Баһаар илдьитэ

         Бу -- норуодунай суруйааччы Сайа соторутааҕыта айбыт хоһоонун тыллара. Чахчы да, ааҥнаабыт УОТ КЫҺЫЛ алдьархайы бары күүһүнэн умуруора сатыах оннугар, төттөрүтүн УОТ КЫҺЫЛ тылларынан күөртээн- күөдьүтэн, дьону-сэргэни былааска утары туруоран, салалтаны-дьаһалтаны үөхтэрэн, барыбыт иэдээнин соруйан оҥоһуу курдук куолулаан, ааты-аптарытыаты алдьата сатыыр адьынаттаах дьон баара хомотор.

Ону баара билигин буруйдааҕы көрдүү сатыыр дуу, төрүөтүн түөрэн ырыппыта буолан өйдөөҕүмсүйэр дуу кэм буолбатах: Сахабыт сиригэр ыксаллаах быһыы-майгы үөскээбит ыгым күннэрэ үүннүлэр. Онон байыаннай бириэмэ ирдэбилинэн, ордугу-хоһу тылласпакка, бары күүһү ойуур баһаардарын умуруорууга түмүөххэ, сомоҕолоһуохха.   

Оттон балаһыанньа хайдаҕын саамай оруннаахтык бу үлэни сүрүннүү сылдьар киһи, СӨ Экологияҕа, айылҕа баайыгар уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистирэ Сахамин Афанасьев кэпсиэн сөп. Онон кини бүгүн нэһилиэнньэ ыйытыыларыгар хоруйдуур.

--Сахамин Миланович, төһө иэннээх сир күлгэ-көмөргө кубулуйда?

-- Ойуур баһаардара күөдьүйэр сэрэхтээх кэм саҕаланыаҕыттан өрөспүүбүлүкэбитигэр барыта 1419 баһаар турбута бэлиэтэнэр. Итинтэн 1401 баһаара ойуур судаарыстыбаннай пуондатыгар ааҕыллар, 2 баһаар итиннэ киирсибэт атын категориялаах сиргэ-уокка баара биллэр, 16 баһаар ураты харыстанар территориябытыгар күүдэпчилэммитэ.

Баһаар сезона саҕаланыаҕыттан уот сиэбит сирин уопсай иэнэ 6 мөл. 629 тыһ. га-ҕа тэҥнэстэ. Былырыын сайын хара тыабытыгар 1729 баһаар туран, 4 мөл. 57 тыһ. га сир умайбыта. Быйыл кураан сайын сатыылаан, баһаар суоһуур кылааһа олус үрдүк, онон көрдөрүүбүт хаһааҥҥытааҕар да, хомойуох иһин, улахан.

--Ханнык улуустарга баһаар баарый?

--Күн бүгүн Саха сиригэр 174 баһаар умайа турар. Иэнэ -- 3 мөл. 911 тыһ. га сир. Итинтэн 63 баһаарын (барыта холбоон 1 мөл. 286 тыһ. га иэннээх сири) умуруора сылдьаллар.

Ойуур баһаардара 17 оройуоҥҥа бэлиэтэнэллэр. Аммаҕа -- 1, Үөһээ Бүлүүгэ – 4, Бүлүүгэ – 4, Горнайга – 8, Кэбээйигэ -- 6, Мэҥэ Хаҥаласка -- 2, Мииринэйгэ -- 3 (332 тыһ. га иэннээх) Намҥа -- 3, Ньурбаҕа -- 6, Өймөкөөҥҥө -- 1, Сунтаарга – 6 (228 тыһ. га), Тааттаҕа -- 3 (37 тыһ. га) , Томпоҕо – 2 (1738 тыһ. га), Уус Алдаҥҥа -- 4 (43 тыһ. га), Уус Маайаҕа – 2 (11 тыһ. тахса га), Хаҥаласка  – 7 (2 тыһ. га) , Чурапчыга -- 2 (5 тыһ. га), Өлүөнэ очуостарыгар – 2 (20 тыһ. га).

Бу баһаардары умулларыыга Саха сирин лесопожарнай формированиелара үлэлии сылдьаллар уонна федеральнай ПДПС-тар бааллар. РФ Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин сорудаҕынан, Саха сиригэр 200 киһилээх группировка көмөҕө кэллэ. 40 киһини Нам баһаардарыгар тиэртибит. Биир бөлөҕү Чурапчыга таһаардыбыт. Мэлдьэхсигэ. Сорохторун Горнай улууһугар үлэлэтиэхпит.

--Ханнык нэһилиэнньэлээх пууннарга уот суоһууруй?

-- Горнай Бэс Күөлүгэр, Кэбээйи Кальвицатыгар, Сангаарыгар, Таатта Ытык Күөлүгэр. Томпо Ударнигар, Охотскай Перевоһугар, Үөһээ Бүлүү Кырыкыйыгар, Хомустааҕар, Нам Фрунзетыгар, Таастааҕар, Чурапчы Мэлдьэхситигэр, Уус Алдан Бээрийэтигэр, Түүлээҕэр. Билигин балаһыанньа Хаҥалас Үөдэйигэр ордук уустук. Улуус баһылыга Олег Иринеев эбии миэрэлэри туруоруста. Ол курдук, тиһиликтээх тыраахтардары көрдөөтө. Ону РИК “Автодортан” ылан ыыттыбыт. Биробиджантан кэлбит десантниктар дуогабардарын уһатарга эттэ. Аны туран, доброволецтар ыстааптарыттан дьону көмөҕө ыҥырар. Координатор Ольга Григорьева мобилизацияҕа дьон бэлэмин биллэрдэ.

--Тоҕо быйыл сайын бачча элбэх баһаар буолла?

 --Бары да көрө-билэ сылдьаҕыт, быйыл хаһааҥҥытааҕар да ардаҕа суох кураан сайын буолбутун. Аны туран, курас тыаллаах. Сөкүүндэҕэ 10 м. тахсаны үрэр уонна сөҥүү түһэрэ аҕыйах буоллаҕына, баһаар күөдьүйэр  куттала улаханынан ааҕыллар. Биэс кылаастан биһиэнэ саамай үрдүк -- 4-5-с.

--Ойуур баһаардарыгар үлэлиир дьон ахсаанын тоҕо элбэппэккит? Хамнастара тоҕо кыраный?

-- Саха сирэ бэйэтэ лесопожарнай формированиелаах: ГБУ “Авиалесохрана”, ГАУ “Лесресурс” уонна 24 лесничество. Онно эбии чугастааҕы эрэгийиэннэрбититтэн уонна “Авиалесохрана” резервэтиттэн 734 киһи кэлэн көмөлөһө сылдьар. 

“Авиалесохрана” 40-с сылларга тэриллибитэ. Сэбиэскэй кэмҥэ парашютнай-десантнай сулууспатыгар 1000 тахса үлэһиттээҕэ, кэтээччи лүөччүгэ 100-тэн тахса этэ. Көтөр аала – 75.

Билигин өрөспүүбүлүкэ баһаарыгар “Авиалесохрана” тэрилтэттэн барыта 1000 тахса киһи үлэлии сылдьар. Кэлбит десантниктар бары үрдүк таһымнаах профессионаллар. Туттар сэптэрэ, үнүстүрүмүөннэрэ оһуобай, сатабыллара, уопуттара да улахан. Ол эрээри кинилэр да билинэллэр, биһиги сирбитигэр-уоппутугар баһаары бохсор уустуктардаах эбитин. Госинпектордар хамнастара СӨ Бырабыыталыстыбата бигэргэппит нормативнай-правовой аахталарынан быһыллар. Лесничество үлэһиттэрин киэнэ ортотунан 50 тыһ. солк. “Авиалесохрана” – 45 тыһ. солк. Хамнастара сылын ахсын индексацияланар, үрдээн иһэр.

--Билигин барыта хас көтөр аал баһаарга үлэлии сылдьарый?

-- Десантниктары таһыыга уонна ууну кутууга 4 “Ми-8”, мониторинг оҥорорго уонна үөһэттэн кэтииргэ – 5 бөртөлүөт. Улахан “Ил-76” Үөһээ Бүлүүгэ умулларар, “Бе-200” буруоттан сылтаан тураллар. Билэргит курдук, Дьокуускай аэропордун балаһата оҥоһуллан саҥа бүттэ. Ил Дархан Айсен Николаев түргэнник хамыыһыйа көрө охсон, үлэни тутан, сэртипикээт биэрэллэригэр тиэтэтэр. Оччоҕо “Бе-200” сөмөлүөттэр Дьокуускайга базаланан, киин уонна илин эҥээр улуустарга көмөлөһүө этилэр. “Бе-200” сылдьар радиуһа 300-500 км. Ол иһин Мииринэйтэн манна сатаан көтөн кэлбэт. Онон арҕааҥҥы улуустарга үлэлээтэ. Оттон зондировщик “Ан-26” ардаҕы аҕаларга көдьүүстээҕин көрдөрдө. Ол эрээри халлааҥҥа былыттар баар эрэ буоллахтарына, олору мунньар кыахтаах.

--Баһаардар биричиинэлэрин быһаардыгыт дуо?

-- Уот турбут сирдэринэн Минэкология инспектордара, Баһаарынай судаарыстыбаннай надзор (ГПН), Ис дьыала министиэристибэтин үлэһиттэрэ патруллуур-рейдэлиир тэрээһиннэри ыытабыт. Анаалыстааһын, бэрэбиэркэлээһин түмүгэр, сүрүн төрүөтүнэн кураанах этиҥнэр, дьон дьалаҕай сыһыана, өстүөкүлэ тааһа итийэриттэн кыым саҕыллара. 28 баһаарга буруйдаах 27 киһини булан, холуобунай дьыала тэриллибитэ. Киһи сэрэҕэ суоҕуттан – 50, сытан эрэ бэйэтэ умайан (торфтаах эҥин сирдэргэ) – 19, умуллан баран күөдьүйэн тахсыыттан – 38, уот лииньийэтин ситимэ кэһиллиититтэн –5, чаҕылханнаах кураанах этиҥтэн – 900-тэн тахса баһаар турбут. 30 баһаар биричиинэтин быһаара сылдьабыт.

-- 150 мөл. солк. суумаҕа эбии тиэхиньикэ ылар үһүлэр дии?

-- 200 мөл. солк. суумаҕа ылан, учуокка туруоран, лесничестволар билигин умуруорууга туһана сылдьаллар. Ону таһынан Уһук Илин сайдыытыгар министиэристибэ өйөбүлүнэн, итиэннэ РФ Бэрэсидьиэнин Уһук Илиҥҥэ боломуочуйалааҕа Юрий Трутнев сорудаҕынан, өссө итиччэ кээмэйдээх үп көрүллэр буолла. Онон ДТ-75 тыраахтардары ылан, нэһилиэктэргэ түҥэтиэхтэрэ.

-- Ити тоҕо эбии уот ыытан, буруону хойуннаралларый?

-- Ойуур баһаарын тохтоторго икки ньыма саамай көдьүүстээх – сири хорутуу уонна уоту утары ыытыы. Минерализованнай балаһа диэн, сир умайар кырсын тиэрэн, дириҥ соҕустук хорутан, киэҥ балаһаны сухалаан тардыы ааттанар. Оттон “отжиг” диэн баһаарга утары уоту ыытыы. Манна, кылаабынайа, куоттарымыахха эрэ наада. Тыал үрэр хайысхатын учуоттуохтаахтар. Минерализованнай балаһа 5-10 м кэтиттээх буоллаҕына, үөһэнэн барар “верховой” сатаан ааспат.

--Кэлбит байыаннай тиэхиньикэлэрбит ханна баалларый?

 --Нам Таастааҕар, Фрунзетыгар балаһа тарда сылдьаллар. Суханан биһиги хаста эмэ барар сырыыбытын бу сэп биирдэ ойутан кэбиһэр: алта миэтэрэ кэтиттээх траншеяны хаһар.

-- Доброволецтарга хамнас төлөнөр дуо?

--Быйыл өрөспүүбүлүкэбитигэр аан бастакытын Уопсастыбаннай суһал ыстаап тэрилиннэ. Александр Жураковскай, Константин Борисов, Анжелика Андреева, Дьулурҕа Айыл, Афанасий Алексеев көҕүлээһиннэринэн. “Кыайыы 50 сыла” дыбарыаска күн аайы көмөлөһүөн баҕалаахтары күүтэллэр. Үчүгэйэ диэн, кинилэр доброволецтары тэрийэн, хомуйан, түмэн, тиэхиньикэ булан, баһаарга ыыталлар. Билигин хамнастарын төлүүр үп-харчы баар, көрүллэн турар. Онон тутатына ылар кыахтаахтар.

--Сир баайын хостооччулар тоҕо баһаарга кыттыспаттарый?

-- РФ Ойуурун кодексыгар уларыйыы киирбитэ. Хампаанньалар арендалаһан олорор лицензиялаах учаастактарыгар баһаар турда да, тиэхиньикэлэрин умуруорууга биэриэхтээхтэр диэн. Ону биһиги модьуйабыт, ирдиибит даҕаны. Ол курдук, Өймөкөөн баһаарыгар көмүс хостуур “Богуславец” курдук улахан тэрилтэлэр тралларын эҥин уларсан, улаханнык абыраабыттара. Онон көмөлөспөттөр диэн сыыһа санаа.

-- Кураан буоларын билэ-билэҕит, тоҕо эрдэттэн бэлэмнэммэтэххитий?

-- Күн-дьыл эргиирэ диэн баар. Нууччалыы, цикл диибит. Өйдүүргүт буолуо, былырыын хоту эҥээр умайбытын. Дьааҥы, Индигиир, Халыма өрүстэр тардыылара уокка былдьаммыта. Аллайыаха уонна Аллараа Халыма туундаралара куруҥҥа кубулуйбуттара. Аны оннук циклон билигин арҕаа уонна киин оройуоннарга турар.

Төһө бэлэмнээхпитин борокуратуура да, Рослесхоз да бэрэбиэркэ бөҕө ыытар. Ол эбэтэр үлэһиттэрбит анал үөрэх ааспыттарын, хас тиэхиньикэлээхпитин, о.д.а. көрөллөр. Ол эрээри биһиги штаттаах үлэһиттэрбит бачча мөлүйүөнүнэн га сиринэн умайар баһаардары бэйэлэрин күүстэринэн хайдах да умулларар кыахтара суох. Төһө да түүннэри-күнүстэри үлэлээбиттэрин иһин. Былырыын ойууртан балаҕан ыйын 30 күнүгэр тахсыбыппытын өйдүүр буолуохтааххыт. Ол тухары биир да байыаспыт туораабатаҕа, куоппатаҕа. Дьоруойдуу уоту кытта охсуһаллар. Баһаар нэһилиэнньэлээх пууҥҥа чугаһаан иһэр буоллаҕына, оччоҕо биирдэ эрэ олохтоохтору мобилизациялыыбыт. .Эрдэттэн бэлэмнэнии диэн, саамай сүрүнэ, ирдэбилгэ эппиэттиир гына сэбилиниилээх, тиэхиньикэлээх буолуохпутун наада.

-- ИСДМ дааннайа сөп дуу, биитэр Рослесхоз?

-- Араастаһыылара букатын кыра буолар. ИСДМ спутнига үөһэттэн буруо тарҕаныытын (шлейф) барытын баһаар иэнин курдук көрдөрүөн сөп. Быһа холоон, 30 бырыһыан сыыһар. Оттон инспектордар миэстэтигэр баран кээмэйдииллэр  

-- Булт быйыл күһүн көҥүллэнэр дуо?

 -- Дьиҥэр, куска-хааска бу атырдьах ыйын 21-тэн, туйахтаахтарга балаҕан ыйын 15 күнүттэн сезон аһыллыахтаах этэ. Ону билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимэ биллэриллэн турар. Ол көтөрүллэ илигинэ сиргэ-уокка тахсар, сааланар көҥүллэммэт.

-- Эн баһаар кэмигэр тоҕо уоппуска ыллыҥ?

-- Мин баһаар сезона саҕаланыаҕыттан ойуур уотун умуруорууга үлэлии, бу дьыаланы сүрүннүү сылдьабын. Экология министиэристибэтин саайтыгар киирэн, ханнык баһаардары бохсууга үлэлээбиппин көрүҥ. Кылгас кэмнээх, биир нэдиэлэлээх, уоппуска ылан, Халымаҕа бара сырыттым. Онно эмиэ быһаарыллыбатах боппуруос үгүс. Суһал ыстаабы кытта онтон да олорон үлэлэһэ, билсэ, сорудахтарбын биэрэ, ыйа-кэрдэ сырыттым.

Түгэнинэн туһанан, ойуур баһаардарын умуруорууга үлэлии сылдьар олохтоох дьоҥҥо-сэргэҕэ, доброволецтарга, волонтердарга махтанабын.