Уопсастыба

Арыыны халаан уута сотору-сотору ыларын иһин, олохтоохтору халыҥ тыа быыһыгар турар Даппарайга көһөрбүттэрэ. Манна күөх отунан долгуннура үүнэр киэҥ ходуһа, ынах-сүөһү мэччийэр сирэ суох буолан, үрүҥ илгэни үрүлүтэ сүүрдэр дьон көһүөхтэрин, өбүгэлэрин сириттэн барыахтарын баҕарбатахтара.

Дьиэ туттарга көмө күүтэллэр

Билигин даҕаны Кыыллаахтан араас төрүөтүнэн көспөккө хаалбыт дьон бааллар. Кинилэртэн биирдэстэрэ Анна С. бу курдук кэпсиир:

«Өлүөнэ эбэбит мууһа ыам ыйын 10 күнүгэр хамсаабыта, онтон сарсыныгар тохтоон хаалбыта. Олохтоох дьаһалта баһылыга Александр Макаров: “Илийэри барытын үрдүк сиргэ уура туруҥ, сылгыны-сүөһүнү тутан, хаайталааҥ, уу кэлэр түгэнигэр үрдүк сиргэ илдьэргэ бэлэм олоруҥ”, — диэбитэ. Эвакуацияланар пууну "Алгыс" култуура дьиэтигэр бэлэмнээбиттэрэ.

Ыам ыйын 13 күнүгэр муус харан, өрүс уута көтөҕүллэн барбыта. Дьиэбиттэн өрүс чугас, уу итинник түргэнник халыс гына охсорун бу 70-ус хаарбар чугаһаабыт киһи саҥа көрдүм. Халаан уута кэллэҕинэ, сүүрүк ат да сиппэт дииллэрин истэрим. Онон турар бэйэм таһырдьа тахсан, суолу быһа сүүрэн иһэр ууну кэһэн, эвакуацияланар пууҥҥа тиийдим.

Кулуупка син элбэх киһи мустубута эрээри, сорохтор кыайан кэлбэккэ хаайтаран хаалбыттара. Уу дириҥэ, сүүрүгэ сүрдээх, кыра тыыны саба охсуох курдук, муус бөҕө дэриэбинэ ортотугар уста сылдьара. Халлаан хараҥаран барбыта, туох да көстүбэт буолбута. Сүүстэригэр банаар кэппит хорсун уолаттар баһылыкпыт Александр Макаров, олохтоох дьон Семен Торговкин, Анатолий Худаев, Иван Данилов, Вадим, Александр Банчиннар, Вячеслав Алексеев, Михаил Кельбинов, Георгий Корнилов, Иннокентий Малгаров муустаах, сүүрүктээх уу устун тыынан уста сылдьан, дьиэлэри кэрийэн, хаалбыт дьону эвакуацияланар пууҥҥа аҕалтаабыттара.

Уу эбиллэн барбытыгар Дьокуускайтан сарсыарда 8 чааска бөртөлүөт кэлэн, өрүс уҥуор Даппарайга 3 рейс оҥорон, дьону эвакуациялаабыта.

Халаан уута дьиэбин түннүгүн үрдүнэн ылбыта, аспын-таҥаспын да быыһаабакка хааллым. Уу дьиэ иһигэр киирэн, миэбэлбин, тэлэбиисэрбин, холодильникпын, дьыбааммын, туттар тэрилбин барытын сытытта. Оһоххо оттуллар 20 куб.  маһым, 7 куб. тутуу матырыйаала устан барда, дьиэм саҥа тутуллубут күрүөтүн тоҕо солоон, алдьатта.

Мин өйдүүрбүнэн, 1999 с. улахан уу кэлэн, элбэх хоромньуну таһаарбыта, эмиэ  маннык, дьиэбит түннүгүнэн ылбыта, 2001 с. дьиэбит аҥаарыгар диэри ылбыта. Атын сылларга халаан уута син этэҥҥэ ааһааччы. Быйыл сүрдээх алдьархайдаах, алдьатыылаах харыы тахсан,   15 км. муус хамсаабакка турда. Урут маннык улахан уу кэлбитин өйдөөбөппүн.

Кыыллаах Арыы олохтоохторун Даппарай өттүгэр көһөрүү 2006 с. саҕаламмыта. Дьиҥэр, уйгу-быйаҥ ходуһалаах арыыга ынах-сүөһү тутан, онон айахтарын ииттэн олорор дьон, үүтү туттарааччылар хаалбыттара. Оччолорго ынаҕынан эрэ муҥурдаммакка, сылгы, сибиинньэ, куурусса иитэн, аһаан-таҥнан олорбуппут. Даппарайга сүөһү тутарга мэччирэҥ сирэ, оттуурга ходуһа суох.

Хас халаан уута кэллэҕин аайы дьиэбин ылар, дэлби сытытта, акылаата улаханнык эмэҕирэн, муостам анна бүтүннүү тэллэй, кирпииччэ оһоҕум да сууллан эрэр. Билигин дьиэбэр соҕотоҕун олоробун, сааһырдым, үлэ бэтэрээнэбин.

Онон муҥур уһукка тиийэн, Кыыллаахтан көһүөхпүн дьиэ туттарга тутуу матырыйаалынан, эбэтэр Өлүөхүмэ куоракка биир хостоох кыбартыыра ыларга өрөспүүбүлүкэ салалтата көмөлөһөрө буоллар диэн көрдөһүүлээхпин», —  диир кини.

Кыыллаахха ынах-сүөһү иитэр, онон ас-үөл таһааран, дохуоттанан олорор дьон уонна кырдьаҕастар хааллылар. Кинилэр бачча сыана ыараан турар кэмигэр дьиэ туттар, эбэтэр атыылаһар кыахтара суох. Өрөспүүбүлүкэ, улуус дьаһалтата төһө хоромньу тахсыбытын ааҕан-суоттаан баран көмөнү оҥоруохтара диэн эрэнэллэр.

Саахалланар туруктаах хаарбах дьиэттэн көһөргө туспа бырагыраама баар. Холобур, мэдиссиинэ үлэһиттэрэ хамнастара үрдүк эрээри, Уһук Илиҥҥи ипэтиэкэҕэ киирэн, дьиэ атыылаһалларыгар олох кыра бырыһыаны төлүүллэр. Оттон быйыл Өлүөхүмэ уонна Нам улууһугар боростуой тыа дьонун, аҥаардас биэнсийэҕэ олорор кырдьаҕастар дьиэлэрин уу ылан, улахан хоромньуну таһаарда. Онон уу ылбат сиригэр, эбэтэр куоракка дьиэ ылалларыгар тустаах көмө оҥоһуллара буоллар, ыксаллаах быһыыга-майгыга олохтоох дьону өйөбүлэ-көмөтө суох хаалларбаттар диэн эрэх-турах сананыа этилэр.   

Халаан уута нэһилиэктэри, хотоннору, гараастары, чэпчэтинэр, бөх тоҕор сири ылбытын, муус халыҥ халҕаһата уот остуолбатын, күрүөнү-хаһааны  алдьаппытын кэнниттэн ыаллар олбуордарыгар сэрии буолан ааспытын курдук дьулаан хартыына. Ынах-сүөһү, сылгы өлүгэ, тиэргэн иһэ барыта бөх, дьиэ иһигэр киирдэххэ, ууга дагдайан тахсыбыт ыскааптар суулла сыталлар, таҥас-сап, миэбэл, холодильник барыта илийбит...

Дьокутаат санаата 

Андрей Находкин, Ил Түмэн Сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ:

- Халаан уутун аһарарга Бырабыыталыстыба, улуус дьаһалтатын таһымыгар эрдэттэн хамыыһыйа тэриллэн, бэлэмнэнии үлэтэ ыытыллар. Ол эрэн айылҕа күүһэ диэн баар, урут Ленскэй куораты уу бүтүннүү ылбыта.

Биһиги сис кэмитиэппит нефтебаазалары уу суурайбатын, айылҕа баайын хостуур хампаанньалар кирдээх уулара өрүскэ түспэтин СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин кытта тэҥҥэ хонтуруоллуур. Өскөтүн ити эбийиэктэри муус тоҕо солоон бардаҕына, иһэр уубут киртийэр. Билиҥҥитэ оннук куттал суох.

Халаан кэмигэр, биллэн турар, эбэ уута киртийэр, бөх-сах мунньуллубут сирдэрин суурайан барар, ынах-сүөһү, сылгы өлүгэ тахсар. Ону туоратарга хомунаалынай хаһаайыстыба уонна санитарнай сулууспа үлэлиир, Роспотребнадзор үлэһиттэрэ уу туругун күн аайы чинчийэ олороллор.

Муус харыыта тохтоон, халаан уута олоччу бүппүтүн кэнниттэн хоромньуну ааҕар хамыыһыйа үлэлиэхтээх. Уу тэлгэһэҕэ киирбитин, ханна тиийбитин, түннүктэри саппытын-суоҕун барытын бэлиэтиэхтэрэ. Ынах-сүөһү былдьаннаҕына страховка харчыта төлөнүөхтээх.

Кыыллаах Арыы нэһилиэгин олохтоохторун Даппарайга көһөрбүттэрэ, онон хаалбыт дьоҥҥо көмө оҥоһуллубат диир сатаммат. Кинилэр хоромуньулара эмиэ ааҕыллыахтаах, көмө оҥоһуллуохтаах. Дьон кыһалҕаттан хаалбыт, төрүт дойдутуттан барыан баҕарбат буолуон сөп. Нэһилиэккэ муус үрдүк күүрүүлээх уот баҕанатын алдьаппытыгар дизельнай генератор илдьибиттэрэ.

Нэһилиэнньэттэн суругунан ыйытык киирдэ даҕаны, уокуруктарынан сыһыарыллыбыт дьокутааттар хоруйдууллар. Уу эрэ кэлбит кэмигэр буолбакка, сыл устата итинник үлэ ыытыллар. Өлүөхүмэ улууһугар ууга барбыт нэһилиэктэргэ көмө аахсыйаҕа норуот дьокутааттара көмөлөһө олоробут, ким харчынан, бородууктанан, сылаас таҥаһынан. Хоромньуну ааҕан бүппүттэрин кэнниттэн бүддьүөттэн үп-харчы көрүүтүгэр эмиэ үлэлэһиэхпит.

Ууну оргутан баран иһиҥ

Үгүс дьон баччаларга халаан кэмигэр иһэр уубут туруга хайдаҕый диэн долгуйаллар. Ону билээри Дьокуускайдааҕы “Водоканал” АУо пресс-сулууспатыттан ыйыталастым. Тэрилтэ пресс-сэкиритээрэ Софья Прокопьева иһитиннэрбитинэн, ууну оботторор ыстаансыйаҕа 330 тыһ. куб. кээмэйдээх иһиккэ ууну ылаллар. Куоракка сууккаҕа 55-56 тыһ. куб. ууну биэрэллэр.

“Водоканал” үлэһиттэрэ өрүс уутун таһымын, температуратын, баһыллар уонна иһэр уу хаачыстыбатын лабораторияҕа кэтээн көрөллөр. Халаан уутун кэмигэр ууну баһар ыстаансыйаҕа итинник чинчийии 2 чаас буола-буола оҥоһуллар. Анаалыс түмүгүнэн технологтар ууну ыраастыырга сөп буолар эрэсиими булан биэрэллэр.

«Уу хас да түһүмэхтээх ыраастаныыны барар. Бастакы түһүмэххэ уу өҥүн сырдатарга киһиэхэ куттала суох реагеннары тутталлар, оччотугар уубут араас эттиктэн босхолонор. Онтон ууну кварцевай кумах уонна гидроантрацит көмөтүнэн фильтрдыыллар. Салгыы туустан ылыллар гипохлорит натрия куттала суох реагенынан ууну ыраастыыллар. Бүтэһик түһүмэххэ уубутун ультрафиолетовай сардаҥанан киһини сутуйбат гына ырааһырдаллар.

Технологтар өрүс туругуттан көрөн ыраастыыр дуозаларын талаллар, ону таһынан, оборудование үлэтин төгүрүк суукка кэтииллэр», — диэн этэр Софья Прокопьева.

Роспотребнадзор управлениетын Саха Сиринээҕи салаата Дьокуускай куорат уокуругун 29 туочукатыгар уу санитарнай-химическэй, микробиологическай, паразитологическай уонна вирусологическай туругун күн аайы чинчийэр. Үлэһиттэр уу гигиена ирдэбилигэр сөп түбэһэр дииллэр эрээри, инфекционнай ыарыыны сэрэтэргэ ууну оргутан баран иһэргэ сүбэлииллэр. Ону таһынан, бутилированнай ууну эрэллээх тэрилтэлэртэн сакаастыыр ордук.