Бэлиитикэ

Сүбэрэнитиэт декларацията

— Мин өссө хомсомуоллуу сылдьан араас дебаттарга кыттар этим, оттон сокуону таһаарар уорган суолтатын СӨ бастакы Бэрэсидьиэнин Михаил Николаевы кытта бииргэ үлэлиир кэммэр өйдөөбүтүм. Оччолорго, 1990 сыл тохсунньу 3 күнэ этэ, кини миигин өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин көмөлөһөөччүтүнэн анаабыта. Муус устарга бастакы альтернативалаах быыбар ыытыллыбыта, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэккэ 165 дьокутаат талыллыбыта. Ол саҕана сүбэрэнитиэт декларацията ылыныллыбыта, онно тирэҕирэн 1992 с. муус устар 4 күнүгэр СӨ Төрүт Сокуона чочуллан тахсыбыта уонна дьиҥ күүһүн өрөспүүбүлүкэ күнүгэр, муус устар 27 күнүгэр, ылбыта.

1992 с.тохсунньу 8 күнүттэн Саха Сирин Бэрэсидьиэнин дьаһалтатын салайааччытынан үлэлиир кэммэр, Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарын уонна бэрэссэдээтэлин Климент Иванову кытта Төрүт Сокуону, федеративнай дуогабары, араас сөбүлэһиилэр барылларын оҥорорго бииргэ үлэлэһэрбит. Онтон XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт боломуочуйатын болдьоҕун иннинэ тохтоппута, ол кэмҥэ аан бастаан Ил Түмэн туһунан балаһыанньа барылын бэлэмнээбиппит, ол докумуон Бэрэсидьиэн ыйааҕынан 1993 с. алтынньы 14 күнүгэр бигэргэммитэ. 1993 с. ахсынньы 12 күнүгэр быыбар ыытыллыбыта. Хандьыдаат норуот куолаһын 50% +1 куолаһы ылыахтаах этэ. Ахсынньы 25 күнүгэр иккис түһүмэх буолбута. 33 дьокутаат Өрөспүүбүлүкэ балаататыгар, 18 дьокутаат Бэрэстэбиитэллэр балааталарыгар быыбардаммыта.

Бастакы пленарнай мунньахха дьокутааттар балаата салайааччыларынан Егор Ларионовы, Афанасий Илларионовы талбыттара. Бэрэстэбиитэллэр балааталара бастайааннай көрүҥүнэн үлэлиирэ, Өрөспүүбүлүкэ балаататыгар бары улуустар талбыт дьокутааттара киирбиттэрэ, кинилэр сессия кэмигэр үлэлииллэрэ.

Өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскүүргэ

— 1995 с. Дьокуускай куорат Мунньаҕын дьокутаатынан талыллыбытым, онтон Мунньах  бэрэссэдээтэлэ буолбутум. 1997 с. Хаҥалас улууһуттан Ил Түмэҥҥэ дьокутаат быһыытынан талыллыбытым, ити курдук II, III, IV, V ыҥырыылаах мунньахтарга дьокутааттаабытым. Ол кэмҥэ бас билэр баайын өрөспүүбүлүкэҕэ хаалларарга күүстээх үлэ ыытыллыбыта, «АЛРОСА» хампаанньаҕа өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскүүргэ оробуочай бөлөх тэриллэн, ону салайан үлэлэппитим. Күн бүгүн алмаастаах хампаанньа олохтоох бүддьүөтү толорор сүрүн тэрилтэ.

Билигин даҕаны Ил Түмэн дьокутааттара быыбардааччыларыгар бэриниилээхтик үлэлииллэр. Аныгы парламентаризмы Михаил Ефимович Николаев төрүттээбитэ, кини XII  ыҥырыылаах  Үрдүкү Сэбиэт дьокутаатынан талыллыбыта, онтон дьокутааттар итэҕэллэрин ылан, бэрэссэдээтэл буолбута. Ол саҕана өрөспүүбүлүкэ олоҕун сүрүннүүр элбэх сокуоннар ылыныллыбыттара, былаанныыр экэниэмикэттэн ырыынак сыһыаннаһыыларыгар көһүү саҕаламмыта.

1990 с. ыам ыйыгар Михаил Николаев Арассыыйа дьокутааттарын съеһигэр дириҥ историческай суолталаах тыл этиини оҥорбута, кини автономнай өрөспүүбүлүкэлэргэ болҕомтону уурарга, статустарын көтөҕөргө ыҥырбыта.

Өрөспүүбүлүкэ дойдуга алмаас, көмүс улахан кээмэйин биэрэр эрээри, хомунаалынай хаһаайыстыбаны эрэ дьаһайар кыахтааҕын эппитэ. Итиниэхэ олоҕуран, айылҕа баайыттан Саха Сирэ бэйэтин өлүүтүн ылыахтааҕын туруорсубута. Кини көҕүлээһининэн федеративнай дуогабарга 1992 с. кулун тутар 31 күнүгэр илии баттаһыы буолбута. Онон Арассыыйа ыһыллар дьылҕатын быыһыырга дьиҥ кылааппытын киллэрбиппит, ону таһынан, экэниэмикэ уонна бас билии боппуруостарыгар өрөспүүбүлүкэ Арассыыйа  Бырабыыталыстыбатын  кытта сөбүлэһиилэри түһэрсибитэ. Манна олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ туолар, социальнай эбэһээтилистибэни уйунар кыахтаммыта.

Михаил Николаев кэпсэтиитинэн дойду Бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин өрөспүүбүлүкэ сайдарыгар улахан көмөнү оҥорбута. 2000 сылларга былаас уларыйан, Владимир Путин Бэрэсидьиэн буолбута, кини быраап, Төрүт Сокуон биир эйгэтин тэрийэргэ болҕомтотун уурбута. Инники күөҥҥэ Арассыыйа Төрүт Сокуона, федеральнай сокуоннар, Бэрэсидьиэн ыйаахтара, Бырабыыталыстыба уураахтара өрө тутуллалларыгар сыал-сорук турбута.

Конституциятыгар сөп түбэһиэхтээх. Эрэгийиэннээҕи сокуоннар буукубатыгар тиийэ федеральнай сокуоннарга сөп түбэһэр буолалларын ситиһэргэ сорудахтаабыттара. Онон эрэгийиэннээҕи парламент бэйэтин үлэтин толору оҥорор кыаҕа биллэрдик сарбыллыбыта эрээри, Ил Түмэн дьокутааттара  сөптөөхтүк  уонна  дьаныардаахтык  үлэлээбиттэрэ.

Сокуону таһаарар уорган уонна ситэриилээх былаас норуот туһугар үлэлиэхтээхтэр диэн сыалынан салайтаран күргүөмнээх үлэ барбыта, ситиһиилэри аҕалбыта. 

Дьон олоҕун тупсарарга

Ил Дархан, хас биирдии дьокутаат сокуон барылын киллэрэр кыахтаах, онон дьокутааттар көхтөөхтүк үлэлиэхтээхтэр. 2003 с. олохтоох салайыныыны киллэрэргэ көдьүүстээхтик  үлэлэспиппит, СӨ Бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров көҕүлээһининэн бэйэни салайыныыга сэбиэт тэриллибитэ, бу хайысханан тустаах сокуоннар ылыныллыбыттара.

Күн бүгүн дойду Бэрэсидьиэнэ эрэгийиэн баһылыгын, парламент үлэтин тохтотор боломуочуйалаах, өскөтүн кинилэр итэҕэлтэн таҕыстахтарына, эбэтэр дойду сокуоннарыгар сөп түбэспэт аакталары ылыннахтарына. Мин санаабар, норуот быыбардаабыт дьонугар ити сөбө суох сыһыан. Холобур, Дмитрий Медведев Бэрэсидьиэннээн олорон Москуба баһылыгын Юрий Лужкову үлэтиттэн тохтотон кэбиспитэ. Эрэгийиэн баһылыга тоҕо былаастан туораабытын норуот билиэхтээх, ол эрэн оччолорго  ол биричиинэтэ арыллыбатаҕа  хомолтолоох.

Манна даҕатан эттэххэ, мин норуот дьокутаатын быһыытынан көҕүлээһимминэн  Ил Түмэн Арассыыйа  Конституционнай  суутугар Арассыыйа субъектарын  сокуону тыырар уонна ситэриилээх былаастарын туһунан  Федеральнай сокуоҥҥа субъект баһылыгын үлэтиттэн тохтотуу уонна субъект парламенын ыһыы бэрээдэгэ Российскай Федерация Төрүт Сокуонун утарар диэн ирдэбил түһэрбиппин суут көрөн баран 2002 с. муус устар 4 күнүгэр уураах таһаарбыта. Онно ити быраап олоххо киириитигэр элбэх харгыстар киирэннэр, бүгүҥҥү күҥҥэ диэри биир даҕаны эрэгийиэн парламена ыһылла илигэр Ил Түмэн сүдү оруоллааҕын бигэргэтэр тоҕоостооох.

СӨ Идэлээх сойуустарын бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, 2007 с. Идэлээх сойуус сокуон барылын киллэрэр кыаҕын туруорсубутум. Ол көҕүлээһиним өйөнөн Төрүт Сокуоҥҥа уларыйыы киирбитэ. Үлэһит киһи интэриэһин көмүскүүр уопсастыбаннай түмсүүгэ ити улахан ситиһии этэ. Идэлээх сойуустар холбоһуктарын салайар бириэмэбэр биһиги көҕүлээһиммитинэн муниципальнай тэриллиилэргэ үлэ-хамнас боппуруостарыгар үс өрүттээх хамыыһыйалар тэриллэн үлэлииллэригэр сокуонунан олук ууруллубута. 

Ону таһынан, “Үлэ династияларын Бочуоттаах кинигэтэ” диэн  саҥа сүүрээни киллэрбиппит, Идэлээх сойуустар үлэһиттэрин күнэ СӨ Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан олохтоммута, үлэ кэлэктииптэрин спартакиадата уонна норуот айымньытын бэстибээллэрэ ыытыллар буолбуттара. Хамнас алын кээмэйэ тиийинэн олоруу алын көрдөрүүтүн 2014 с. Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн саамай бастакынан өоөспүүбүлүкэ куоһарбыта. СӨ Бырабыыталыстыбатын уонна Ил Түмэнин кытта бииргэ үлэлэһии сөбүлэһии нөҥүө күүһүрдүллүбүтэ.

Билигин Ил Түмэн киэҥ боломуочуйалаах, инникитин Федеральнай Мунньахха сокуон барылын киллэрэр, туруорсар кыаҕын күүһүрдүөххэ наада. Ону ситиһэргэ парламент эрэ буолбакка, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара, Федерация Сэбиэтин чилиэннэрэ, сенатордар күүстэрин түмэн үлэлиэхтээхтэр.

Быыбарга киирсэр дьокутаат быыбардааччыларын иннигэр туох эппиэтинэс баарын арылхайдык өйдүөхтээх, Ил Түмэн коллегиальнай уорган, онно киирэргэ дьон олоҕун  тупсарарга, сокуон ылынарга этиилэрдээх буолуохтаах. Күрэстэһии сырыы аайы күүһүрэн иһэрин кытта, дьокутаат билиитэ үрдүүр, сүрүн үлэ сис кэмитиэттэргэ ыытыллар, кинилэр көҕүлээһиннэрэ пленарнай мунньахха  бигэргэннэхтэринэ  олоххо киирэллэр.

Өссө биири бэлиэтиэхпин баҕарабын, дьиҥэр, парламентскай уопут киһи бары өттүнэн сайдарыгар олук буолар. Холобур, мин 2014-2021 сылларга СӨ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлинэн үлэлиирбэр бу уопутум чахчы көмөлөспүтэ. Онно биһиги биир идэлээхтэрбитин кытта саха төрүт омук буоларын бигэргэтэр 2016 с. алтынньы 21 күнүгэр ылбыт уураахпыт инники өттүгэр норуоппутун харыстыыр уонна сайыннарар оруоллаах.

Итини таһынан, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуот бэрэстэбиитэллэрэ төрүт сирдэригэр балыктыыр, бултуур бырааптара күөмчүлэммэтин туһугар хас да уурааҕы ылыммыппыт. Бу барыта өрөспүүбүлүкэ устуоруйатын тутаах кэрчиктэрэ буолаллар.

Биһиги билигин олус уустук бириэмэҕэ олоробут, Анал байыаннай дьайыы кэмигэр араас теракт буолар, онон парламеммыт норуот туһугар көдьүүстээхтик үлэлииригэр баҕарыам этэ. Итинник быһыыга-майгыга парламент түргэнник дьаһаныахтаах, Ил Дарханы, ситэриилээх былааһы кытта бииргэ үлэлиэхтээх. Парламентарийдар уопсастыбаннай олоххо көхтөөх буолуохтаахтар, социальнай эппиэтинэһи үрдэтэргэ үлэлэһиэхтээхтэр. Биир бэйэм уопсастыбаннай төрүккэ саха төрүт оонньууларын сайыннарар  “САХААДА-СПОРТ” түмсүү үлэтин бэрэсидьиэн быһыытынан сүрүннээбитим  32 сыл,  СӨ юридическай түмсүүтүн 30 сыл салайа сылдьарбынан киэн туттабын.

Урукку ыҥырыылаах мунньах дьокутааттара парламеҥҥа сылдьан уопут атастаһаллара, санааларын этэллэрэ эмиэ тоҕоостоох буолуо этэ дии саныыбын.

Түгэнинэн туһанан, билигин үлэлии-хамсыы сылдьар уонна урукку өттүгэр дьокутааттаабыт дьоммутун, биир дойдулаахтарбын, Саха Сирин олохтоохторун Өрөспүүбүлүкэ күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин уонна ситиһиилэри баҕарабын.