Уопсастыба

Саха итэҕэлин ис эгэлгэтин этэр кэрэ айымньы уран тарбах аспыт сиигинэн, ситиинэн тигиллибит, биир да ойуу  саба тутан силимнэммэтэх. Маннык уһулуччулаах туос иһити «Мандар кыһата» Айылгы уонна Айымньы киинин иһинэн үлэлиир «Испэ туос» түмсүү иистэнньэҥнэрэ оҥордулар.

Аар Айыылары көрдөрөр иһит 140 хонук устата тигиллибит, 67 см. үрдүктээх, 2 м. 95 см. иэннээх, аҕыс кырыылаах. Хас кырыытын аайы тоҕус хаттыгастаах илин халлааҥҥа олорор аҕыс айыылар ойууламмыттар. Ол курдук, Айыыһыт Хотун, Иэйиэхсит Хотун, Дьөһөгөй Айыы, Хотой Айыы, Улуу Суорун, Дьылҕа, Таҥха, Билгэ Хаан, Аан Дьааһын, Одун, Чыҥыс Хаан уобарастара иһити тулалыыллар. Онтон иһит хаппаҕар тохсус халлаан олохтооҕо, Үс Дойду Үрдүк баһылыга Үрүҥ Айыы Тойон аҕыс айыыларын харысхалларынан иилии эргийэн турарын курдук оҥоһуллубут.

Б.Ф. Неустроев-Мандар Уус толкуйун «Испэ туос» түмсүү салайааччытыгар Парасковья Макароваҕа кэпсээбит. Онуоха, худуоһунньук-маастар хас биирдии айыы уобараһын айан эскиистэри оҥорбут. Бу эскиистэринэн туоһу ыллатар ааттаах-суоллаах маастардар Светлана Неустроева, Евдокия Тосина, Наталья Дедюкина, Парасковья Бурнашева, Александра Неустроева, Галина Андросова иһити тикпиттэр. Кинилэргэ Оксана Иванова, Наталья Потапова, Наталья Попова күүс-көмө буолбуттар. Туос иһит алтан тутааҕын Ольга Золотарева оҥорон ситэрэн-хоторон биэрбит. Онтон Григорий Чуруков Ытык иһити уурарга анаан сахалыы ойуулаах-мандардаах сандалыны оҥорбут.

Айыылар Ытык иһиттэрэ хайдах оҥоһуллубутун туһунан «Испэ туос» түмсүү салайааччыта Парасковья Макарова сэһэргээтэ:

-- Бу хоппону хантан да үтүктэн оҥорботубут. Мандар Уус толкуйунан оҥоһуллубут аан дойдуга соҕотох, хатыламмат иһит буолар.

Тохсунньу ыйга Борис Федорович миэхэ: «Саха итэҕэлин көрдөрөр, тарҕатар иһит баар буолуохтаах. Аар Айыыларга анаан аҕыс кырыылаах хоппону тигиэ этибит», - диэн санаатын эппитэ. Хас биирдии айыы бэлиэтин, хаһыс халлааҥҥа олорорун, туох суолталааҕын кэпсээбитэ. Ону мин сурунан ылбытым. Эбии хасыһан үөрэтэрбэр уонна айыылар уобарастарын уруһуйдаан көрдөрөрбөр эппитэ. Хоппо хайдах быһыылаах, төһө кээмэйдээх буоларын ыйбыта.

Эскиистэри биир ый устата уруһуйдаабытым. Айыылар уобарастара араастаан киирбиттэрэ. Холобура, Чыҥыс Хаан уобараһа өр ойууламматаҕын доҕотторум Прасковья, Николай Афанасьевтар санаабар санаа эбэн көмөлөспүттэрэ. Ардыгар киинэ көрө олордохпуна көстөн кэлэрэ. Таҥха Хааны саамай бүтэһик оҥорбутум, түүн үөһүгэр ойон туран уруһуйдаабытым. Бу курдук, ыл да оҥорон кэбиһэр үлэ буолбатах эбит. Өр толкуйдааһыннаах, сыыһа-халты оҥоһуулаах буолар. Ол иһин, эскиистэрбин Борис Федоровичка көрдөрөн, кини «сөп» диэбитин эрэ кэннэ иистэнньэҥнэргэ биэрбитим.

Иһит тигиллиитигэр барыта 12 киһи кытынна. Араас өҥнөөх туостары дьүөрэлии тутан, аттаран, мозаика технологиянан, ситиини хатан, иккилии миллимиэтирдээх сииги анньан тиктибит. Түргэнник бүтэриэхпит дии санаабыппыт да, түөрт ыйтан ордук оҥоһулунна. Сыыһа-халты таҕыстаҕына иһиппит бэйэтэ тэтими бытаардан көннөттөрөргө дылы гынна. Тугу эмит табыллыбатаҕына атыннык оҥотторор. Ити курдук кэмигэр силигэ ситтэ.

Мандар Уус этэринэн, Айыылар Ытык иһиттэрэ ыһыахтарга, алгыс түһэрэр түһүлгэҕэ турар, улахан тэрээһиннэргэ көрдөрүллэр иһит буолар. Бастакынан дьон көрүүтүгэр Манчаары оонньууларыгар туруоҕа.

Антонина НЕУСТРОЕВА.

Хаартыскалар Александра Неустроева түһэриилэрэ уонна bajagalib.ru ылылыннылар