Бэлиитикэ

Өйөбүл салҕанар

Ааспыт ыйга дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быстах хомуурга ыҥырыллыбыт сулууспалааччылар ийэлэрин кытта көрүстэ. Саха Сириттэн кэпсэтиигэ Марина Константиновна Бахилина сырытта. Даҕатан эттэххэ, кини икки уола анал байыаннай дьайыыга кыттыыны ылаллар.  СӨ Ил Дархана Айсен Николаев, бастатан туран, Саха Сирин бары ийэлэригэр дьиҥнээх патриоттары иитэн таһаарбыттарын иһин махтанна, уонна быстах хомуурга ыҥырыллыбыттарга, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр оҥоһуллар өйөбүллэр, саҥа дьаһаллар тустарынан сырдатта.

Дойду бэрэсидьиэнэ эрэгийиэннэр былаастарыгар байыастар дьиэ кэргэттэригэр көмөнү оҥоруу күүһүрүөхтээҕин туһунан ыйбыта. Ол соругу Саха Сирэ күн бүгүҥҥэ  диэри толорор. Ол курдук, биир кэмнээх 200 тыһ. солк. суумалаах көмө харчыны тустаахтарга тиэрдии түмүктэнэн эрэр.   «Биирдиилээн түбэлтэлэр быһаарыллаллар, төлөбүр барыларыгар тиэрдиллиэ, сыыһа тахсыа суохтаах», - диэн Ил Дархан Айсен Николаев ыйда. Өйөбүл хас да хайысханан тиһигин быспакка ыытыллар. Быстах хомуурга кыттааччылар оскуола оҕолорун сылаас аһынан, оҕолорун оҕо уһуйаанынан хааччыйаллар (700  оҕо), орто анал үөрэх 100 уонна үрдүк үөрэх 60 устудьуоннарыгар истипиэндийэ ананар. Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин чилиэннэригэр мэдиссиинэ көмөтүнэн доруобуйаны чөлүгэр түһэрии өҥөтө оҥоһуллар. Бу салааҕа үлэ салҕаныа.  2023 сыллааҕы бүддьүөккэ бу сыалга үп-харчы көрүлүннэ.  Көмөнү уонна өйөбүлү оҥорууга муниципальнай былаастар биллэрдик бэйэлэрин кылааттарын киллэрсэллэр. Оройуоннарынан анал ыстааптар үлэлииллэр, хас биирдии дьиэ кэргэни хонтуруолга ылаллар. Өйөбүл араас салааҕа ирдэнэр, олбуор иһин хаартан ыраастыыртан саҕалаан, оттук маһы хайытыыга диэри.  Боппуруостар миэстэтигэр быһаарыллаллар. Айсен Сергеевич бу тиэмэҕэ салгыы үлэни сүрүннүүр киин үлэтин туһунан кэпсээтэ. Киин Москва куоракка бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэҕэ тирэҕирэн үлэлиир. Тустаах киин бааһырбыт-эчэйбит байыас ханна эмтэнэ киирбитин чопчулуур, материальнай-тиэхиниичэскэй өттүнэн хааччыйыыга болҕомто ууруллубут. Ил Дархан этэринэн, байыаннай чаастар салайааччыларын кытта ыкса сибээс олохтонор.

Быраастары хайгыыллар

 Саха Сирин быраастарын оробуочай бөлөҕүн Кировскайга командировкаҕа сырыыларын  астынан туран бэлиэтээтэ. Маныаха махтал тыллар Кировскайтан эрэ буолбакка, бүтүн Донецкай, Луганскай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэлэр олохтоохторуттан тиийэ иһиллибиттэр.   Быраастар үлэлэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһатын кылаабынай бырааһа Иван Луцкан салайбыт. Кылгас кэм иһигэр  2500-тэн ордук киһиэхэ консультация оҥорбуттар, ол иһигэр кардиологияҕа, офтальмологияҕа, УЗИ-чинчийиилэргэ. Үлэлээбэккэ турбут рентген аппарааттарын үлэлэппиттэр. Бу оборудование 2016 сылтан таҥыллыбакка, туһаныллыбакка турбут. Кировскайга миэстэтигэр 160 харах эпэрээссийэтин оҥорбуттар. Маны тэҥэ, олохтоох быраастары саҥа ньымаларынан эмтииргэ, эпэрээссийэ оҥорорго үөрэппиттэр.  Манна даҕатан, Ил Дархан Норуодунай Өрөспүүбүлүкэлэр мэдиссиинэлэрэ быстар мөлтөҕүн туһунан өссө биирдэ санатта. Оборудованиелара 1950-1960 сыллартан саҥардыллыбатах. Онон Донецкай, Луганскай Өрөспүүбүлүкэлэргэ саха быраастарын үлэлэрин, уопуттарын туһунан махтана, сөҕө кэпсээбиттэр. Өрөспүүбүлүкэлэр олохтоохторо Арассыыйа састаабыгар киирэн, көмө, өйөбүл бары  өттүнэн туһанар кыахтаммыттарын эттэ. Ол иһигэр, үөрэҕириигэ, доруобуйа харыстабылыгар. 

Арассыыйа туохтан да толлубат

Санкт-Петербург куоракка “Якутия” мууһу солоон айанныыр атомнай уу суудуната бу ыйга ууга түһэрилиннэ. Бу суудуна оруолун туһунан Айсен Николаев санаатын үллэһиннэ:

- Мин суудунаны ууга түһэрии үөрүүлээх тэрээһинигэр кыттыбытым. Олус долгутууулаах көстүү. 18-этээстээх дьиэ саҕа үрдүктээх, 170 миэтэрэ усталаах суудуна ууга түһүүтэ дойдубутунан киэн туттууну, туохтан даҕаны чаҕыйбатыгар эрэннэрэр, санааны өрө көтөҕөр. Бу мууһу солоон айанныыр иккис атомнай суудуна буолар. Аан дойдуга түөрт саамай улахан ледоколлар истэригэр киирэр. Бу биһиги дойдубут ханнык даҕаны хааччахтаныылартан тутулуга суох,  иннин диэки баран иһэрин көрдөрүүтэ. Аан дойдуга муустаах муоралар дьиҥ хаһаайыннарынан Арассыыйа дойдута буоларын көрдөрбүт сүрүн бэлиэбит. Ол курдук, биир даҕаны дойдуга маннык айанныыр флот суох, иннникитин да баар буолара саарбахтанар. Хотугу муора суолларын арыйыыга бу суудуналар сүҥкэн кылааттаах буолуохтара диэн эрэнэбит. Бастатан туран, Аартыка эргимтэтигэр бырамыысыланнас сайдарыгар, Хотугу сиргэ таһаҕас тиэйиитин логистикатын тупсарыыга.

Федеральнай миниистирдэр 

Саха СиригэрАаспыт ыйга өрөспүүбүлүкэбитигэр үс федеральнай миниистирдэр ыалдьыттаан, дьоһун суолталаах боппуруостары быһаарбыттар. Ол курдук, Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы миниистирэ Алексей Чекунков, сыыппара сайыннарыытын миниистирэ Максуд Шадаев уонна экэниэмикэ сайдыытын миниистирэ Максим Решетников буолаллар. «Үс миниистир оробуочай сырыылара Саха Сиригэр эппиэтинэһи сүктэрэр, өйөбүл буолар», - диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ. Сайын дойду премьер-миниистирэ Михаил Мишустин Саха Сиригэр кэлэ сылдьан дьаһаллары биэрбитин, ол билигин олоххо киирэн эрэригэр бастакы хардыылар барбыттарын туһунан эттэ. Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы миниистирэ Алексей Чекунков Саха Сиригэр маҥнайгы сырыыта буолбатах. Бу сырыыга кини Уһук Илин уокурукка бастакы «Үлэ кыбартаала» арыллыытыгар кыттыбыта. Бу 14 тыһ. тахса кв.м. иэннээх кластер дойдубутугар биир саамай улаханнара буолар. Тутуу олоххо киириитигэр Алексей Чекунков уонна Юрий Трутнев көмөлөспүттэрин бэлиэтээтэ. Эбийиэги олоххо киллэриигэ Саха Сирэ кыттыгас үбүлээһининэн көмө оҥорбут, быраҕыллан турбут эт кэмбинээтин чөлүгэр түһэрэн, баараҕай, кэскиллээх тутуу тахсыбыт. Манна креативнай индустрия бэрэстэбиитэллэрэ үлэлиэхтэрэ. Кинилэр үлэлэлэрэ таһаарыылаах буоларыгар Ил Дархан эрэнэрин эттэ. “Кинилэр тустарынан сотору кэминэн, биһиги айтишниктарбыт курдук кэпсиэхтэрэ”, - диэн эттэ.

Алексей Чекунков Аартыкаҕа хайа бырамыысыланнаһын сайыннарыы, энергетика боппуруостарыгар мунньахтары ыыппыт. Хоту таһаҕас тиэйиитигэр федеральнай сокуон барылын тула кэпсэтии чэрчитинэн ньиэп базаларын саҥардан, тутуу кыһалҕаларын ырыппыттар. Судаарыстыбаннай бас билиигэ турар ньиэп базаларын туруктара билиҥҥитэ биллэ мөлтөөбүт, онон саҥардыы боппуруоһа сытыытык турар. Маныаха үгүөрү үп-харчы ирдэнэр. “Уһук Илин кэнсиэпсийэтин мэхэньиисимнэрэ Аартыкаҕа саҥа ньиэп базаларын тутууну уонна саҥардыыны түргэтэтиэн, көдьүүстээх оҥоруон сөп. Ил Түмэн спикерэ Алексей Ильич Еремеев боппуруоһу өйөөтө, кэлэр сылтан бырайыактары олоххо киллэрии саҕаланара сабаҕаланар”, - диэн Ил Дархан эттэ.

Дойдуга сыыппара сайдыытын миниистирэ Максуд Шадаев  федеральнай таһымнаах улахан суолталаах “Сыыппара алмааһа” («Цифровой алмаз») пуорумҥа кытынна. Манна биллэр-көстөр хампаанньалар кэлэн сырыттылар. Айти, дойду үрдүнэн сыыппаралааһын боппуруостарыгар федеральнай эспиэрдэр, эрэгийиэн миниистирдэрэ кытыннылар. Бу пуорум үтүө үгэскэ кубулуйарыгар баҕа санаатын тиэртэ. Максуд Шадаев Сааскылаах сэлиэнньэтигэр диэри тиийэр оптоволокно ситимэ арыллыытыгар сылдьыбыт. Маны тэҥэ, Саха Сирин Аартыкатыгар түргэн интэриниэт киирэригэр телекоммуникационнай бырайыак тула кэпсэтиилэр ыытыллыбыттар. Бырайыак “Синергия Арктики” диэн ааттаах, билиҥҥитэ 13 млрд солк. үбүлээһини эрэйэр. Кэлэр үс сыл иһигэр бырайыак олоххо киирэрин туруорсабыт диэн Ил Дархан эттэ.

 “Бырайыак амбициознай. Олоххо киирэр түгэнигэр, Аартыка эргимтэтигэр  оройуон кииннэригэр оптоволокно ситимин линиялара киириэхтэрэ. Хотугу муора суолунан билигин сибээс линиялара холбостоҕуна, Саха Сиригэр уонна дойду Аартыкатыгар телекоммуникационнай ситимнэр сайдалларыгар төһүү күүс буолуо”, - диэн эттэ.

Дойду экэнэмиичэскэй сайдыытын миниистирэ Максим Решетников дойду социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһуламмыт мунньахтары тэрийдэ. Олохтоохтор бүгүҥҥү күҥҥэ миэстэтинэн бырайыактары эрэ көрбөккө, дойдубутугар уларыйыы-тэлэрийии бара турарынан, саҥа тырааныспар, энергетика  коридордарын тутууга болҕомто ууралларыгар баҕа санааларын тиэртилэр.

Бүддьүөт бигэргэннэ

Өрөспүүбүлүкэ үбүн-харчытын сүрүн докумуона ылыныллыбыта. Тыа хаһаайыстыбатыгар 14 млрд солк. суумалаах үгүөрү үп-харчы көрүлүннэ. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үүтү туттарыы биир киилэтигэр 60 солк. тутуохтара. Ону таһынан, онкология киинин тутуу 2023 сылга түмүктэниэхтээх. Бүддьүөт социальнай аналын ыһыктыбат.

Түмүккэ

Айсен Николаев Дьокуускай куорат «Килбиэннээх үлэ куората» ааты ылбытынан киэн туттарын биллэрдэ. Бу боппуруоһу дойду Бэрэсидьиэнин иннигэр туруорсубутун аҕынна. Өйдөбүнньүк стела Алдаҥҥа уонна Дьокуускайга тутулларыгар баҕа санаатын тиэртэ. Сэтинньи ыйга Саха сирин бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев 85 сааһын бэлиэтээтибит. Кининэн киэн туттарын, махтанарын биллэрэн туран, ытык киһибитигэр чэгиэн доруобуйаны баҕарда. Ити курдук, сэтинньи ыйга Саха Сирин олоҕор-дьаһаҕар буолбут бэлиэ түгэннэри, суолталаах боппуруостары Ил Дархан Айсен Николаев кэпсээтэ.