Уопсастыба

Хайа дэ кэмҥэ, хайа да тутулга киһи аймах олоҕун туруга эр киһиттэн быһаччы тутулуктаах. Өскөтүн ыал олоҕун айанын сыарҕалаах акка холуур эбит буоллахпытына бу айан тэриллиитэ, сэбэ-сэбиргэлэ, суолун тосхоло барыта аҕаттан тутулуктаах, ЭР КИҺИТТЭН. Онтон ол айан тобуллуутугар, табыллыытыгар  сүбэ-соргу буолааччы, ытаһалаан биэрээччи ийэ, илии-атах, көмө-тирэх, үөрэтиллээччи-такатыллааччы  оҕолор буолаллар. А.Н.Дабыл “Кут-сүр” түмсүү  түсчүтэ этэринэн, өйдөтөрүнэн барҕа  удьуорунан бэриллэр өй-санаа  күүһэ,  онтон өй-санаа төһө күүстээҕий даҕаны ол удьуор аймах, онтон сыдьааннаан бүтүн норуот барҕата – чөл, чэгиэн туруга, дойдуга таптала, бэриниилээх буолуута  эбиллэр.  Биирдэ бэлэх буолан бэриллибит олоҕун акылаата балаҕан олоҕун курдук төһөнөн  бөҕө-таҕа, чиҥ-чаҥ буолар да, соччонон кини уонна кини дьиэ-кэргэнин олоҕо ньир – бааччы, дьоһун, толору, дириҥ силистээх-мутуктаах буолар. Чиҥ, хамсаабат, иэрэҥ-саараҥ буолбат акылаакка кэлин төһөнү баҕарар эбэн-сабан, элбэтэн, сааһылаан, дьаарыстаан тугу баҕарар тутан таһаарыахха сөп.

 Онтон дьиэ-кэргэн олоҕун өрүс курдук көрдөххө сүрүннүүр сүнньүлээх, хорук тымырдаах онно үрэхтэр, үрүйэлэр эбиллэн биэрэн ханна синньээн, кыараан, ханна эрэ эбиллэн, туолан, дириҥээн нэлэһийэ   - хотоһуйа устар. Дьэ бу өрүс сүүрүгүн, сүрүннүүр сүнньүн тутааччы  дьиэ-кэргэҥҥэ   баһыйар үгүс өттүгэр аҕа баһылык буолар. Мин бүгүҥҥү сэһэним -кэпсээним төрөөбүт-үөскээбит төрүт сирим  Уус-Алдан улууһун уһук сирин Түүлээх нэһилиэгин биир улахан дьиэ-кэргэнин аҕа баһылыга Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, эрдэ огдообо хаалан сэттэ оҕотун олох киэҥ аартыгар соҕотоҕун үктэннэрбит Николай Николаевич Тарскай туһунан буолуо. Кини сэриигэ 1943 сылга ыҥырыллан баран дойдутугар 1948 сыллаахха эргиллэр. Сэрии кэннинээҕи эйэлээх олоххо туппут илиитин араарбакка үлэлээбит идэтин – киномеханик идэтин 1947 сыллаахха Монголияҕа сылдьан баһылыыр уонна онно чаастары кэрийэ сылдьан киинэ көрдөрөөччүнэн сылдьыбыт. Сэриигэ хорсун-хоодуот сырыытын, үтүөлэрин иһин “Аҕа дойду сэриитэ” уордьаннаах, “Германияны кыайыы иһин”, “Японияны кыайыы иһин”, мэтээллэрдээх, “Гвардия”, “Фронтовик” диэн түөскэ кэтэр бэлиэлэрдээх, эйэлээх олоххо үлэҕэ үтүөтүн иһин “ССРС үлэҕэ бэтэрээнэ”, “ССРС кинематорграфиятын туйгуна” уо.д.а.наҕараадалардаах. Киномеханик диэн биһиги көлүөнэ дьон улаатарбытыгар, олоҕу ылыныыбытыгар, иитэр-үөрэтэр да өттүгэр улахан суолталааҕа. Киинэ туһунан  В.И.Ленин “ бары ускуустубалартан  дьоһуннара киинэ буолар” диэн этиитэ  дэлэҕэ даҕаны уос номоҕор киириэр диэри сылдьыа дуо. Биһиги көлүөнэҕэ кырдьыга даҕаны оннук этэ, киинэттэн илэ чахчы бу тутан турардыы көлүөнэ ситимин, киһи -аймах олоҕун устуоруйатын көрөрбүт-истэрбит, ылынарбыт. Киинэ дьайар күүһүн нөҥүө дойдуга бэриниилээх буоларга, олоххо баар чахчылары баарынан ылынарга иитиллэрбит. Киинэҕэ сылдьыы биһиэхэ наҕараада курдук этэ, ол курдук үөрэххэр ситиспэт дуу, биитэр туох эмит моһуоктаах түгэни оҥорбут дуу буоллаххына киинэҕэ сылдьарыҥ бобуллара. Нэһилиэкпитигэр ол кэмнэргэ аан дойдуну анаарарбытыгар, киэҥ нэлэмэн, кыахтаах-күүстээх ССРС  олоҕун билэрбитигэр почтальон Ыстапаан, киинэ көрдөрөөччү Николай Николаевич, арадьыыс Көстөкүүн  наһаа убаастанар-ытыктанар дьон этилэр.

Бэйэлэрэ даҕаны хайдах эрэ ис иһиттэн идэлэригэр бэриниилээх,  үтүөнү-кэрэни тиэрдээччи буолалларын сүүс бырыһыан өйдүүн-санаалыын ылыммыт сырдык дьон этилэр. Николай Николаевич барахсан куруутун ыраас таҥастаах-саптаах, эйэҕэс-сайаҕас, сэргэх сэбэрэлээх буолааччы, хаһан даҕаны кини кыыһыра-тымта, ыга-түүрэ сылдьарын өйдөөбөппүн. Дьиҥэ оччолорго даҕаны мэник-тэник, көрбүт-истибит, биир сиргэ таба олорбот оҕолор баар бөҕө этибит буоллаҕа... Ол гынан баран кини холку майгыта, хас биирдии киһиэхэ болҕомтолоох сыһыана бэриллэн эбитэ дуу киинэҕэ бары наһаа үөрэн-көтөн кэлэн, билиэт атыылаһан киирэн сүрдээх бэрээдэктээхтик олорон көрөр этибит. Аны, биллэриитин таһаарар, ыйыыр, олохтоох араадьыйанан биллэрэр,  билиэтин бэйэтэ атыылыыр, онтон сүүрэн тиийэн холбуур, аны биир лиэнтэтэ бүттэҕинэн тохтотон уоту холбоон аныгыс лиэнтэтин холбуур этэ. Дьэ ол уот холбонон саҥа лиэнтэ угуллуор диэри тугу көрбүппүтүн ырытыһа охсон ылар этибит. Кулууп таһыгар киинэ биллэриитэ ыйанар анал остуолбаҕа саайыллыбыт щит баара, дьэ онно биллэрии ыйанарын күүтэр этибит. Ол биллэриитин эмиэ бэйэтэ суруйара буоллаҕа буолуо. Түүлээх нэһилиэгин суола-ииһэ күн бүгүҥҥүгэ диэри ураты болҕомтоҕо турар боппуруос. Үлэтэ-хамнаһа быстыбакка бара турарын туһугар кыһаллан төгүрүк сыл сүүрэрэ-көтөрө. Аллараанан суол сабылыннаҕына өрүһүнэн моторканан, Чэриктэйинэн, эбэтэр сөмөлүөтүнэн аҕалара, биитэр почта массыынатын үлэһэллэрэ. Инньэ гынан сөмөлүөт кэллэҕинэ биир сонун киинэ бааҥкалара бааллар этэ дуо диэн буолара. Эбэтэр араадьыйаҕа биллэрэллэрин курдук “краткосрочнай, широкоэкраннай, цветной” буоллаҕына көрдөрөн баран түүннэри төннөрүү буолар түгэннэр эмиэ бааллара. Уоппускаҕа барбыт, онон киинэ көстүбэт диэни бу диэн өйдөөбөт эбиппин.

Саҥаҕа, сонуҥҥа, сайдыылаах суолу арыйарга баҕалаах уонна онно сөптөөх дьоҕурдаах Николай Николаевич сэрииттэн кэлэригэр хаартыскаҕа түһэрэр, бэчээттиир буолан кэлбитэ. Билигин “черно-белай” диэн аатырар хаартыскалар дьыл-кэм аастаҕын аайы күндү, үйэлээх, дьоһун суолталара умнуллуохтааҕар улаатан иһэр.  Сайдам – сайаҕас буолан төһөлөөх элбэх ыалга хаартыска оҥорон бэлэхтээбитин сэрэйэбит эрэ буоллаҕа. Оччолордооҕу ыаллар бары кэриэтэ  сыры-сыллата уу кырбас оҕолордоохтор этэ. Илин Кырдалы ылан этэр буоллахха Тарскайдар, Винокуровтар, Неустроевтар, Громовтар, Бочкаревтар уо.д.а. Ити курдук санаатахха нэһилиэк устуоруйатыгар эмиэ сүрдээх улахан кылаат буолар үлэни оҥордоҕо. Сүрүн үлэтин таһынан өр сылларга сэбиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта,нэһилиэккэ судаарыстыбаннай хонтуруол кэмитиэтигэр оскуолаҕа төрөппүт кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ.  Бу уопсастыбаннай үлэлэри сүрүн үлэтиттэн итэҕэһэ суох эппиэтинэстээхтик, сиһилии, кыһанан-мүһэнэн толорор буолан этэргэ дылы “честь и совесть” диэн дьэ кини этэ.

 Аны аҕа быһыытынан  ахтан-санаан, кэпсээн, сырдатан ааһар буоллахха, үөһээ бэлиэтээн эппитим курдук Николай Николаевич улахан оҕолоро борбуйдарын көтөҕөн олох киэҥ аартыгар үктэнэр, онтон кыралара өссө оскуолаҕа сырыттахтарына ыарахан ыарыы ытарчата кини тапталын, эрэллээх кэргэнин бу орто дойду олоҕуттан туораппыта. Дьэ манна кини бөҕө-таҕа акылааттааҕа,  сааһыламмыт санаа, тобуллубут толкуйдааҕа көмө-тирэх буолбута.    Онно кини кэргэнинээн оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн эт-хаан, өй-санаа өттүнэн, чөл, чэгиэн туруктаах улааталларын туһугар үлэни-хамнаһы, успуорду, үөрэҕи тэҥҥэ алтыһыннаран ис-тас туруктуун чиҥ дьон буолалларыгар кыһаммыттара олук буолбута. Ол курдук айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдарын, талааннарын сайыннарарга кыах биэрэн, үлэҕэ сыһыаран улаатыннартаабыта. Саха сатаабатаҕа суох өйдөбүлү иҥэрэн уолаттар тыа ыалын күннээҕи олоҕун ис тутулун сурах хоту буолбакка дьиҥ чахчы мас мастаан, муус муустаан, хаар күрдьэн хаһаайыстыба үлэтин барытын сатыыллара. Саха эр киһитэ буола улааталларыгар айылҕаны кытта сибээс улахан оруолун өйдөөн бултуур-алтыыр, балыктыыр хайдаҕын биллэрэ улаатыннартаабыта, уолаттар ордук куска сылдьалларын сөбүлүүллэрэ.   Инньэ гынан оҕолорбут үөрэх да, успуорт да, култуура да өттүгэр кэккэ ситиһиилэрдээхтэрэ, ылбыт үрдэллэрдээхтэрэ. Билигин санаан, анааран көрдөххө Николай Николаевич оҕолоругар көҥүл хаҥыл тыынын хаҥыннарбакка айылҕаларын хоту сайдан иһиилэрин өйөөн,-өйдөөн хаһан даҕаны кыаллыбаппын, кыайбаппын диэн ытаммакка  ииппит буолан баҕа санааларын баалыгар олорсон, аҕаларын эрэлинэн кынаттанан Сэбиэскэй сойуус араас куораттарыгар норуот хаһаайыстыбатын араас салаатыгар сөптөөх идэни баһылаабыттара.

Дьэ санаан көрүҥ,  бу үрэх төрдө, дьаҕа баһа нэһилиэктэн соҕотох аҕа дьиэтиттэн кынаттанан тахсан Красноярскай, Выборг, Хабаровскай, Комсомольск-на-Амуре куораттарга үөрэнэн олох киэҥ аартыгар анал үөрэхтээх, үлэлииргэ баҕалаах уонна кыахтаах дьон буолан кэлбиттэрэ. Александра инженер – экономист идэтин баһылаан өр сылларга Уус Алдан улууһун Тандатыгар Г.Егоров аатынан сопхуоска кылаабынай экэнэмииһинэн, Дмитрий тутуу үлэтигэр экэниэмикэ диэн салааны бүтэрэр уонна Амматтан саҕалаан баран уһуннук, таһаарыылаахтык Үөһээ Дьааҥы улууһугар тутуу салаатыгар онтон кэлин Үөһээ Дьааҥы куорат баһылыгынан, Михаил авиатордаан баран саамай таһаарыылаахтык дьон-сэргэ махталын ылардыы төрөөбүт Түүлээҕэр, Розалия уһуннук, бэриниилээхтик Дьокуускай куоракка иис фабрикатыгар, Матрена эмиэ иис хайысхатынан Мэҥэ Хаҥаласка Майаҕа, Уус-Алдаҥҥа Тандаҕа, Мария математика учууталынан Чурапчыга, дьэ уонна Николай  төрүт сириттэн биир хардыы туора хаампакка пенсияҕа тахсыар Түүлээххэ  үлэлээбиттэрэ. Бары дьиэ-кэргэн, оҕо-уруу буолан көлүөнэ ситимин тутар ыччаттардаахтар. Кинилэр хас биирдиилэрэ талан ылбыт талба идэлэригэр ааттарын ааттатардыы таһаарыылаахтык, ураты суоллаах-иистээх үлэлээн аҕаларын иитиитин-үөрэтиитин үтүө түмүктэрин чаҕылхай туоһулара буолаллар.  Николай Николаевич оҕолорун идэлэринэн сылыктаан көрдөххө үгүстэрэ ааҕар-суоттуур өттүгэр дьоҕурдаахтар, сиэн, хос сиэн оҕолорго эмиэ бу өттүгэр күүстээхтэр. Аны кийииттэригэр, күтүөттэригэр сылаас, сымнаҕас сыһыаннаах буолара. Сүрдээх улахан, элбэх киһилээх сыбаайбалары тэрийэн ыыталаабыта. Бары сыры-сыллата буоланнар утуу-субуу уруу киэһэлэрэ буолуталаабыттара.  Уруу малааһынын тэрийии манан аҕай буолбатах дьыала буоларын өйдүүбүт бөҕө буоллаҕа дии, ону бастаан бэйэтэ онтон кэлин улахан оҕолоро киниэхэ ытаһа буоланнар бу олоххо эмиэ улахан суолталаах тэрээһин дэлэччи-хоточчу, элбэх киһилээх ааһара.

Манан Аҕа дойду улуу сэриитин кыттыылааҕа, үлэһит бэрдэ, уопсастыбанньык ааттааҕа, аҕа буолар аналын, эһээ буолбут үөрүүтүн толору толорбут, иитэн-үөрэтэн таһаарбыт дьоһун оҕолордоох, көлүөнэ ситимин салгыыр сиэннэрдээх убаастанар-ытыктанар киһибит Тарскай Николай Николаевич олорбут олоҕун үйэтитэр кинигэ тахсарыгар бэйэм кыра да буоллар кылаатым – ыстатыйам түмүгэр Николай Николаевич баара буоллар поэт Валериан Николаев эппитинии: “Киһи сиэринэн олорбутум дьолум эбит”, —  диэ эбитэ буолуо диэн сабаҕалыыбын. Баара буоллар кини быйыл 100 сааһын томточчу туолуо этэ.