Уопсастыба

Мин бүгүн кэпсиир дьиэ кэргэним ураты дьылҕалаах, сырдык ыраас эйгэлээх ыал. Хаҥалас улууһун Өктөмүгэр олорор Ксенофонтовтар икки төрөппүт оҕолорун таһынан, сэттэ оҕону утуу-субуу Мохсоҕоллооххо баар оҕо дьиэтиттэн ылбыттара. Дьиҥэр, бэйэлэрэ оҕолоох эрээри, туох санааттан хас даҕаны оҕону иитэ ылбыттарын туһунан ыал ийэтэ саас-сааһынан кэпсээтэ.

Санаа күүһүнэн кыайарга  

Светлана Үөһээ Бүлүү Маҥаас нэһилиэгэр биэс оҕолоох улахан дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин көрбүтэ. Биэс кыыстан кини үһүстэрэ. Ийэтэ Александра Васильевна, тыа сирин хоһуун дьахтара, үйэтин тухары пиэрмэҕэ ыанньыксыттаабыта. Соҕотох ийэ оҕолорун тулуурдаах-дьулуурдаах, олох ыарахаттарыттан иҥнибэт буоларга, тугу барытын санаа күүһүнэн кыайарга үөрэппитэ.

Биир тиэргэҥҥэ тоҕус оҕолоох таайдарын Сэмэн Дьарааһынап дьиэ кэргэнин кытта ыаллаһа олорбуттара. Уонтан тахса оҕо бары бииргэ тутуспутунан оонньоон, сүүрэн-көтөн улааппыттара. Элбэх бииргэ төрөөбүттэрдээх киһи ойуурдаах куобах охтубатын кэриэтэ олоҕор кыайыылаах-хотуулаах, бигэ тирэхтээх, хардарыта көмөлөсүһэр, өйөһөр дьонноох буолар.

Сэмэн эмиэ бэйэтэ туһунан устуоруйалаах, кыайан оҕоломмокко сылдьыбыт эдэр ыал кинини иитэ ылан баран, утуу-субуу хас даҕаны оҕоломмуттара. Ол иһин эбэлэрэ: “Убайгытын тыытымаҥ, кини баар буолан эһиги бааргыт», — диэн оҕолор мэниктээн, бэйэ-бэйэлэрин дьээбэлэстэхтэринэ буойара.

Кыргыттар оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр ийэлэрэ биир күн барыларын ыҥыран ылбыта уонна ыйытардыы эргиччи көрбүтэ: “Мин Виталий Герасимовиһы сөбүлээтим, ыал буолуохпун баҕарабын, ону эһиги туох диигит?” – диэбитэ. Оҕолор улахан эдьиийдэрин кытта бары хоско суксуруһан киирэн сүбэлэһэн баран ийэлэригэр: “Эн дьоллоох буоллаххына, биһиги эмиэ дьоллоох буолуохпут”,  — дэспиттэрэ бэһиэн бары биир киһи курдук.

«Иитиэх аҕабыт сытыары-сымнаҕас майгылаах киһи биирдэ даҕаны биһиэхэ куолаһын соноппотоҕо. Туох эрэ туһалааҕы оҥордохпутуна, кыбыс-кытаанах чэрдээх илиитинэн төбөбүтүттэн бэрт сэдэхтик имэрийэрэ. Нэһилиэккэ байанайдаах балыксыт быһыытынан биллэрэ, куулунан собо тиэйэн аҕалара. Кини кэлиэҕиттэн тиэргэммит, дьиэбит иһэ-таһа тупсубута, саҥа кыраабыл, туттар тэрил баар буолбута», — диэн ахтар оҕо сааһын Света. Киниэхэ дьиэ кэргэн истиҥ сыһыанын иҥэрбит дьонугар, ийэлээх-аҕатыгар, куруутун махтанар.

Амир, Алик, Айлан

Кыыс оскуоланы бүтэрээт, 19 сааһыгар ыал буолан, эдэрдэр түөрт эрэ мөһөөктөөх куоракка көспүттэрэ. Утуу-субуу икки кыыстаммыттара. Дьокуускайга бас билэр дьиэтэ суох эдэр ыал аймахтарыгар кыбыллан олоро, дьиэ куортамныы сатаан баран чугастыы Өктөмҥө тахсан олохсуйбуттара.

Кыыс оҕолоох ыал хаһан баҕарар удьуору салгыыр, ааты ааттатар уол оҕолонуон баҕарар. Ол сиэринэн Ксенофонтовтар Айыыһыт хаһан биэрэрин күүтэ сатаан баран уол оҕону иитэ ыларга быһаарыммыттара. 2018 сыллаахха Мохсоҕоллооххо баар оҕо дьиэтиттэн үс бииргэ төрөөбүт бырааттыылары Амиры, Алигы, Айланы сааскы каникул кэмигэр ыалдьыттата ыҥырбыттара.

Бу кылгас кэм иһигэр бэйэ-бэйэлэрин билсэн, икки өттүттэн салгыы биир дьиэ кэргэн буолабыт диэн быһаарыммыттара. Ксенофонтовтар 2019 сыллаахха өссө түөрт оҕону, улахан уонна кыра кылааска үөрэнэр Самиры, Эдигы, Ваняны, уһуйааҥҥа сылдьар Сашаны иитэ ылбыттара. Оҕо дьиэтигэр бииргэ төрөөбүттэри араарбаттар, ол иһин тутуспутунан кэлбиттэрэ.

Дьиҥэр өйдөрүн туппут, улааппыт оҕолор кэлэн баран, бэйэлэрэ баҕа өттүнэн саҥа төрөппүттэрин ийэбит-аҕабыт диэн ыҥырар буолбуттара. Онон Светлана күннэтэ тоҕус оҕоттон «ийээ» диэн алыптаах тылы истэн, сүрэҕэ сылаанньыйар, оҕолоро төһө даҕаны улааппыттарын иһин барыларыгар болҕомто уурар, сүбэлиир, истиҥник кэпсэтэр.

Сыл-хонук биллибэккэ элэҥнээн ааһан, билигин улахан уол Самир Анал байыаннай эпэрээссийэҕэ Аҕа дойдутун чиэстээхтик көмүскүү сылдьар. Улахан кыыс Ванесса АГАТУ Өктөмнөөҕү салаатыгар агроном идэтигэр үөрэнэр. Араас үүнээйилэринэн уонна түргэнник ситэр дьиэ көтөрдөрүнэн дьарыктанар.

Иккис кыыс Василиса Дьокуускайдааҕы гуманитарнай кэллиэскэ бэрээдэги араҥаччылыыр салааҕа үөрэнэр. Өрөбүллэригэр сакааска уруһуйдуур уонна аныгы үҥкүүлэри үөрэтэр.

Эр хоһуун үөрэҕэ

- Амир полицияҕа үлэлиэн баҕарар, ол иһин юридическай кэллиэскэ үөрэнэр. Иллэҥ кэмигэр ас астыырын сөбүлүүр. Өрөбүллэригэр куоракка эрэстэрээҥҥэ үлэлиир, эти, балыгы, көтөрү астыыр. Атыттар оскуолаҕа үөрэнэллэр.

Оҕолорбун «Эр хоһуун үөрэҕэ» диэн байыаннай-патриотическай бырайыакка дьарыктаан, идэлэрин  бэрээдэги араҥаччылыыр үлэни кытта ситимниэхтэрин баҕараллар.  Кыргыттарым - көмө дьоно, тиэстэ охсон, бэрэски, бөрүөк арааһын астаан бырааттарын, балтыларын аһаталлар. Улахан оҕолор «Дьиэ иһигэр ким да үөхсүө, албынныа, улаханнык хаһыытыа-ыһыытыа, ыыстыа, охсуо суохтаах», - диэн саҥа кэлбит оҕолорбутун үөрэппиттэрэ. Оҕо оҕону үөрэтэрэ улахан киһи тылыттан ордук ылыннарыылаах, — диир ийэлэрэ.

Сүрэх баастаах кэлэллэр

«Оҕо итэҕэйимтиэ, ыраас дууһалаах, онон аһаҕастык кэпсэтэ үөрэттэххинэ, чугаһыыр, аһыллар. Биһиги оҕолорбут оҕо дьиэтигэр өр олорботох, онон уйулҕалара алдьамматах оҕолор. Саамай уһаабыта алта ый онно сылдьыбыттара.

Эпиэкэ үлэһиттэрэ оҕолорун кыайан көрбөт дьонтон хаһыытаппытынан былдьаан ылбыт кырачааннара кыра саастарыттан олох очурдарын билэн, сүрэх баастаах кэлэллэр. Кинилэргэ биһиги атын олох баарын, киһи киһиэхэ эрэнэрин, сарсыҥҥыга эрэллээҕин көрдөрөбүт.

Олоххо бэйэҕит миэстэҕитин буларгытыгар көмөлөһөр дьоҥҥут буолабыт диэн этэбит. Оҕолорбут 18 саастарын туоллулар да улааттыгыт диэн көҥүл ыытан кэбиспэппит, олохпут тухары бу бииргэ тутуһа сылдьар чугас дьоммут», — диэн кэпсиир элбэх оҕолоох ыал ийэтэ.

Бырайыак уонна симиэтэ

Светлана Давыдовна оҕолорун кыра саастарыттан бырайыак уонна симиэтэ оҥорорго үөрэтэр. Аан бастаан төрөөбүт күннэрин хайдах оҥоруохтарын баҕаралларын ыйыталаһан, ону харчытыгар таһаардахха, төһө буоларын ааҕан таһаараллар. Онтон тэпилииссэҕэ ким тугу баҕарбытын олордоругар көҥүл ылан, кыргыттар арбуз, дыня, помидор үүннэрэн, туһунан бырайыак оҥорбуттара.

Улахан кыыс ис сүрэҕиттэн астынан, үүнээйилэрин куоппаһырдан, саҥа суортары таһаарбыта. От күөх уонна саһархай кабачоктары холбоон, эриэн өҥнөөҕү ылбыта. Бэйэм айан таһаардым диэн олус үөрбүтэ. Биир сыл Өктөмҥө сааскы көмүөл мууһун кытта улахан уу кэлэн, арассаадалара былдьанан хаалбыта.

Ийэлэрэ төлөпүөнү туттарга, куйаар ситимигэр киирэргэ бэйэҕэ туһалааҕы эрэ ылыахтааххыт диэн сүбэлиир. Онон өссө интэриэһинэй бырайыагы бэлэмнээн, инкубатор атыылаһан, хас да сымыыттан Ванесса бэйэтэ кустары-хаастары таһаарбыта, бас билэр кууруссалардаах, чоппуускалардаах буолбута.

Ол иннинэ улахан кыыс дьоно хоруолук бэлэхтээбиттэрин көрөн-истэн, төрөөтөҕүн аайы оҕолорун атыылаан, өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, эбии харчы оҥосторго үөрэммитэ. Чугастыы Өктөм пааркаҕа тахсан, дьиэтээҕи кыылларын кытта дьону хаартыскаҕа түһэрэн, күннээҕи харчыларын булуналлар.

Элбэх оҕолоох улахан дьиэ кэргэн сылгыны, козаны иитэллэр, үүтүн оҕолорго иһэрдэллэр, сороҕун атыылыыллар. Василиса мыыла, кучу чэй оҥорон атыылыыр, Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэригэр быраатын кытта  саллааттар түөскэ кэтэр быаларын (аксельбант) оҥороллор. Бэйэлэрэ киллэрбит харчыларынан таҥас ылынан, оҕолор үөрүүлэрэ өссө үрдүүр.

Миэбэл оҥороллор

Ксенофонтовтар дьиэ кэргэнинэн сымнаҕас миэбэл оҥорорго дьонтон сакаас ылаллар. Балыыһаҕа тирии бүрүөһүннээх үс дьыбааны бэлэхтээбиттэрэ. Ону таһынан, түннүк, аан арааматын оҥороллор, уһанар мастарыскыайдаахтар. Сайын тигээйи иитэн, сылы быһа сиир мүөттэрин ылаллар, онтон буоскатыттан чүмэчи оҥорон, кытыантан, боҕуруоскайтан дьиэни ыраастыырга эмтээх оттоох мөһөөччүктэри бэлэмнээн, атыыга таһаараллар.

Светлана Аартыкатааҕы Култуура уонна ускуустуба үнүстүтүүтүн бүтэрбитэ, онтон муниципальнай салайыыга, кэлин педагог-психолог идэтигэр үөрэммитэ. Хаҥаластааҕы оҕону иитиигэ көмө буолар кииҥҥэ үлэлиир. Кэргэнэ Владислав агроинженер идэлээх, билигин УФСИН үлэһитэ.

Ксенофонтовтар «Дьол уйата» диэн дьиэ кэргэн сайдыытын өйүүр уопсастыбаннай тэрилтэни салайан үлэлэтэллэр. 2021 с. Ил Дархан гыраанын ылан, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ уонна соҕотох ийэлэргэ көмөлөһөллөр.

Бырастыы гынарга үөрэнэҕин

«Аныгы дьалхааннаах үйэҕэ оҕону олоххо бэлэм буоларын курдук үөрэтэргэ кыһаллабыт, уол-кыыс үлэтэ диэн араарбакка, оҕо тугу барытын сатыахтаах диэн санаанан салайтарабыт. Билигин дьиэ иһигэр барыта бэлэм буолан, эр киһи үлэтэ да суох, үгүс дьон мас хайыппаттар, саһаан туруорбаттар, муус алларбаттар.

Хас биирдии киһи бу олоххо дьоҕурун арыйан, ситиһиини таба тайаннаҕына, дьоллоох буолар. Биһиги үлэнэн эрэ олорбоппут, дьиэ кэргэни түмэргэ үгүс күрэхтэһиилэргэ, нэһилиэкпит, улууспут уопсастыбаннай олоҕор кыттабыт.  Оҕолорбут биһиги араспаанньабытын ылыахтарын баҕараллар эрээри, улааттахтарына, баҕар, атыннык саныахтара дии санаан, бэйэлэрин киэннэрин хаалларбыппыт. Биир өттүнэн, сокуонунан бэриллэр бырааптарын быһыахпытын баҕарбатахпыт.

Оҕону таптыыр буоллаххына, кини сүрэҕин эйиэхэ арыйар. Таптыыр оҕоҥ алҕастарын бырастыы гынарга үөрэнэҕин, ону таһынан, хас биирдии кыһалҕа сатаан быһаарыллар диэн саныахха наада. Биһиэхэ Хаҥалас улууһун эпиэкэтин, Мохсоҕоллоох оҕо дьиэтин үлэһиттэрэ куруук көмөлөһөллөр. Пуорумҥа уопуттаах ийэлэри кытта көрсөн, оҕону иитиигэ сыыһа-халты туттунуу тахсыбатын курдук өрүү сүбэлэһэбит. Онон өйдөспөт түгэннэри тумнан ааһабыт», — диэн Светлана санаатын үллэстэр.

Мөҕөн-этэн тылгын ылыннарбаккын  

Ксенофонтовтар бииргэ төрөөбүттэрин кытта сыл ахсын ыал аайы уочаратынан көһө сылдьан, Саҥа Дьылы, сайын түһүлгэҕэ саха төрүт аһын тардан, Ыһыаҕы бииргэ ылар үгэстээхтэр. Аан тэлэччи аһыллар да, 11 ыалдьыт дьиэҕэ биирдэ кутулла түһэр. Светлана эдьиийдэрэ эмиэ 4-5-тии оҕолоохтор, сиэн оҕолоохтор. Онон биир да бырааһынньык ырыата-тойуга, көрүдьүөс күрэхтэһиитэ суох ааспат, улахан дьиэ кэргэн үөрүү-көтүү, көр-күлүү аргыстаах сылдьаллар.

«Оҕолорбут тиэргэн иһигэр Эһээ Дьыл бэлэҕин көрдүүр үтүө үгэстээхтэр. Эрдэттэн тугу баҕаралларын кумааҕыга суруйаллар, үчүгэйдик үөрэммит оҕолор киэннэрэ 100% туолар, оттон мөлтөхтүк үөрэммиттэри Тымныы оҕонньор бэйэтэ быһаарар. Ити курдук, үөрэхтэригэр кыһалларга үөрэтэбит. Оҕону бирикээстээн, мөҕөн-этэн тылгын ылыннарбаккын, оонньуу быһыытынан бырайыак суруйан, бэйэ дьоҕурун таба тайанан, харчы оҥорорго үөрэттэххэ, олоххо бэлэмнээх дьон тахсар», —  диир ийэлэрэ.

* * *

Ксенофонтовтар итинэн тохтоон хаалбакка, доруобуйа, үп-харчы эрэ уйдар, өссө хас даҕаны оҕону эбии иитэ ылар санаалаахтар. Көмүс сүрэхтээх, аһыныгас санаалаах буолан, дьиэ кэргэн истиҥ-иһирэх, сылаас сыһыанын төрөппүт көрүүтэ суох хаалбыт оҕолорго бэлэхтээн эрдэхтэрэ. Маннык сис ыалга Дьиэ кэргэн, Оҕо сылыгар эрэ буолбакка, өрүү даҕаны сүгүрүйүөх, махтаныах тустаахпыт.