буолууну Айыылар ыйаахтарынан бэриллибит ытык иэс диэн ылынар. Ол үөһэттэн кэлбит ытык иэһин толордоҕуна, оҕото-уруута дьоллоохтук олорор, утума-удьуора салҕанар. Дьэ, оччоҕо кини өлөртөн куттаммат буолар эбит, ытык иэһин толорбут киһи быһыытынан, аннараа дойдуга холкутук аттанар.

Ыал элбиир, арахсыы аҕыйыыр

Быйылгы сылы үрдүкү салалталарбыт Дьиэ кэргэн уонна Оҕо саас сылынан биллэрбиттэрэ олус ураты суолталаах буолла. Ыал элбиирин, арахсыы аҕыйыырын ситиһэр сыалтан ыччаты өйдөтөр, дьиэ кэргэни бары өттүттэн өйүүр, дьоллоох ыал олоҕун түстүүр күүстэх үлэ ыытыллыаҕа диэн эрэнэбит.

Федора Борисовна, Борис Федорович Неустроевтар ааттарын курдук олус дьүөрэлиилэр. Кинилэри көрөн олороҥҥун “Айыылартан анаммыт дьон бу бааллар” дии саныыгын, онтон хайдах эрэ ураты истиҥник бэйэ-бэйэлэрин көрөн ыллахтарына таптал чахчы баар диэн итэҕэйэҕин. “Ханнык баҕарар биллиилээх эр киһи кэннигэр кини кэрэ аҥара турар” диэн этии ис хоһоонун Борис Федорович олоҕун аргыһа Федора Борисовна толору бигэргэтэр.

Маннык дьиҥ сахалыы куттаах, сылаас тапталлаах, истиҥ сыһыаннаах ыалга сылдьаммын, туох эрэ көстүбэт сырдык долгуҥҥа дуоһуйа устубукка дылы буоллум. Санаалыын ырааһырдым, куттуун бөҕөргөөтүм. Күндү дьоммут, өссө да өр сылларга бар дьоҥҥутун үөрдэ этэҥҥэ олоруҥ.

Яна ВИНОКУРОВА хаартыскаҕа түһэриилэрэ