Уопсастыба

Ити кэмнэргэ Сахабыт Сирин киин улуустарыгар улуу кураан сатыылаан турбута уонча сыл буолан эрэрэ. Сир дойду куура хаппыта, алаас күөллэрэ барыта кэриэтэ сүөһү да уулуур кыаҕа суох буола бадарааҥҥа-хонууга кубулуйбута, нэһилиэнньэ эмиэ иһэр уута суох хаалбыта. Ол иһин тоҕуһуонус сыллар иннилэриттэн Илин Эҥэр олохтоохторо туруорсан Өлүөнэ-Туора Күөл диэн водовод тутуута саҕаламмыта эрээри, тутуу Суола, Таатта үрэхтэрин тардыыларыгар баар бөһүөлэктэри иһэр уунан хааччыйар аналлааҕа. Мэччирэҥ–ходуһа сирдэри нүөлсүтүү көрүллүбэт этэ, онон сүөһү иитэн олорор саха дьонун саамай улахан түөлбэтин кэскилэ ыйааһын хараҕар ууруллубута. Ото суох ынах, сылгы сутуур, төрүөх төннөр, ас-үөл аччыыр, ол кэннэ дьон олоҕо айгырыыр туруга тирээбитэ. Ол да иһин буолуо, республика бэчээтигэр, радиоҕа, телевидениеҕа ити боппуруос олус сытыытык турбута. Ити кэмҥэ алаас сирдэр айылҕаларын 70-с сыллартан саҕалаан үөрэппит наука үлэһитэ буоларым быһыытынан бу сытыы боппуруоска үгүстүк кыттарым, туһалаах буолаарай диэн араас этиилэри оҥорорум. Бара сатаан 1992 сыллаахха "Якутия" уонна "Саха сирэ" хаһыаттарга Илин Эҥэргэ сииги элбэтиигэ ардаҕы искусственнай күүһүрдүү эрэ көмөлөһүөн сөп диэн суруйбутум. Ол этиибин Чурапчы мындыр киһитэ Петр Аржаков уонна биллэр журналист Филипп Охлопков өйөөн бэчээккэ эмиэ элбэхтик тахсыбыттара. Түмүгэр Илин Эҥэр экономическай зона салайааччыта Георгий Михайлович 1994 иккис аҥаарыгар, 1995 сыл саҥатыгар курааны утары үлэ боппуруоһугар хаста да сүбэлэһиилэри тэрийбитэ.

Курааны утары ардахтатыы 

1995 сыл сайыныгар ардаҕы искусственнай күүһүрдүүнү тэрийэр бөлөх Арассыыйа наукаларын академиятын Саха Сиринээҕи научнай киинигэр тэриллибитэ. Миэхэ ардаҕы күүһүрдүү тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын, буортулааҕын дуу, туһалааҕын дуу үөрэтии сүктэриллибитэ. Киин оройуоннарга угут-кураан кэмнэр алтыһыыларын хаамыытын үөрэппит буолан кэлбит уһун курааны сымнатар биир эрэ ньыма баарын, ол ардахтааһыны искусственнайдык күүһүрдүү буоларын туруорсан, ыам ыйыттан саҕалаан ардахтары түһэрии үлэлэрин ыытар наадалааҕа быһаарыллыбыта. Ити үлэлэри Арассыйаҕа экологическай паспордаах, тулалыыр эйгэҕэ буортута суоҕа дакаастыммыт эрэ ньымалары туттар, биһиги усулуобуйабытыгар сөп түбэһэр дьайыылары туһанар үлэлэри боруобалаан көрүү наадалааҕынан ааҕыллыбыта. «Илин Эҥэр» экономическай сайдыы зонатын баһылыга Г.М. Артемьев үбүлээһининэн 1995 сыллаахха ыам ыйын бүтүүтэ Киин аэрологическай обсерватория «Циклон» диэн Ан-26 анал лаборатория самолета кэлэн 9 көтүүнү оҥорбута. Самолет барыта 39 чаас көтөн үлэлээбит сиригэр 12,6 мм эбии сөҥүүнү түһэрбитэ. Эбии түспүт уу объема 0,35 км3 сыаналаммыта, төлөбүр уруккунан 350 мөл. солк, ол эбэтэр 1 тонна эбии түспүт уу 1 солк. сыанаҕа турбута.  Иккистээн бу самолет 1996 сыл бэс ыйыгар кэлэ сылдьыбыта. Бу сырыыга хойутаан, бэс ыйын бастакы декадата бүтүүтэ кэлэн үлэ түмүгэ олус улахан туһата суох буолбута. Уопсайа 9 көтөн, 31 чаас үлэлээбитэ. Ол түмүгэр 0,1 км3 эбии ардах түспүтэ. Төлөбүр оччотооҕу сыананан 600 мөл. солк., ол эбэтэр 1 тонна эбии ардах 6 солкуобайга турбута. «Циклон» сөмөлүөт былыкка дьуоттаах үрүҥ көмүс тууһунан дьайар оҥоһуулаах. Ити дьыл күһүнүгэр АН-30М «Метеозащита» диэн эмиэ анал лабораториялаах, ол гынан убаҕас эбэтэр тоҥ азот суурадаһынынан былыкка дьайар самолет кэлэн үлэлээбитэ. Кини 5 көтөн, 19 аҥар чаас үлэлээн, үлэлээбит сиригэр эбии 8 мм ордук сөҥүүнү түһэрбитэ.  Түспүт ардах 1 тонната 6-8 солк. тэҥнэспитэ. Бу сырыыга өссө да үлэлиэх сөмөлүөтү улуустар ууга бараары гынныбыт диэн тохтотторон тураллар. Көстөрүн курдук Киин аэрологическай обсерватория ардаҕы түһэриини араас ньыманан үчүгэйдик баһылаабыт тэрилтэ.

1996 сыл сайын үп эрдэ көстүбэккэ “АКВА” фирма сөмөлүөтэ ыам ыйын бүтэһик дэкээдэтин кэлим былыттарын куоттаран кэлэн, бэйэтин үлэтин 9 төгүл бэс ыйын 8-23 күннэригэр ыыппыта. Сөмөлүөт ити кэмҥэ биирдиилээн былыттарга дьайыы оҥорон Илин Эҥэр араас өттүгэр быстах да буоллар, дохсун ардахтары түһэртэлээбитэ. Арыыйда уһун уонна кэлим ардахтары бэс ыйын 19, 20 уонна 23 күннэригэр Уус-Алдан улууһун хоту өттүгэр түһэрэр ситиһиллибитэ. Ити ардахтар алаас эйгэтигэр, чуолаан от үүнүүтүгэр дьайыыларын Биология институтун алаас уонна ойуур сирдэрин кэлимник үөрэтэр лабораторията кэтээн көрбүтэ. Үөрэтии Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы уонна Уус Алдан улуустарын хаппыта. Мэҥэ сиригэр биирдэ ардахха таптарбыт уонна таптарбатах кэккэлэһэ сытар алаастар, Чурапчыга курааннаабыт, оттон Найахы таһыгар сааскы ардахтар үчүгэйдик хаппыт алаастарыгар ыытыллыбыта уонна ардахтатыы алаас сир туругар дьайыытын быһаарбыта. Онно көстүбүтүнэн ыам ыйын бүтүүтэ – бэс ыйын саҥата ардах таппыт алаастара үүнүүлүүн, хамсыыр харамайдыын ардах таппатах алаастарынааҕар чыҥха атын этилэр. Ардах таппыт сирдэригэр сайын ортото почва сиигэ 2-3 төгүл үрдүгэ, үүнүү 3-4 төгүл элбэҕэ уонна кылаабынайа аһыҥа турбатаҕа.

Кэлин 2001 сыллаах сайын, кураан бөҕөтө түһэн турдаҕына Иркутскайтан ардахтатар сөмөлүөт Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин сакааһынан кэлэ сылдьыбыта биллэр. Үлэ бэс ыйын ортото буолбут курдук, төһө туһалааҕа биллибэт, тоҕо диэтэххэ ити үлэ олохтоох наука төрүт кыттыгаһа суох барбыта. 2022 сыллаахтан бу ньыма аны өйүүр баһаардарын аччатар үлэ курдук ыытыллар буолла. Ити үлэ сүрүннээн бэс ыйын ортотуттан от ыйа бүтүөр диэри ыытыллар. Ити кэмҥэ Саха Сирин киин улуустарыгар кураан кэм турааччы, ол түмүгэр уулаах былыт саппааһа аччыыр, ардаҕы санаабыт сиргэр түһэрэр, баһаары тохтотор кыаллыбат. Итини учуоттаан уонна сүөһү ииттэн олоҕун оҥостор норуот кураантан эмсэҕэлиирин сымнатаары ардахтатыыны саас ыам ыйын саҥатыттан ханна сөптөөх былыт баар да күүскэ ыытар сөп курдук. Оннук үлэ түмүгэр киэҥ сиргэ сиик саппааһа элбээн, иһэр сайын үүнүүтүн үрдэтэрэ, аһыҥа үөскүүр туругун аччатара саарбаҕа суох, оттон ойуур олбоҕор (почва үүнээйи тобоҕо мунньуллубут үрдүкү араҥата) уонна почватыгар уу мунньуллан уот барар кутталын биллэ аччатыа этилэр. Сахалар «сиик сииги тардар» диэччилэр, киһи оҥорбут ардахтарыттан угуттаммыт сир-дойду өссө да халлаан сиигин тардан биһиги кураайы дойдубутун нүөл салгыннаан, элбэх быйаҥнаан дьоммутугар-сэргэбитигэр бөҕө тирэх буолуо этэ. Ону таһынан норуот биир чаҕылхай салайааччыта, Г.М. Артемьев саҕалаабыт үлэтэ төрөөбүт дойдута туруктаах буолуутун хааччыйар сүдү кэриэһэ буолуо этэ.

Тутууга сонун хайысханы киллэрбитэ

Георгий Михайлович Илин Эҥэр зонатын салайа олорон өссө тутууга олус солун суолу тыырбыта. Ол кини ити тэрилтэ хонтуоратын Горькай уулуссаҕа канадскай технологиянан туттарыыта. Бу бэлэм панеллартан таҥыллыбыт дьиэ сылытар системата турбанан буолбакка сылаас салгыны үрдэрэн ыытыллара. Бэйэтэ суруйарынан итинник дьаһаныы туттуллар гаас сыанатын лаппа аччатар, олус туһалаах ньыма эбит диирэ. Бу саҥа матырыйаалтан оҥоһуллубут солун тутуу уонна сылытыы саҥа ньымаларын билсэ Саха эрэ сирин дьоно буолбакка, араас уобалас салайааччылара кэлэн билсэн бараллара. Ити ньыманан Дьокуускай таһыгар ол кэмтэн үгүс иккилии-үстүү этээстээх чааһынай дьиэ бөҕөтө тутуллан, ыал бөҕөтө тымныы килиимэти аахсыбакка бэрт сылаастык олороллор. Ити тэрилтэттэн уурайыан эрэ иннинэ аны суол оҥоруутугар канадскай, аспаал уурардааҕар түргэн, арыый кыра ороскуоттаах анал убаҕаһынан суол наасыбын чиҥэтэр үлэни саҕалаабыта да, ол хамсааһын кини Илин Эҥэртэн барбытын кэннэ салгыы ыытыллыбатаҕа хомолтолоох.

Мэҥэ Хаҥалас улууһа тоҕуһуонус сыллар иккис аҥардарыгар биллэ айгыраабыта. Бөһүөлэктэр икки ардыларыгар сылдьыһыы суол мөлтөх туругуттан уустугурбута. Кыһыннары сайыннары көннөрүллүбэтэх суол колеятыгар кыра массыына сүгүн айаннаабат буолбута. Урукку сэбиэскэй саҕанааҕы төлөпүөн ситимнэрэ эргэрэн сорох сирдэри кытта сибээс быстыбыта. Суола-сибээһэ суох туох сайдыыта кэлиэй, дьон-сэргэ санаата түһэн, үлэ-хамнас да таһаарыыта биллэ аччабыта. Ити кэмҥэ 1998 сыл бэс ыйыгар улуус баһылыгын быыбарыгар Георгий Михайлович баһыйар үгүс куолаһы (75%) ылан кыайыыны ситиспитэ. Быыбар түмүгэ киниэхэ эрэ буолбакка улуус бары нэһилиэнньэтигэр үтүөнү эрэ аҕалбыта.

Кини үлэтин дьон-сэргэ өйүн-санаатын уларытар наадатын өйдөөн Мэҥэ дьоно «дойдулаахпыт, дьонноохпут» диэн санааларын күүһүрдэр инниттэн улуус историятын, үтүө дьонун уонна хас нэһилиэк урукку-билиҥҥи олоҕун сырдатар кинигэ баар буолара наада эбит диэн Гуманитарнай институт көмөтүнэн улахан авторскай кэллэктиип тэрийбитэ. Ол түмүгэр 2001 сыллаахха «Мэҥэ-Хаҥалас улууһа: историята, культурата, номохторо» диэн 328 страницалаах кинигэ «Бичик» издательствоҕа күн сирин көрбүтэ (эппиэттиир эрэдээктэр Гаврил Васильевич Попов). Кинигэҕэ элбэх Саха Сирин, сүрүннээн Мэҥэттэн төрүттээх учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр олох бары хайысхатын, улуус историятын сырдатар солун көрүүлээх ыстатыйалара киирэннэр нэһилиэнньэ киэҥ билиитигэр тахсыбыта. Бу кинигэ өрөспүүбүлүкэҕэ 2001 сыллаахха саҥа олохтоммут «Саха сирин улуустара» диэн элбэх кинигэлээх сиэрийэтин биир бастакы тома буолбута уонна улуус олохтоохторо, Мэҥэттэн төрүттээх дьон кэрэхсэбиллэрин ылбыта. Бу дьоһун үлэҕэ «Это наша с тобой земля…» диэн, улуус сирин-уотун уратытын сырдатар мин ыстатыйабынан арылларыттан киэн туттабын.

Улахан опыттаах, сатабыллаах, дьону – тэрилтэлэри кытта үлэни сөпкө тэрийэр дьоҕурдаах салайааччы кэлбитэ улууска тута биллэн барбыта. Илин Эҥэр Бэстээҕэр паромтан түһээт да олус быыллаах, киһи төбөтүн саҕа мөкөчүк таастарынан кутуллубут суол иккис сылыгар аспалламмыта, дьон махтана сымнаҕастык айанныыр киэҥ, көнө суолларыгар кубулуйбута. Ону ааһан аны Бэстээх-Майа суола аспалынан килбэйэн сырыы да түргэтээбитэ, дьон да сэргэхсийбитэ. Сыыйа Майа, Бэстээх истэрин суолларын кытаанах бүрүһүөннүүр, бөһүөлэктэр икки ардыларын суолларын сэргэхситии салҕанан барбыта. Бүгүн Мэҥэ хайа да бөһүөлэгэр хаайтарбакка, саас-күһүн, ардах-хаар диэн иннэн турбакка омук массыыналарынан айанныыр кыах толору үөскээтэ. Сибээс туһунан эттэххэ, Георгий Михайлович өрөспүүбүлүкэ улуустарыттан биир бастакынан улахан бөһүөлэктэрин сотовай сибээс ситиминэн хаппыта, дьон–сэргэ махталын ылбыта. Аны өрөспүүбүлүкэҕэ эмиэ бастакынан улуус тэриллибитэ 2000 сыллаахха 70 сааһын туоларынан 1999 сыл саҥатыгар Георгий Михайлович этиитинэн «Улууспут 70 сыллаах үбүлүөйүн 70 Үтүө дьыаланан көрсүөҕүҥ!» диэн хамсааһын саҕаламмыта. Ити хамсааһыны хабан ылан М.Е. Николаев «2000 сылга 2000 үтүө дьыаланы!» диэн бүтүн Саха Сирин үрдүнэн тэниппитэ билиҥҥигэ диэри «Үтүө дьыала» хамсааһына буолан үлэлии турар.

Бу кылгас бэлиэтээһиннэргэ ахтыллыбытын курдук Георгий Михайлович Артемьев олоххо дэҥҥэ көстөр, айылҕаттан айдарыылаах бөдөҥ салайааччы, далааһыннах тэрийээччи, дьон-сэргэ убаастабылын ылар, дириҥ толкуйдаах, кэскили эрэ кэрэһэлиир киһи киэнэ кэрэмэһэ. Кини саҥаны киллэрэригэр мэлдьи наука туох диирин сыаналаан, дириҥник ырытан баран ылсара, ол да иһин кини саҕалаабыт дьыалалара, хамсааһыннара үйэлээхтэр, өссө да уһун кэмнэргэ сахатын дьонугар туһалыы, кини аатын ааттата туруохтара диэн бигэ эрэллээхпин.

Роман Васильевич Десяткин, биологическай наука доктора, Саха сирин уонна Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи

салаатын наукаҕа үтүөлээх диэйэтэлэ,наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын наукаҕа үтүөлээх диэйэтэлэ,

РНА почваны үөрэтиигэ уһулуччулаах ситиһиитин иһин В.В. Докучаев аатынан Кыһыл көмүс мэтээлин лауреата,

Доллу нэһилиэгин, Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах олохтооҕо

25.02.2025 с.

Дьокуускай куорат