История

1986 сыл муус устар 26 күнүгэр атом энэргиэтикэтигэр саамай улахан техногеннай саахал буолбута. Ити сыл муус устар 25 күнүгэр Чернобыллааҕы АЭС үлэһиттэрэ турбогенераторы чинчийэр үлэни ыыппыттара. Онон  төрдүс энергоблогу былааннаммыт өрөмүөҥҥэ анаан тохтоторго бэлэмнээбиттэрэ уонна тымнытар аварийнай систиэмэни араарбыттара. Дьиспиэччэрдэр үлэни бытаарданнар, реакторы тохтотуу хаста да көһөрүллүбүтэ. Бу түмүгэр, реактор кыамтата эмискэ улааппыта, салайарга ыарахаттардаах буолбута уонна кыайан хонтуруолламмакка, 1 чаас 24 мүнүүтэҕэ үнтү тэппитэ. 10 күннээх күүстээх баһаар турбута, төрдүс энергоблок реактора толору урусхалламмыта. Тулалыыр эйгэҕэ 14 эксабеккерелей кэриҥэ (380 млн кюри) радиоактивнай бэссэстибэлэр быраҕыллыбыттара. Дьааттаах былыт оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус, билигин Арассыыйа, Украина, Беларуссия уонна Скандинавия, Илин Европа үрдүнэн тарҕаммыта, 20-тэн тахса дойдуну таарыйан, аан дойдуну бүтүннүү аймаабыта. Аҥаардас Арассыыйа иэнигэр 30 мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх 19 эрэгийиэҥҥэ радиоактивнай киртийии бэлиэтэммитэ. Цезий-137 диэн дьааттаах бэссэстибэнэн киртийбит сир иэнэ 56 тыһыынча кв.км. тэҥнэспитэ, онно 3 мөлүйүөн киһи олороро. 30 км. иэннээх сиргэ турар Припять уонна Чернобыль куораттар уонна кинилэр тулатынааҕы сирдэр ордук улахан охсууга түбэспиттэрэ. 115 тыһыынча киһини тутатына олорор сирдэриттэн көһөрбүттэрэ. Көһөрүллүбүт дьоҥҥо Славутич диэн саҥа куораты туппуттара.

Официальнай көрдөрүүнэн, бастакы үс ый иһигэр 31 киһи радиациялаах сардаҥа ыарыытыттан суорума суолламмыта, уот умуруоруутугар итиэннэ ыраастааһыҥҥа кыттыбыт 1,5 мөлүйүөнтэн тахса киһи радиациянан сүһүрүллүбүт. Кэлин саахалга эмсэҕэлээбит дьон бары кэриэтэ ыарахан ыарыылартан суох буолбуттара.

АЭС баһаарын умуруорарга Чернобыль уонна Припять олохтоохторо, баһаарынай чаастарын байыастара, Киев уонна чугас сытар уобаластар быыһыыр биригээдэлэрэ биир бастакынан кыттыбыттара. Саахалы туоратыыга кыттар дьон көмүскэнэр-харыстанар анал таҥаһа суох үлэлээбиттэрэ. Ол курдук, оччолорго бириһиэнинэн тигиллибит үлэ таҥаһа, үтүлүктэр, кааскалар уонна гааһы утары сирэйгэ кэтэр мааскалар радиация дьайыытыттан харыстыыр кыахтара суоҕа.

Чернобыллааҕы АЭС саахалын туһунан бастакы кылгас иһитиннэриини муус устар 28 күнүгэр ТАСС оҥорбут. ССКП генеральнай сэкирэтээрэ Михаил Горбачев 2006 сыллаахха биэрбит интервьютугар эппитинэн, дойду салалтатыгар саахал туһунан толору, кырдьыктаах иһитиннэриини биэрбэтэхтэрин түмүгэр уонна нэһилиэнньэҕэ айманыыны тарпат туһуттан, Киевкэ, атын чугастааҕы да куораттарга ыам ыйын 1 күнүнээҕи бырааһынньыктааҕы демонстрациялары тохтоппотохтор. Ыам ыйын 14 күнүгэр эрэ Михаил Горбачев саахал дьиҥнээх иэдээнин туһунан тэлэбиидиэнньэ биэриитигэр кэпсээбит.

Ыксаллаах быһыыны-майгыны силиэстийэлиир Сэбиэскэй судаарыстыбаннай хамыыһыйа буруйдааҕынан ыстаансыйа салалтатын уонна оперативнай персоналын  ааттаабыта, итиэннэ эппиэтинэһи сүктэрбитэ. Бу быһаарыыны Атомнай эниэргийэ аан дойдутааҕы ааҕыныстыбата  (МАГАТЭ) тэрийбит Ядернай куттал суох буолуутун боппуруостарыгар сүбэ кэмитиэтэ (INSAG) 1986 сыллаах бэйэтин отчуотугар бигэргэппит.

Саахал содулун туоратыы үлэтэ билигин даҕаны тохтообот. Ити үлэ бастакыттан Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтин, аармыйа уонна милииссийэ күүстэринэн ыытыллыбыта. Алдьаммыт реактор үрдүнэн бетонунан саркофаг туппуттара, сири кутталлаах радиоактивнай элэмиэннэртэн  ыраастаабыттара. Хас да сыл устата 30 км. диаметрдаах саамай киртийбит сиргэ (зона отчуждения) 600 тыһыынчаттан тахса киһи үлэлээбитэ. Кинилэр кэлин саахалы туоратааччы статуһун ылбыттара уонна анал чэпчэтиилээх көмөнөн туһаммыттара, ол эрээри кинилэр ортолоругар өлүү таһыма нуорманы уонча төгүл куоһарбыта.

Саахал туһунан билиэх уонна умнумуох тустаахпыт

Билигин Саха Сиригэр 100-тэн тахса Чернобыль катастрофатын содулун туоратыы кыттыылаахтара олороллор.  Өрөспүүбүлүкэттэн саахалы туоратыыга чопчу бачча киһи ыҥырыллыбыта диэн быһаарар уустуктардаах. Тоҕо диэтэр, оччолорго биир дойдулаахтарбыт Саха Сириттэн буолбакка, Арассыыйа араас эрэгийиэннэригэр сулууспалыы, үлэлии сылдьаннар быстах хомуурга хапсыбыттара.

Саха Сиригэр Чернобыллааҕы АЭС кыттыылаахтарын сойууһа 2010 с. ахсынньы 29 күнүгэр тэриллибитэ, бэрэссэдээтэлинэн Владимир Прокопьевич Шестаков үлэлиир. Кини дойду Сэбилэниилээх Күүстэригэр 35 сыл устата сулууспалаабыт, астаапкаҕа олорор полковник. Оччолорго Владимир Шестаков Казань үрдүкү танковай училищетын үөрэнэн бүтэрэн, лейтенант сололооҕо. 24 эрэ саастаах эдэркээн киһи иэдээннээх саахал саамай кутаатыгар сылдьыбыт. Ол курдук, 1986 сыллаахха Киевтээҕи байыаннай уокуруктан содулу туоратыыга командировкаламмыт уонна Чернобыльтан 30 км. сиргэ турар 25-с туспа химиичэскэй биригээдэҕэ сулууспалаабыт. Бастаан утаа химиичэскэй рота хамандыырынан, оттон 3-с химиичэскэй батальон ыстаабын начаалынньыгын солбуйааччынан, ол кэннэ 3-с батальон 25-с химиичэскэй биригээдэтин ыстаабын начаалынньыгынан сулууспалаабыт. Владимир икки командировка тухары, Чернобыльга уопсайа алта ый үлэлээбит.

-- Аан дойдутааҕы Радиациялаах саахаллартан уонна катастрофалартан эмсэҕэлээбиттэри кэриэстиир күнү муус устар 26 күнүгэр бэлиэтиибит. Бу үөрүүлээх бырааһынньык күнэ буолбатах, бу өйдөбүнньүк күн, - диэн кэпсээнин саҕалыыр Владимир Шестаков, - Чернобыль саахалын туһунан биһиги билиэх уонна умнумуох тустаахпыт. Тоҕо диэтэр, бу күн тустаах тыһыынчанан дьоҥҥо уонна миэхэ бэйэбэр курус санаа, хомолто күнүнэн буолар.

Мин өйдүүрбүнэн, Чернобыль саахалын туоратыыга быстах хомууру (частичная мобилизация) 1986-1990 сс. ыыппыттара. Батальонум эписиэрдэрэ уонна сержаннара бары саппаастан ыҥырыллыбыттара, оттон эрэдэбиэй саллааттар киин байыаннай уокуруктартан хомуллубуттара. Ол кэмҥэ быстах хомуур пуондатын тэрийии атыннык ыытыллара. Байыаннай сулууспалаахтары бэбиэскэнэн байаҥкамаакка ыҥырыллара. Бэбиэскэҕэ «быстах хомуурга» буолбакка «сыл аҥардаах мустууга ыҥырабыт» диэн суруллара. Эр дьон итинник бэбиэскэнэн байаҥкамаакка кэлбиттэрин кэннэ: «Чернобыллааҕы АЭС-ка бараҕыт» диэн бирикээстииллэрэ. Саахалы туоратааччылары ытык иэстэрин толорбуттарын кэннэ, сыл аҥаарынан дьиэлэригэр ыыталлара уонна саҥа хомууру биллэрэллэрэ. Маннык биэс сыл кэриҥэ хомуйбуттара. Хомуур бүппүтүн туһунан туох да уураах тахсыбатаҕа, көннөрү ити «мустууларга» ыҥыралларын тохтоппуттара. Манна даҕатан эттэххэ, байаҥкамааттарга саахалы туоратааччылар сиэр-майгы өттүнэн сигилилэригэр сүрүн болҕомтолорун уураллара, кытаанах сүүмэрдээһини ыыталлара. Ол курдук, сууттаммыт уонна сууттаммыттара уһуллубут дьону ылбаттара. Онуоха саппааска баар байыаннай сулууспалаахтары сэргэ, болдьохтоох сулууспалаахтары эмиэ ылаллара. Тустаах идэлээхтэргэ байаҥкамаакка сайаапкалары түһэрэллэрэ уонна оннук исписэлиистэри бастакынан ылаллара.

Ытык иэһи толоруу

-- 25-с химиичэскэй батальоммут хамандыырдара биһиэхэ куруутун: «Бойобуой быһыы-майгы кэмигэр Аҕа дойдугут уонна Сэбиэскэй Сойуус Хомуньуус Баартыйатын иннилэригэр ытык иэскитин толороҕут, итиэннэ судаарыстыбаттан көмүскэллээх буолуоххут, кыбартыыранан, даача сиринэн, босхо эминэн о.д.а. чэпчэтиилээх көмөнөн хааччыллыаххыт», - дииллэрэ. 1991 с. ыам ыйын 15 күнүнээҕи 1244-1 №-дээх «Чернобыллааҕы АЭС катастрофатын дьайыытыгар түбэспит гражданнар социальнай көмүскэллэрин туһунан» Федеральнай сокуонунан чернобылецтарга анал чэпчэтиилэр мэктиэлэнэллэр. Ол эрэн, судаарыстыбаттан көмөнөн туһанааччылар ортолоругар саахалы туоратааччылар саамай көмүскэлэ суох  социальнай бөлөх буолаллар. Кинилэр сөптөөх эминэн, санаторийга путевканан ситэри хааччыллыбаттар, ыарыыларыгар эппиэттиир үрдүк технологиялаах мэдиссиинэ көмөтүнэн туһамматтарын да кэриэтэ. Бу иэдээн сыллар аастахтарын аайы умнуллан иһэрэ хомолтолоох. Түгэнинэн туһанан, сокуон хараҕынан биһиги бырааппыт туһугар туруулаһар доҕотторбутун бэлиэтээн ааһабын, ол курдук: астаапкаҕа олорор полковник Анатолий Игнатьевич Чомчоев, «Лифтремонт» ААУо генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Валерий Евгеньевич Рига, НТФС полковнига Евгений Борисович Бодунов, Сергей Михайлович Урупов, Ишенбек Джусубекович Бекболиев о.д.а.

1986 с. муус устар 26 күнүгэр Чернобыллааҕы АЭС-ка улахан алдьархай таҕыста диэн элбэх киһи билбэт этэ. Бу саахал содулун биэс сыл кэриҥэ туораппыттара. Маҥнай саахалы туоратааччылар солбуйса сылдьан, дьааттаах сардаҥа сөптөөх дуосатын ылыахтарыгар диэри,  симиэнэнэн үлэлээбиттэрэ. 600 тахса киһи, олохторугар уонна доруобуйаларыгар кутталы аахсыбакка, байыаннай, идэлээх уонна гражданскай иэстэрин чиэстээхтик толорбуттара. Биллэн туран, ол сэбилэниилээх сэрии буолбатах этэ. Биһиги аптамаат тутуурдаах киирсибэтэхпит, өстөөх ытар чуолҕаныгар түөспүтүнэн түспэтэхпит. Ол гынан баран, ХХ үйэ алдьархайдаах саахалын былааннаахтык уонна көдьүүстээхтик туораппыппыт. Бу биһиги хорсун быһыыбытын, халбаҥнаабат санаабыт күүһүн уонна дьиҥнээх, бойобуой, эр киһилии доҕордоһуубутун тургуппут көстүбэт-биллибэт сэриибит этэ.

***

Владимир Прокопьевичтыын кэпсэтэн бараммын, бэйэбэр курус санаа олохсуйбукка дылы буолла. Кини бэлиэтээн этэринэн, үгүс дьон Чернобыль алдьархайын туһунан билбэттэр, ситэтэ суох өйдөбүллээхтэр. Холобур, чернобылецтар федеральнай сокуонунан бэриллибит бырааптарынан балыыһаҕа уочарата суох, быһалыы киирэр бырааптаахтар. Ол эрэн, бырааска киирэргэ уочаракка турар дьон саахалы туоратааччылары быһа киллэрбэттэр, ону ааһан араастаан сирэй-харах анньар түгэннэрэ элбэх буолар. Ол иһин, дьону кытта аахсымаары, тылга киирсимээри, чернобылецтар итиэннэ байыаннай дьайыылар кыттыылаахтара эмиэ бу бырааптарынан туһана сатаабаттар эбит. Онон, күндү ааҕааччыларым, бэйэ-бэйэбитигэр амарах, болҕомтолоох сыһыаммытын  өрө тутуоҕуҥ диэн ыҥырабын.

Чернобыллааҕы саахал дойдубут устуоруйатын иэдээннээх чахчыта буоларын умнумуох, саахалтан эмсэҕэлээбит дьоммут сырдык ааттарын кэриэстиэх итиэннэ маннык иэдээн хаһан да хатыламматыгар баҕарыах.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар Владимир Шестаков архыыбыттан уонна куйаар ситимиттэн