Уопсастыба

Ахсаан эбиллэр

Кэбээйи улууһун Ламыҥха эбээн национальнай нэһилиэгин «Сэбээн» судаарыстыбаннай унитарнай тэрилтэтэ өрөспүүбүлүкэҕэ таба ахсаана эбиллэригэр кырата суох кылааттаах. Хаһаайыстыба салайааччыта Людмила Бурцеваны кытары биһиги Дьокуускайга кэлэ сырыттаҕына көрүстүбүт. Үлэтин-хамнаһын туһунан кини маннык кэпсээтэ.

– «Сэбээн» судаарыстыбаннай унитарнай тэрилтэ күн бүгүн 3 819 табалаах, ааспыт сылга тэҥнээтэххэ, табабыт ахсаана кыратык эбилиннэ. Табаларбыт биэс ыстааданан тураллар, олорго барыта холбоон 25 табаһыт уонна 7 чуумсук баар. Биригэдьиирдэринэн саастарынан эдэр эрээри, уопуттаах, удьуор табаһыттар ыччаттара үлэлииллэр. Ол курдук, 2 №-дээх ыстаадааны Артем Иванович Алексеев салайар, кэргэнэ  Ульяна Валерьевна чуумсук. Түөрт оҕолоохтор. 7 №-дээх ыстаадаҕа Семен Петрович Кривошапкин биригэдьиирдиир. 10 №-дээх ыстаадаҕа  Дмитрий Семенович Никитин, саҥа ыал буолбут эдэр киһи биригэдьиир, кэргэнэ Илона Ивановна Кривошапкина чуумсук.  Саамай элбэх табабыт өр сыл үлэлээбит уопуттаах биригэдьиир Иннокентий Дмитриевич Бурцев салайар 8 №-дээх ыстаадатыгар баар. Уһун, тымныы кыһыны этэҥҥэ аһардан эрэбит курдук.

Бииргэ үлэлиир көдьүүстээх

– Баазаны хаҥатыыга туох үлэни ыыттыгыт?

– Баазаны хаҥатыы үлэтэ былаан быһыытынан барар. Онуоха Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин чэрчитинэн үлэлиир бырагырааммаларга, улууспут баһылыга Иван Левин өйөбүлүгэр уонна нэһилиэкпит сиригэр-уотугар сир баайын хостуур тэрилтэлэр көмөлөрүгэр тирэҕирэбит. Ол курдук, «Эдэр табаһыт» бырагыраамманан түөрт табаһыппыт дьиэлэннэ, биэс ыстаадаҕа биирдии көһө сылдьар дьиэлэри тутуннубут. Дьэ, ол матырыйаалын «Прогноз» аахсыйалаах уопсастыба (салайааччы Анна Федорова) тиэрдэн биэрбитэ, билэргит курдук, биһиги улуус да кииниттэн, Дьокуускайтан даҕаны олус ыраах, хайа быыһыгар олорор буоламмыт, суолбут-ииспит уустук. «Прогноз» маны таһынан биир ыстаадаҕа төрүүр табаларга анаммыт бааза тутуутун бырайыагар харчынан көмөлөспүтэ, оттон улууспут дьаһалтата пилорама ылан биэрбитэ.

Уопсайынан, геологтар таһаҕас таһыытыгар бары ким туох кыахтааҕынан көмөлөһө туралларын махтана бэлиэтиибин. «Чочумбаал» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ (салайааччы Дмитрий Макаров) харчынан көмөлөһөн, «Севертракт» вездеходу атыыластыбыт, ыстаадаларга онон сылдьан абыранныбыт! «Маяк» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ (салайааччы Камо Айвазян) Табаһыттар сүлүөттэригэр мэлдьи көмөлөһөр, иллэрээ сыл  нэһилиэккэ үс «Бурааны» бэлэхтээбитэ, онтон биирин биһиэхэ биэрбиттэрэ.

Субсидия эбиллиэхтээҕэр көҕүрээтэ

– Людмила Васильевна, хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар, табаны энчирэппэт туһуттан көһө сылдьан үлэлиир-хамсыыр ыарахана өйдөнөр.

– Оннук. Ол иһин, ыччат табаттан тэйдэ, анал орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларын бүтэрбит эдэр исписэлиистэр ыстаадаҕа буолуохтааҕар, бөһүөлэккэ даҕаны үлэлии кэлбэттэр. Биһиги усулуобуйабыт ыараханын таһынан, хамнаспыт олус намыһах. Ыйга ортотунан 36 тыһ солк. этэ, быйылгыттан МРОТ (үлэ төлөбүрүн алын кээмэйэ) үрдэтиллибитинэн, 42 тыһыынча солкуобай буолла. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ оҥорбут методикатынан биһиэхэ, хайалаах тайҕа зонатыгар, биир ыстаада 800 табалаах буолара ирдэнэр. Биһиэхэ итинтэн аҕыйах табалаах ыстаадалар бааллар эрээри, сокуон быһыытынан, үлэ төлөбүрүн алын кээмэйиттэн намыһах хамнаһы биэрэр бырааппыт суох. Бэйэбит хамнаһы үрдэтэр кыахпыт суох. Тоҕо диэтэххэ, харчы киллэринээри таба этин атыылаатахпытына, табабыт ахсаана аһары аҕыйаан хаалыаҕа. Оттон таба ахсаана аҕыйаатар эрэ, бүддьүөттэн үлэ төлөбүрүгэр, ол эбэтэр хамнаска көрүллэр, субсидиябыт аччыыр. Таба ахсааныгар түһэриллибит былааны толорботубут да, ирдэбил быһыытынан, ылбыт субсидиябытын төннөрүөхтээхпит.

Сыана төһө эмит үрдүү турар, инфляция таһыма оччо-бачча бырыһыан буолла дэнэр эрээри, табаҕа көрүллэр харчы эмиэ олус кыра. Өскөтүн, иллэрээ сыл, 2022 сыллаахха, биир табаҕа 6 693 солкуобай субсидия көрүллүбүт буоллаҕына, быйыл – 6 674 солкуобай! Эбиллиэхтээҕэр, көҕүрээтэ. Инньэ гынан, бырыпыыскалыырга, ол эбэтэр суох табаны ааҕарга күһэллээри гынныбыт.

«Земскэй табаһыт»?

– Оччотугар?

– Дьэ, мантан сиэттэрэн, каадыр кыһалҕатын боппуруоһа эмиэ күөрэйэн тахсар. Таба салаатыгар анал үөрэхтээх исписэлиистэри, табаһыттары уонна чуум үлэһиттэрин тардарга хамсатыылаах дьаһаллар билигин ылыллыбатахтарына, кэлэр сылларга төрүт даҕаны үлэһитэ суох хаалар кутталлаахпыт. Доруобуйа харыстабылын уонна үөрэхтээһин эйгэлэригэр испэсэлиистэри тардарга, миэстэҕэ олохсутан үлэлэтэргэ туһуламмыт «Земскэй луохтуур» уонна «Земскэй учуутал» бырагыраамалар олоххо киллэриллибиттэрэ балачча буолла. Дьоҥҥо-сэргэҕэ бэркэ биһирэттилэр. Табаны иитиигэ эмиэ маннык бырагыраама оҥоһуллара көдьүүстээх буолуо этэ. Саҥа каадыры тардыыга итинтэн ордук суолу мин көрбөппүн.

Хамнас олус намыһаҕын тухары үлэһити булар уустугуран иһэр, билигин бэриниилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьар дьоммут барахсаттар сааһырдылар, эдэрдэр аҕыйахтар, кырдьаҕастарбытын солбуйан, өбүгэ төрүт дьарыгын тутан хаалар дьон суох курдук.

Көс дьиэ кэргэттэр

– Бэрэсидьиэн Путин быйылгы сылы Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн сылынан биллэрбитэ. Эһиэхэ кэргэттэрин кытары ыстаадаҕа олорор эдэр ийэлэр бааллар эбит дии.

– Ити икки ыстаадаҕа эдэр ийэлэр чуумсуктууллар, кэргэттэрэ үлэлиир-хамсыыр усулуобуйаларын тэрийэллэр. Ол гынан баран диэххэ, көс дьиэ кэргэттэргэ туох даҕаны өйөбүл суох. Итинтэн олуйтаран, үгүс табаһыттар кэргэттэрэ бөһүөлэккэ киирэргэ күһэллэллэр, оттон ыал аҕата аһын-үөлүн, таҥаһын-сабын бэйэтэ көрүнэн-истинэн, табаны батыһан көһө сылдьан үлэлиирэ олус ыарахан. Кыаллыбат даҕаны.

Олох биир сиргэ турбат, сайдыы иннин диэки хардыылыыр. Үлэҕэ сыһыан ол сиэринэн уларыйан иһэр: билиҥҥи табаһыкка сөптөөх хамнас, аныгы тупсаҕай, саҥа технологиянан оҥоһуллубут бааза, олорор дьиэ-уот, рация, интернет, дрон, квадроцикл наада...

– Ааспыт сырыыга кэпсэтиибитигэр таба мэччирэҥин боппуруоһа соһулла сылдьар диэбитиҥ ээ. Хайастыгыт?

-- Дьэ, ити үһүс тыын кыһалҕабыт буолар. Урукку сылларга учаастактарбыт ситэ докумуоннамматах буоланнар, сууттаһартан ордубаппыт. Дьиҥинэн, табаһыттар хоту дойду киэҥ нэлэмэн сирин-уотун көрө-истэ сылдьар дьон буоллахпыт, ол учуоттанан, таба мэччирэҥнэрэ тустаах хаһаайыстыбаларга сыһыарыллыахтарын наада этэ.

Бу үс сүрүн кыһалҕа: сөптөөх хамнаһынан, үлэһиттэринэн хааччыллыы уонна сир-уот боппуруостара быһаарылла илигинэ, Кэбээйи улууһун Сэбээн Күөлүгэр табаны иитии эстэр туруктаах. Атыттары билбэппин, кинилэр тустарыгар этэр кыаҕым суох эрээри, сэрэйдэххэ, барыбыт даҕаны кыһалҕата биирдиҥи буолуо. Даҕатан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар түөлбэлээн олорор сирдэрэ бэйэтэ даҕаны аҕыйах, эбээн тыла кэпсэтии тылын быһыытынан түөрт эрэ нэһилиэккэ: Орто Халыма Березовкатыгар, Томпо Тополинайыгар, Аллараа Халыма Андрюшкинотыгар уонна Сэбээн Күөлгэ туттуллар. Биһиги оҕолорбут төрүт тылларын уһуйаантан саҕалаан, тохсус кылааска диэри үөрэтэллэр, нэһилиэнньэ төрүт дьарыгын, табаны иитиини, баччаҕа диэри бүөбэйдээн илдьэ кэллэ. Билигин, хаһаайыстыба баар, дьон үлэлии-хамсыы сатыыр кэмигэр, хамсатыылаах дьаһал ылыллыбатаҕына, табаһыт суох буолуоҕа, табабыт эстэригэр тиийиэҕэ, оччотугар төрүт дьарыкпытын тутан кэлбит уратыбыт симэлийиэ.

Кулун тутар 5 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ ыытыллыбыт биһиги нэһилиэкпит холобуругар хотугу омуктар түөлбэлээн олорор сирдэрин сайыннарыыга анаммыт төгүрүк остуолга мин бу санааларбын иһитиннэрбитим. Ону норуот дьокутааттара ылыныахтара диэн эрэнэбин.

Хаартыскалары Людмила Бурцева ыытта