Уопсастыба

Уруккуну умнубат буолуу удьуорунан бэриллэр өй-санаа күүһэ, күүстээх үгэспит буолар. Бу үгэс сүрүн өйдөбүлэ, сүрүн тутаах хайысхата ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу, а.э. дойдумсах буолуу. Бу өйдөбүл ордук субу буола турар күһэҥэ туллаҥныыр, санаа-оноо хамсыыр быыһык кэмнэргэ сүнньүнү тутарга, санааны бөҕөргөтөргө тоҕоостоох. Кинигэ ситэриллиитигэр-хоторуллуутугар удьуор утума улахан оруолу оонньоото –Афанасий Кононович сүдү суолталаах үлэтин сыратын-сылбатын биэрэн туран иккис тыыннаан кини төрөппүт кыыһа, дэгиттэр талааннаах, элбэх кинигэ ааптара, бэйиэт Мария Афанасьевна Алексеева – Решетникова – Арылы Дуйдаах эрэдээктэрдээтэ. Ол курдук саҥардыллыбыт кинигэҕэ элбэх олус интэриэһинэй, сэдэх докумуоннар, хаартыскалар, эбии ахтыылар киирдилэр. Манна урукку кинигэ иһинээҕитэ үс төгүл эбиллэн икки сүүстэн тахса илиистэннэ. Дьэ чахчыта даҕаны дойдуга бэриниилээх, айбыт аҕаҕа убаастабыллаах, ытыктабыллаах буолан сүрүн үлэтин кэнниттэн киэһэлэри-түүннэри тохтобула суох үлэлээн үбүлүөйдээх сыл үөрүүтүн үрдэтэр түгэни үөскэттэ диэн биһиги аҕалаах кыыс биир дойдулаахтара сүгүрүйэбит, махтанабыт.

Үйэтитии хайа да көрүҥэ буоллун – пааматынньык, болуоссаттары, былаһааккалары тутуу, кинигэ, киинэ таһаарыыта барыта биир сүрүн боппуруоһа – үбүлээһин буолар. Түүлээх нэһилиэгэ быйылгы сылга бу чааһыгар күүскэ үлэлэстэ. Ол курдук Кыайыы болуоссатын сөргүтүүгэ СӨ олохтоох дьон көҕүлээһиннэрин өйүүр бырагыраамаҕа киирэннэр ботуччу үп-харчы көрүлүннэ. Бу бырагыраама ирдэбилинэн олохтоохтор, Түүлээхтэн төрүттээх араас сиргэ олорор дьон кыттыһан этиллибит суумманы хомуйан биэрдибит. Аны бу кинигэбит тахсыыта эмиэ кырата суох суумма үбү-харчыны эрэйэр.

Дьолго Түүлээх нэһилиэгэ былыр даҕаны, билигин даҕаны сүрдээх түмсүүлээх, биир санааҕа киирэр дьонноох-сэргэлээх. Манан сиэттэрэн “Ытык иэс” диэн ааттаах аахсыйа кэнсиэр тэрлиннэ. Сахабыт сирин араас муннугуттан Түүлээхтэн төрүттээх талба талааннаахтарбыт муһуннулар уонна нэһилиэктэн 15 киһилээх хамаанда кэлэн бу үөһээ ааттаммыт киэҥ уораҕай сценатыгар үрдүк таһымнаах кэнсиэри көрдүбүт.

Кэнсиэрбит Наталья Сивцева салайааччылаах “Өбүгэ ситимэ” фольклорнай ансаамбыл тыл күүһүн дьүрүскэн өҥүнэн эбэн өйү-санааны түмэн, сомоҕо күүһү үөскэтэр, ох тыл батас буола кубулуйар тойугунан саҕалааннар күн бүгүн даҕаны төрүт ырыа-тойук тоҕооһун, дьайар күүһүн сүтэрэ илигин чаҕылхай туоһута буоллулар.

Ол кэннэ уйгулаах олох туоната, быйаҥнаах олох туллаҥнаабат туоһута "Дойдум миэнэ Уус-Алдан" диэн туран С. Луковцев дьүрүлүгэр ырыаны Аграфена Бурнашева толоруутугар иһиттибит. Аграфена сүрдээх дириҥ, хойуу куолаһа өрөгөй ырыатын ис хоһоонун хас биирдиибит дууһатыгар киллэрдэ. Биһиги сахалар ааспыт да үйэҕэ, бу да үйэҕэ сиҥнэрэр дьайыылар омсолорун, сиэргэ баппат дьайыыларын утарсарга, кыларыйар кырдьыгы таһаарарга, дойдуга ытык иэһи төлүүргэ эрэйи-моһолу кытта өйүнэн, сатабылынан туруулаһар туруу дьоннордоохпутунан киэн туттабыт.

Олортон биир саамай чаҕылхайдара, уос номоҕор сылдьааччылара үс сэрии кыттыылааҕа, халабырдьыты утары харса хабыра суох киирсибит норуокка ааттанарынан Майор Оллооноп – Дмитрий Данилович Оллоонопко анаммыт Василий Ушницкай -Сэки тылларыгар Иван Васильев дьүрүлүгэр " Оллооноп туһунан ырыаны Түүлээх тарбахха баттанар "Аргыс" эр дьон норуодунай ансаамбыл толоруутугар иһиттибит. Норуодунай норуодунай курдук толоруу таһыма бэртээхэй, куоласка арахсыы чуолкай, туттуу-хаптыы да, таҥас сап даҕаны мааны. Айар-тутар суолугар буһуу-хатыы кэрдиис-кэмин ааһан сэргээһини-кэрэхсээһин ылар үтүөкэн бырайыактардаах биир дойдулаахпыт Василий Петуховка – Икки Баһылайга бу да сырыыга көрөөччү махталын ытыс тыаһынан биллэрдэ.

Хас биирдии киһи төрөөбүт дойдулаах, дьонноох-сэргэлээх, аймах-билэ, төрүт дьоннордоох, быһатын эттэххэ тулалыыр эйгэлээх, айгыр-силик айылҕалаах.Түүлээхпит айылҕата көрбүт-истибит, сылдьыбыт киһи эрэ барыта кутун-сүрүн туттарар кэрэ миэстэлэрдээх. Василий Петухов олоҕун аргыһынаан Мариялыын Алдаммыт туһунан ырыалара сүрэҕи-быары ортотунан киирдэ. Эйэлээх олох туһугар халабырдьыты кытта хабарааннык хатыспыт, өстөөҕү утары өтөрү-батары кыргыспыт, сэрии урусхалын, сут-кураан судураанын уйбут ытык дьоммут, бэтэрээннэрбит туһунан " Ытыктаан ветераннары" диэн В. Ушницкий -Сэки тылларыгар. А. Дунаев дьүрүлүгэр ырыаны эдэркээн Никамира Горохова өйгө-санааҕа киирэрдии ырыа хас биирдии дорҕоонугар тиийэ суолта биэрэн ыллаан үөртэ.

Бэрт соторутааҕыта эдэр толорооччулар ааттарыттан киэҥ таһымнаах күөн күрэскэ Уус-Алдан улууһун аатын доргуччу ааттаппыт Лена Жиганюк Нохтохон тылларыгар, Ника, Арчылаана Лукачевская дьүрүллэригэр “Урааҥхай оҕото ” диэн ырыа саха буоларбытынан киэн туттуу санаатын киллэрдэ. Хайа баҕарар киһиэхэ күүс-сэниэ, өй-санаа эбинэр, куруутун курдаттыы тартарар сирэ кини дойдута.Тылы-өһү таба туттан сүрэххэ баары ойуулаан суруйан ырыа буолан тахсыбыт хоһоон ахтылҕаны сырдык сыдьаайынан чэпчэтэр,дьоллоох түгэннэри санатан үөрүүнү-көтүүнү, өрө көтөҕүллүүнү үөскэтэр. Түүлээхтэн төрүттээх Людмила Новгородова-Хотулаана тылларыгар "Туойабын эйиигин Кыылаайы". М. Рожина дьүрүлүгэр диэн ырыаны Түүлээхтээҕи норуот айымньытын дьиэтин уус-уран салайааччыта, үгүс күрэхтэр кыайыылаахтара киэҥ-дуол куоластаах Мария Винокурова бэрт холку, ыраас куолаһынан көрөөччүнү ахтыдҕан сырдык иэйиитигэр куустарда. Хааннаах сэрии аҕалбыт алдьархайын туһунан киһи эрэ кутун-сүрүн уйадытар тыллардаах уонна кыраһыабай матыыптаах ырыалары үгүс киһи реквием уонна таҥараттан көрдөһүү ырыатын курдук ылынар. Оннук “Сэттэ кут туруйа” диэн ырыаны Кыталы Куо кыайа-хото тутан ыллаан кыа хааннаах кыргыһыыга, күл-чох анныттан хостоһуулаах уотунан уһуурар хонууга охтубут уолаттарбытын санатта, уйадытта.

Дьэ ити курдук бииртэн биир көрүөххэ-истиэххэ, дууһалыын дуоһуйуохха, сүрэхтиин өрүкүйүөххэ айылаах нүөмэрдэр тахсан истилэр. Көрөөччү хас биирдии тахсыбыт толорооччуну – талааннаах биир дойдулааҕын ахтылҕан сырдык иэйиитигэр куустаран олорон төрөөбүт – үөскээбит Түүлээҕин солко нуоҕай хатыҥнарыгар, тэҥкэ тииттэригэр, сибэккинэн симэммит көнө налыы хонууларыгар сылдьарын санаан туран сэбэрэлиин сэргэхсийэн олорон иһиттилэр-көрдүлэр. Дьэ толорооччу дьоммут кырдьыга бары оннуктар; Дэгиттэр талааннаах Прокопий Сыроватский үнүстүрүмүөҥҥэ оонньуурун ааһан ырыа эйгэтигэр эмиэ биллэр аат буолар, айылҕа биэрбит дьоҕурун, талаанын уһугуннаран Саха дьоно бэрт сэдэхтик баһылаабыт үнүстүрүмүөнүгэр үрдүк таһымнаахтык оонньоон элбэх дьону соһуппут, сөхтөрбүт, астыннарбыт Павел Охлопков, “Этигэн хомус” бириэмийэ хаһаайына, куйаар нөҥүө бүтүн Саха сирин дьонун кутун- сүрүн туппут дьикти кэрэ, ис иһиттэн холку, дириҥ куоластаах Сергей Копырин,ырыа кынатыгар олорсон удьуор утумун тута сылдьар Стас Иванов эбэтэр Ю.А.Гагарин аатынан култуура уонна аныгы ускуустуба киинигэр үлэлиир хамсыыр толоруутугар “Үрдэл” 2024 финалиһа Айыллыына Сандаар тахсаннар көтөр-дайар дорҕооннорунан дьүрүллэммит ырыалары, композициялары бэлэх ууннулар.

Маны таһынан уруккута “Кэнчээри” ансаамбыл үҥкүүһүттэрэ мустаннар “Алаас кыргыттара” диэн түмсүү тэринэннэр кэнсиэрбит таһымын үрдэттилэр. Кэнсиэрбит хас биирдии нүөмэрэ биидьийэ матырыйаалынан,хаартысканан ситэриллэн көрөргө-истэргэ,иэйиигэ куустарарга көмө – тирэх буолла. Ону оҥорбут Туйаара Михайловна ,Станислав Иванов хайҕаныахтарын хайҕаннылар. Аныгы технологияны бэркэ баһылаабыт Охлопков Михаил Павлович куйаар нөҥүө бу тэрээһиммитин быһа эпииргэ таһааран Түүлээххэ, Бороҕоҥҥо баар дьоммут телевизорга холбоон олорон биһигини кытта бииргэ буоллулар. Афанасий Конович төрөппүт уола Яков Алексеев хаартыскаҕа түһэртээн бу тэрээһин үйэтитилиннэ. Кэнсиэр ыытааччыттан тутулуктааҕын бары даҕаны өйдүүбүт. Манна даҕаны Түүлээх нэһилиэгэ тутахсыйбата, ол курдук өрөсннүбүлүкэҕэ тарбахха баттанар ыытааччы Александр Гоголев уонна саха тылын толору баһылаабыт, хойуу куоластаах Альбина Иванова – Аммосова бэркэ тапсан бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрдилэр.

Түмүккэ дойдумсах буолуу добун күүһүгэр олорсон Түүлээхпит туһугар үлэлииргэ-хамсыырга бииргэ буолартан, бигэ-тирэх санаа үөскээтин, хамсаабат акылаат,өһүллүбэт өһүө, эрэллээх эркин буолар, халыҥ хамаанда хомунан илии илииттэн ылсан, сарын сарынтан өйөнсөн үлэлиирбититтэн астыныаҕыҥ диэн туран аныгыскы көрсүһүөххэ диэри дэстибит.Көрөөччүлэр ортолоругар улууспут урукку кэмнээҕи баһылыга И.В. Бочкарев баарыгар махтанабыт уонна кини салайан үлэлиир кэмигэр үйэтитии үлэтигэр күүстээх үлэ барара диэн бэлиэтээн этэбит. Тэрээһимиит дириҥ суолтатын өйдөөн-өйөөн бириэмэ булан, суолта биэрэн кэлэн эҕэрдэлээбит Уус-Алдан улууһун баһылыгын солбуйааччы Сторожев Анатолий Дмитриевичка уонна киэҥ-куоҥ уораҕайдарын тыа дьонугар туран биэрэн талааннаах дьоммут олус үчүгэй хаачыстыбалаах уоттаах-күөстээх, музыкальнай техника өттүнэн үрдүк таһымнаах хааччылллыылаах сценаҕа ыллыылларын-туойалларын хааччыйбыт Винокурова Евдокия Петровна салайааччылаах Дьокуускай куоракка Ю.А.Гагарин аатынан култуура уонна аныгы ускуустуба киинин иллээх эйэлээх кэлэктиибигэр ис сүрэхпититтэн махталбытын тиэрдэбит. Кинигэбит тахсыытыгар аахсыйа көмөтүнэн ирдэниллэр суумма хомуллуутугар бастакы улахан хардыыны оҥордубут.

Яков Алексеев хаартыскаҕа түһэриитэ.