Уопсастыба

Кэпэрэтиип  инникилээх

Серафим Винокуров, Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгин  баһылыга:

-- Нэһилиэк баһылыгынан үлэлээбитим иккис болдьоҕор барда, ол иннигэр эмиэ баһылык солбуйааччытынан үлэлээбитим. Тыа сиригэр үөскээбит киһи буоларым быһыытынан, тыа дьонун олоҕо-дьаһаҕа миигин олус долгутар. Тыа сиригэр тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы нэһилиэк баһылыгын эбээһинэһинэн буолуохтаах. Уопсайынан ылан көрдөххө, үгүс баһылыктар тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктамматтар, үөрэҕириини, култуураны өрө тутан  сылдьабыт. Дьиҥэр, култуура да, үөрэҕирии да туһунан управлениелаах, министиэристибэлээх, эйигин онно тугу да дьаһайтарбаттар даҕаны. Оттон тыа хаһаайыстыбатыгар баһылык бэйэтэ күүскэ үлэлэһэн бардаҕына, ситиһии кэлэр. Мин баһылыгынан үлэбин саҕалаат, кэпэрэтииптэри тэрийэн, арыы сыаҕын үлэлэтэн, Күндэйэлэр уопуттарын туһанаммыт, нэһилиэккэ дьону-сэргэни үлэлээх оҥоруохха, хамнастыахха диэн үлэлэһэн кэллибит. 2017 с. улуус көмөтүнэн 150 сүөһү турар хотонун туттан, дьонтон сүөһү түмэн үлэбитин саҕалаабыппыт. Бастаан саҕалыырбытыгар дьон саарбахтыыр, сэрэнэр этэ, онтон чахчы үлэлииллэр эбит диэн эрэммиттэрэ. Онон иккис хотону туттар сорук туран, улууспут  өйөөн, былырыын 80 сүөһүгэ анаан хотон туттубут. Ол хотоммутун тута сырыттахпытына, эрдэ туппут хотоммут умайан хаалбыта. Билигин 80 сүөһүнү көрөн олоробут. Дьон сүөһүтүн тутан, барыһы аахсыбаккын. Кээпэрэтиип бэйэтэ сүөһүлээх буолуохтаах диэн сүөһү мунньунан, 50-тан тахса төбөлөөхпүт. Кыһыҥҥы өттүгэр 4 киһини хамнастаан үлэлэтэбит. Сайынын үлэһиттэрбит элбииллэр. Арыы сыаҕар, сайылыкка таҕыстахтарына, бостуукка, уопсайынан 10 үлэһит буолар. Тыа хаһаайыстыбатыгар баһылык оруола сүрдээх улахан. Тыа хаһаайыстыбата сайдарыгар баһылыктарга боломуочуйаны толору биэрэллэрэ буоллар, чахчы тыа сирэ сайдыытыгар улахан көмөлөөх, түмүктээх буолуох этэ.

Субсидияны тэҥник биэриэххэ

Виссарион Николаев, Ньурба улууһун Хатыы нэһилиэгиттэн  уопсастыбаннай эколог:

-- Маннык тыйыс айылҕаҕа сүөһүнү көрөр ыарахан. Ону учуоттаан, субсидияны чааһынай уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга тэҥниэххэ наада дии саныыбын. Сүөһү төбөтүгэр көрүллэр харчыны эмиэ сотторуомуохха наада.  Тоҕо диэтэххэ,  эт-үүт 60 бырыһыанын сүрүннээн кэтэх хаһаайыстыбалаахтар биэрэллэр. Тэриллиилээх хаһаайыстыбалар бэйэлэрин толору көрдөрө иликтэр. Иккиһинэн, тыа хаһаайыстыбатыгар нолуоктары кыччатыахха наада. Уматык боппуруоһун эмиэ туруорсуохха.Үүт харчытын үрдэтиэххэ наада. Билиҥҥинэн, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы барыһа суох. Онон ыччаттар ылсыбаттар.

Бурдугу үүннэрэр нэһилиэги  батыһыахха

Петр Догоюсов, Бүлүү улууһун Чочу нэһилиэгин баһылыга:

-- Чочу уонна Сыдыбыл нэһилиэктэригэр 929 киһи олорор. “Ампаардаах” диэн сүөһүнү иитэр улахан хаһаайыстыбалаахпыт, сыл устатыгар биир ынахтан  5000 киилэ үүтү ыыр. Бу сүрүн кистэлэҥэ эбии аһылыгы аһатыы буолар. Оту таһынан эбии битэмииннээх эбиликтэри биэрэллэр.

Итини таһынан биһиги бастакы суортаах сиир бурдугу үүннэрэбит. Миэлиҥсэлээхпит. Биэстии  киилэнэн атыыга таһаарабыт. Хоту улуустарга тиийэ сакаастаан ылаллар. Бу билиҥҥи балаһыанньаҕа ыксал буоллаҕына, бэйэбит нэһилиэкпитин бурдугунан хааччынар кыахтаах олоробут.

​Кыадаҥдаҕа 2016 с. “Агростартап” күрэҕэр кыайан, кыһыҥҥы икки этээстээх, клубниканы үүннэрэр теплица үлэҕэ киирбитэ. Билигин ыарахаттары көрсөн, кыһыҥҥы өттүгэр үлэлээбэккэ турар. Уопсайынан, тыйыс айылҕалаах Саха сиригэр үүнээйини кыһыҥҥы өттүгэр олордуу олус ыарахан эбит.Ол эрэн, итини тохтоппокко, эмиэ чинчийэ сылдьабыт.

“Кынат” экопиэрмэ түргэнник ситэр салааларга үлэлиир. Кус-хаас, индюк, бройлернай эт барыстаах эбит диэн буолла. Инкубаторынан чоппуусканы таһааран атыылыыллар, бэйэлэрэ этэллэринэн, таһаараат нэдиэлэ курдук буолбутун кэннэ атыылыыр быдан барыстаах эбит дииллэр. Балтараа ыйдаах кууруссалар улахан баҕайы буолаллар, индюктары икки нэһилиэгинэн дьон-сэргэ ииттэ, көрдө. Индюгу үчүгэйдик көрөн, харайан ииттэххинэ 25-30 киилэҕэ диэри тахсар эбит. Холобура, 4 индюгу ылан иитиннэххинэ, бэйэтэ биир идэһэ буолар. Онон чааһынайга эбии дохуот киллэрэри дьон сүрдээҕин сэргээтэ. Ону таһынан дьыбааны оҥорон Бүлүү куоратыгар киллэрэн атыылыыр киргиз күтүөттээхпит. Фабрика киэниттэн туох да итэҕэһэ суох оҥорор уонна сыаната да удамыр. Социальнай хантыраак көмөтүнэн, автосервизпытыгар улахан икки боксалаах гараж туттаары сылдьаллар.Уһанар уолбут социальнай хантыраагынан эмиэ уһанар оборудованиелары ылбыта. Онон үлэ миэстэтин таһаарыыга болҕомто уура сатыыбыт.  

Хас биирдии нэһилиэк бэйэтин усулуобуйатын учуоттаан туран, чопчу бу салааны сайыннарар наадалаах эбит диэн үөрэтэр дьон бааллара буоллар диэн баҕарабын. Тыа хаһаайыстыбата эрэ сайдыахтаах диэҥҥэ сөбүлэспэппин. Ону таһынан, бэйэ дьыалатынан дьарыктанар дьоҥҥо гааска, уокка чэпчэтии оҥоһуллара буоллар, дьон үлэҕэ ылсыа этэ.   

Ыччаты тыа сиригэр харчынан тутуохха

Сунтаар Күндэйэтиттэн кэлбит  Лидия Сергучева маннык эттэ:

-- Биһиги нэһилиэкпит үлэтин уопутун бэйэбит улууспутун таһынан Чурапчы, Амма, Таатта улуустара кэлэн көрөн-истэн барбыттара. Уонна Ньурба Хаҥалаһын баһылыга олоххо киллэрбитим диэн кэпсээн аһарбытыттан олус үөрэбит. Саха омук кэскилэ-ыччакка. Саха омук кэскилэ – тыа сиригэр. Ыччаты  тыа сиригэр хайдах тутабытый диир буоллахха –харчынан. Тоҕо диэн, ыччат –билиҥҥи кэм киһитэ. Билиҥҥи кэм киһитэ харчыга хамсыыр. Ол кини олоҕун ирдэбилэ. Итиннэ кини буруйа суох. Өй-санаа уларыйыыта- ол олох сокуона. Харчы ханна баарый? Харчы – төрүт дьарыкпытыгар баар. Сахалар сылгыбытын, ынахпытын, сирбитин-уоппутун дьаһанан олордохпутуна эрэ саха буолабыт. Бу төрүт дьарыкпытын тутан олордохпутуна эрэ омук быһыытынан хаалабыт.

Харчы ханна сытарый? Харчы – үүккэ сытар. Тыа хаһаайыстыбатыгар көмө көрүллүбэт диэбэппит. Механизмнар, көмөлөр бааллар. Ол эрэн, көмө хас да өрүттээх. Үүт харчытын барыларыгар 150-160 солк. буоларын тириэрдиэххэ. Оччоҕуна дьон харчыланар, сүөһүлэнэр. Сүөһүнү иитии ыарахан, түбүктээх, күн-дьыл туругуттан тутулуктаах диибит. Ол эрэн, үүт харчытын маннык улаатыннардахха, куоракка кытай ырыынагар атыылыы эбэтэр автосервизка илии-атах буола сылдьар оҕолорун дьэ, төрөппүттэр түргэнник ыҥыран ылыа этилэр.

Билигин от үлэтэ эмиэ чэпчээтэ. Ыал бары кэриэтэ техникалаах. Халлаан туран биэрдэҕинэ, уон хонук иһигэр ыаллар оттоон бүтэллэр. Ол кэннэ ким соҕуруу, ким сир астыы, сөтүөлүү бараллар. Биһиэхэ 1993 с. сир түҥэтиллэн хаалбыта, үксэ докумуоннаах. 180-нуу гааны бас билэн олорор дьоннор бааллар, сорохтор кырдьан, нэһилиэктэн көһөн, сирдэрин түүлээн, аһаан олороллор.

Кээпэрэтиип тэринэн, ону сөптөөхтүк дьаһайан, дьон өйүн-санаатын түмэн үлэлээн баран, ыччаты тыа сиригэр олохсутан үрдүк таһымҥа таһаарарга харчы наада. Харчыны ыччат оҥорор.Ол харчы –үүт харчытын сыанатын үрдэтиигэ сытар.

Баһылык үлэтэ тыа хаһаайыстыбатын үлэтин көстүүтүтүнэн сыаналаныахтаах. Дьон тот буоллаҕына, массыыналаах, трактордаах, оҕото үлэһит, эбиитин куоракка ипотекалаах буоллаҕына, дьэ, экологияны, ийэ тылы саныыр, кулууп тэрээһиннэригэр наадыйар буолар.

* **

Түмүккэ, «Тыа сирин кэскилэ» диэн Бүлүү бөлөх улуустарын уопсастыбанньыктарын түмсүүтүн тэрилиннэ, салайааччынан Ньурбаҕа   «Альтернатива» тэрилтэ салайааччыта Алексей Тихонов талылынна.