Уопсастыба

Киһи баай-дуол тэнитээри, мааны дьиэ-уот туттаары буолбакка, удьуорун салгыыр ыччаты хааллараары, бу орто дойдуга олорор. Оҕону сөпкө иитэн-такайан, сиэрдээх киһи гынан таһаарыы -- олох сүдү наҕараадата.

Бүгүҥҥү ыалдьыппыт -- 11 оҕоҕо күн сирин көрдөрбүт Дьоруой ийэ, элбэх сиэн, хос сиэн тапталлаах эбэтэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ, Горнай улууһун олохтооҕо Полина Николаевна Платонова.

Маалтааны алаастарыгар ааспыта

--Мин 1948 сыллаахха Горнай улууһун саамай ыраах учаастагар -- Маалтааныга -- Алексеевтар дьиэ кэргэҥҥэ үһүс оҕонон күн сирин көрбүтүм. Төрөппүттэрим ол кэм сиэринэн холкуоска үлэлииллэрэ. Ийэм Пелагея Ивановна ыанньыксыттыыра, аҕам Николай Иванович булчут сорсуннааҕа, тимир, мас ууһа кылааннааҕа этэ. Тоҥхойо кырдьыар диэри уһаммыта.

Бииргэ төрөөбүттэр ыкса доҕордоһон, сылаас сыһыаннаах улааппыппыт. Эдьиийим Федора Николаевна Егорова сэттэ сыл аҕа этэ. Алта оҕо күн күбэй ийэтэ. Убайым Михаил Николаевич Алексеев 13 сыл улахана, аҕыс оҕолооҕо. Онон төрөппүттэрбит үс оҕоттон 25 сиэннээхтэр. Бу олоххо олорон ааспыт дьоллоро, суоллара ол буоллаҕа дии.

Кыра эрдэхпититтэн үлэҕэ сыстаҕас этибит. Оҕо сааһым түргэнник да ааспыт курдук. Ол эрээри улааппыт алааспыт, төрөппүттэрим сүбэлэрэ  олоҕум тухары өйбөр-санаабар бааллар. Сиэри-туому тутуһарга, үлэни таптыырга кинилэр үөрэппиттэрэ.

Аҕам мин 16 сааспын туолар сылбар суох буолбута. Ол иһин ити сыл эдьиийбэр куоракка көһөн киирбитим. Онно уһаабатаҕым. Убайым ийэбин кытта Солоҕоҥҥо көспүттэригэр, кэннилэриттэн батыһан тиийбитим.

Алгыстаах айан

--Кэргэним Дмитрий Дмитриевич Платонов диэн. Олоҕум аргыһын кытта 19 сааспар билсибитим. Кини 22 саастааҕа.

Билсиһиибитин кэпсээтэххэ, кыратык күлүүлээх курдук. Ол кэмҥэ Солоҕоҥҥо учаастакка олорорбут. Сайын куйаас да куйаас, сатыы хаамарга олус сылаалаах буолара. Дима онно тыраахтарынан үүт таһара. Миигин кэбиинэҕэ олордон, бөһүөлэккэ бородуукта ыларбар киллэрээччи. Ол шасситыгар хатааһылаппытын курдук, олохпут суолунан бииргэ айаннаабыппыт. Саамай киэн туттуубут -- оҕолорбут. Таптаһан, бэйэ-бэйэни өйөнсөн, 11 оҕону атахтарыгар туруордубут. Хомойуох иһин, биир уолум билигин суох...

Төһөлөөх күүтүүлээх этэй -- күн сиригэр утуу-субуу кэлиилэрэ: 7 туруйа уолбут, 4 кыталык кыыспыт. Кэм-кэрдии түргэн да эбит, билигин сиэннэр да элбэхтэр. Чопчу ааҕа сатаабаппын. Хос сиэннэр 10-чалар.

Дмитрий Дмитриевич олус булчут этэ. Кыһыҥҥы этин, балыгын бэйэтэ булунара. Элбэх оҕо аһа-таҥаһа элбэх буоллаҕа дии. Кини сири-дойдуну олус үчүгэйдик билэрэ, кыыллары суоллуура.

Кэргэним барахсан эрдэ суох буолбута, 53-с хаарыгар үктэнэн баран. Ол эрээри уолаттарын тиэхиньикэҕэ, эр киһи үлэтигэр барытыгар сыһыарбыта.

Оҕолорум тустарынан кэпсээтэххэ, бары Горнайга бааллар. Атын улууска, куоракка таласпакка, улааппыт сирдэригэр олохсуйбуттара. Улахан уолбут Николай инбэлииттэр түмсүүлэригэр атах таҥаһын оҥорооччунан үлэлиир. Икки оҕолоох, икки сиэннээх. Иккис уолбут Дмитрий биһиги кэккэбитигэр суох, кини олоҕун үс оҕото, сиэннэрэ салгыыллар. Онтон кэлэр уол Вячеслав сааһын тухары суоппардыыр. Икки оҕолоох, икки сиэннээх. Михаил юрист идэлээх, биэс оҕолоох. Улахан кыыс Альбина үс кыыстаах, икки сиэннээх, балыыһа үлэһитэ. Станислав гимназияҕа оробуочайдыыр.  Вероника “Саханефтегазсбыт” тэрилтэтигэр оператордыыр, кыыс оҕолоох. Пелагея эмиэ балыыһаҕа үлэлиир, түөрт оҕолоох, биир сиэннээх. Анастасия -- баттах кырыйааччы, биир оҕолоох. Андрей -- урбаанньыт, биэс уол оҕо аҕата.  Кырабыт Алексей суоппар, үс оҕолоох.

Оҕолорум бары аттыбар баалларыттан астынабын. Арай сиэннэр куоракка олохсуйан эрэллэр. Үөрэхтээх дьон киин сиргэ талаһаллара сөп эрээри, аныгы ыччат тыа сириттэн тэйэрэ, ынах, сылгы ииттиэн баҕарбата сонньутар.

Дьоруой ийэ быһыытынан элбэх наҕараадалаахпын. Ол эрээри саамай умнуллубат бэлэҕи өрөспүүбүлүкэбит маҥнайгы Бэрэсидьиэниттэн туппутум. Ол курдук, М.Е. Николаев “Махталлаах Саха Сирэ” диэн круизка 120-чэ Дьоруой ийэни Өлүөхүмэҕэ тиийэ теплоходунан илдьэ бара сылдьыбыта. Онно өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан бааллара. Хаһан да умнуллубат дьоллоох айан этэ. Өссө киин улуус дьахталларыгар биирдии ынаҕы, хотуларга иккилии табаны биэрбитэ.

Оҕону үлэ киһи гынар

         --Эдэр төрөппүттэргэ этиэм этэ – оҕону үлэ эрэ киһи гынар. Мин оҕолорум бэйэ-бэйэлэригэр тугу да найылаабаттар этэ. Барытыгар тэҥҥэ түсүһэн иһэллэрэ. Төрөппүттэрэ сопхуос дьоно буоллахпыт дии. Хара сарсыарда тахсан баран, киэһэ хараҥаҕа кэлэрбит. Ол тухары улахаттар кыраларын бэйэлэрэ көрөллөрө, дьиэ ис-тас үлэтин оҥороллоро. Оччолорго гаас, киин ититии эҥин диэн суох. Күҥҥэ аччаабыта иккитэ оһох оттуллар, ону ааһан мас-муус бэлэмнээһинэ, киллэриитэ, о.д.а. иирбэ-таарба үлэ үгүс. Итиччэ элбэх киһи аһаабыт иһитин сууйар да түбүктээх. Уруоктарын этиттэрбэккэ, бары  бииргэ олорон ааҕаллара.

Кэргэним барыларын тиэхиньикэҕэ сыһыара сатыыра. Маны тэҥэ балыктыырга, бултуурга уһуйара, быыс булла да, уолаттарын илдьэ тыаҕа барара. Тутуу тэрилтэтигэр суоппардыыр буолан, сайынын суол оҥоруутугар, кыһынын мас суулларыытыгар сылдьара. Онон дьиэҕэ-уокка наар баар буолбата. Ардыгар хас эмэ хонугунан баран хаалара.

Сопхуос тирэхпит этэ

--Мин 20 сааспыттан үлэлээн саҕалаабытым. 1972 сыллаахха, 24 сааспар, “Горнай” сопхуос Бэрдьигэстээҕи отделениетыгар ыанньыксытынан киирбитим. Ол кэмтэн бочуоттаах сынньалаҥҥа барыахпар диэри тохтообокко үлэлээбитим.

Сопхуос үлэтэ чэпчэки буолбатах. Биир ыанньыксыкка 22-лии ынах тиксэрэ. Ардыгар 24-25 төбө да буолааччы. Пиэрмэлэргэ үксэ эдэр ыччат буолара. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри сылайары да умнан туран үлэлиирбит. Илиинэн ыырбыт. Кэлин механизация киирбитэ. Хас биирдии ынахпыт ааттааҕа. Куруук ыраас, тот сылдьалларын бэрэбиэркэлээччибит.

Субуотунньуктар, тэрилтэлэри кытары куоталаһыы тиһигин быспакка ыытыллара. Онно кыттар барыбыт ытык иэһэ этэ. Биири даҕаны көтүппэккэ, элбэх оҕолоохпун диэн куоһурдаммакка, актыыбынайдык кыттарым.

Уоппускаҕа барбат этибит. Сайынын бэйэм оннубар оҕолорбун солбуйтара киллэрэрим уонна бары дьиэ кэргэнинэн үлэлиирбит.

Сэбиэскэй кэмҥэ үлэ киһитин олус өйүүллэрэ. Улахан бырааһынньык аайы бириэмийэ, грамота бөҕөтүн туттарааччылар. Кыайыылаахтар сүлүөттэрэ буолааччы. Онно ытыс тыаһынан саалаҕа киирэрбит -- олус  долгутуулаах, өрөгөйдөөх түгэн этэ. Кэлин дойду үрдүнэн ыһыллыы-тоҕуллуу буолан, сопхуоспут кэлэктиибинэй холбоһук эҥин диэн буола сылдьыбыта.

1988 сыллаахха, баара-суоҕа 40 сааспар: “Биэнсийэҕэ бараҕын. Ыстааһыҥ 16 сыл буолбут, онон бүтэҕин”, -- диэтилэр. Биэнсийэ оҥорбуттарын үрдүнэн, син биир үлэлиирим. Кэлин сопхуостарбыт олох да имири эстибиттэрэ. Олус хомойдорбут да, тугу да гынар кыахпыт суох этэ. Аны үлэ отой суох буолбута. Хамнас сылы сыллаан кэлбэтэ. Хата, биэнсийэлээх буолан, син харчылаах курдук этим. Үлэ диэҥҥэ аны ылбатахтара. Онон наар быстах онно-манна үлэлээбитим. Оҕолорбунан дьарыктанарым. Дьиэ ис-тас үлэтэ да элбэҕэ. Ама да ааспытын иһин, 90-с сыллар ыарахан кэмнэр этэ. Барыта дэписсиит, кырыымчык, тиийбэт тирии курдуга. Дойду үрдүнэн түөкүннээһин бөҕө этэ. Билигин онно тэҥнээтэххэ, олох көннөҕө дии. Хамнас кэлэр, биэнсийэ кыралаан үрдүүр. Эдэр ыалларга оҕолоннохторун аайы көмө оҥоһуллар. Мэдиссиинэ биллэ тубуста, барыта цифровой буолан эрэр. Дьоҥҥун кытары суотабай төлөпүөнүнэн кэпсэтэ олороҕун.

Ити курдук өрөспүүбүлүкэбит балысханнык сайдар. Араас омук дьоно кэлэрэ элбээтэ. Ол иһин ыччаппыт, кинилэр быыстарыгар симэлийбэт туһуттан, үлэни өрө тутар кэмнэрэ кэллэ. Үөрэх булгуччу наада. Билиилээх киһи тугу барытын кыайар. Сыалгытын ситэргэ дьулуһуҥ, иннигит диэки туохтан даҕаны чаҕыйбакка баран иһиҥ! 

Галина МАТВЕЕВА.