Бэлиитикэ

 «Үөрэхтээһини тупсарыы ньымата», «Саҥардыллыбыт бырагыраамалары олоххо киллэрии усулуобуйатын тэрийии», «Үөрэхтээһин түмүгэр ирдэбиллэри киллэрии» диэн үс хайысханан аттарыллан, киэҥ кэпсэтии таҕыста.

Төрөппүттэр аһаҕас мунньахтара, педагогтар идэлэрин үрдэтэр куурустар, «ECCE-РЕГИОН» кэмпириэнсийэтэ, «Бүтүн Арассыыйатааҕы төрөппүттэр мунньахтара» хамсааһын Саха Сиринээҕи салаатын сэбиэтин мунньаҕа, о.д.а. буоллулар.

Төрүт култуураҕа тирэҕирэн

Аан дойду таһымнаах «ECCE-РЕГИОН» «Арассыыйа Федерациятын норуоттарын духуобунай уонна сиэр-майгы өттүнэн сыаннастарыгар тирэҕирэн, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитии-үөрэтии» диэн научнай-практическай кэмпириэнсийэ тохсунньу 27-28 күннэригэр ыытылынна.

“ЕССЕ-РЕГИОН” «РФ норуоттарын духуобунай уонна сиэр-майгы өттүнэн сыаннастарыгар тирэҕирэн, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитии-үөрэтии» научнай-практическай кэмпириэнсийэ ЮНЕСКО чэрчитинэн ыытыллар, оскуола иннинээҕи иитиигэ-үөрэтиигэ туһуланар аан дойдутааҕы кэмпириэнсийэни утумнааччы быһыытынан, Москубаҕа 2010 с. тэриллибитэ.

Сыллата ыытыллар. Быйылгы НПК онлайн киэбинэн бары федеральнай уокуруктарга буолла. Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук эрэгийиэннэрин хабар кэмпириэнсийэ Ил Түмэн дьокутааттара Антонина Григорьева, Марина Силкина көҕүлээһиннэринэн Дьокуускайга ыытылынна.

Кэмпириэнсийэ саҕаланыытыгар Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата, «Арассыыйа иитээччилэрэ» Бүтүн Арассыыйатааҕы холбоһук салайааччыта Лариса Тутова, Москуба оскуола иннинээҕи үөрэхтээһиҥҥэ педакадемиятын ректора, психология наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр Николай Веракса, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин миниистирэ Ирина Любимова, Дьокуускай куорат Дууматын вице-спикерэ Евдокия Евсикова уо.д.а. эҕэрдэ тыл эттилэр.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Антонина Григорьева оҕо аймаҕы иитии туругун, инники соруктарын туһунан улахан этиини оҥордо. Бастатан туран, кэпсэтии Арассыыйа норуоттарын духуобунай уонна сиэр-майгы өттүнэн сыаннастарыгар тирэҕирэн, оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитиигэ-үөрэтиигэ туһаайыллыбыта ураты суолталааҕын тоһоҕолоон маннык эттэ: 

– Оҕоҕо кыра сааһыттан духуобунай патриотизмы иҥэрэр наада. Бу оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитии биир сүрүн сорҕото буолар. Сыала-соруга -- оҕону кыра сааһыттан Ийэ дойдутун таптыырга, Аҕа дойдутугар сулууспалыырга, кини интэриэһин көмүскүүргэ бэлэм патриоттары иитэн таһаарыы. Патриотизм иэйиитин ис хоһооно киэҥ, кыракый оҕо дууһатыгар бэйэ төрөппүттэриттэн, аймах билэ дьонуттан, дьиэ кэргэнтэн, кини үгэстэриттэн саҕалаан, төрөөбүт дойдуга, тылга-өскө, норуот ааспыт олоҕор, устуоруйатыгар, култууратыгар уонна ускуустубатыгар тапталы саҕыахтаах. Ити иһин төрүт култуура, ийэлээх аҕа кэриэтэ, оҕо дууһатын быстыспат сорҕото, оҕо киһи, личность быһыытынан үүнэр-сайдар тирэҕэ буолуохтаах.

Дьиэ кэргэн – киһи аймах култууратын бастакы күөнэ

--Патриотическай иитии хайысхата элбэх, ол иһигэр оҕолору кытары, төрөппүттэри кытары үлэ, методическай арыаллааһын киирэллэр. Дьиэ кэргэн – киһи аймах култууратын бастакы күөнэ, уопсастыба тирэнэр тирэҕэ, бигэ кытыла. Арассыыйа Федерациятын Конституциятыгар урут «Дьиэ кэргэн – уопсастыба үөскэҕэ» диэн биир этэ тыл суруллар буоллаҕына, саҥардыллыбыт Конституцияҕа дьиэ кэргэҥҥэ 7-с, 38-с, 72-с ыстатыйалар ананнылар. Бу ыстатыйаларга дьиэ кэргэн оҕону иитэр-үөрэтэр култууратын үрдэтэр наадатын, итиэннэ дьиэ кэргэн көмүскэллээх буолуутун, дьиэ кэргэни, ийэни уонна оҕону өйөөһүн, төрөппүттэр уонна оҕолор бырааптарын, эбээһинэстэрин туһунан этиллэр.

Ил Түмэн дьокутааттара иитии-үөрэтии эйгэтигэр сыһыаннаах сокуоннары тупсарыы үлэтин тиһигин быспакка ыыталлар. Соторутааҕыта «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр патриотическай иитии туһунан сокуон» ылыллыбыта, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үөрэхтээһин туһунан сокуоҥҥа» уларытыылар киллэриллэ сылдьаллар.  

Өрөспүүбүлүкэҕэ оҕолору Ийэ дойдуга таптал, патриотизм тыыныгар иитиигэ, кинилэргэ Арассыыйа норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин үрдүкү сыаннастарын иҥэриигэ баай уопуту мунньуммут оҕо саадтара, уһуйааннар элбэхтэр. Үгүс дьыссаакка күннээҕи үлэни-хамнаһы, олоҕу-дьаһаҕы уонна култуура нэһилиэстибэтин сырдатар-көрдөрөр экспонаттардаах мусуой-хостор, бибилэтиэкэлэр бааллар, култуура кииннэрин кытары социальнай бииргэ үлэлээһин ситимэ олохтонно.

Норуот сайдыытын биир сүрүн мэктиэтинэн төрөөбүт тылы харыстааһын буолар. Аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт олохтоох омуктар тыллара-өстөрө сүтэр кирбиигэ киирбитэ мэлдьэһиллибэт. Арассыыйа норуоттарын тылларын «Кыһыл кинигэтигэр» 66 омук тыла, ол иһигэр Саха Сирин төрүт олохтоох,  аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктарын (эбэҥки, эбээн, дьүкээгир, чукча уонна долган) тыллара баар. Хомойуох иһин, бу омуктар түөлбэлээн олорор сирдэригэр биир даҕаны уһуйааҥҥа кинилэр төрөөбүт тылларынан иитии-үөрэтии тэриллибэт, онон бу хайысханан научнай-методическай литэрэтиирэни, тылдьыттары таһаарарга, уус-уран айымньылары нуучча тылыгар тылбаастыырга, о.д.а. болҕомтону уурар наада, -- диир Антонина Афанасьевна.

Оскуола иннинээҕи иитии-үөрэтии туруга

--Саха Өрөспүүбүлүкэтэ оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин хаачыстыбатын көрдөрүүтүнэн дойдуга 5 бастыҥ эрэгийиэн иһигэр сылдьар. Ол курдук, Аллайыаха, Бүлүү, Горнай, Ленскэй, Нерюнгри, Ньурба, Өлөөн, Чурапчы уо.д.а. улуустар уһуйааннара Бүтүн Арассыыйа, аан дойду таһымнаах куонкурустарга  мэлдьи бастыыллар. Үчүгэй көрдөрүүлээх уһуйааннарынан, үлэлэригэр айымньылаахтык сыһыаннаһар иитээччилэринэн биһиги киэн туттабыт. 

Күн бүгүн өрөспүүбүлэкэҕэ оскуола иннинээҕи иитии-үөрэтии өҥөтүн, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох, 788 тэрилтэ оҥорор. Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин бырагырааматынан үлэлиир оҕо тэрилтэлэригэр 73 тыһыынча иитиллээччи сылдьар, ону таһынан кырачааннары көрүүгэ-истиигэ 52 биирдэм урбаанньыт үлэлиир. Оскуола иннинээҕи саастаах оҕо 100 %-ын уһуйаанынан хабыы ситиһиллэ илик (Арассыыйа үрдүнэн оҕону 100 % тэрилтэнэн хабыы 37 эрэ субъекка баар, атыттарга бу көрдөрүү – 93-99 %).

Судаарыстыбаннайа суох уһуйааннарга 445 эбии миэстэни таһаарарга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн быйыл 186,8 мөл. солк. көрүлүннэ, былырыын 138 мөл. көрүллүбүтэ, онон кэнники кэккэ сылларга 1000 эбии миэстэ таһаарылынна. Биллэн турар, бу харчы ситэтэ суох, ол иһин биһиги бүддьүөт корректировкатыгар салгыы үлэлиэхпит.

Каадыры эдэримситии уонна хамнас

--Матырыйаалынай-тиэхэньиичэскэй базаны хаҥатыы үлэтэ былааннаахтык ыытыллар, өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтэ үрдүгүн учуоттаан, сыллата 9-13 саҥа уһуйаан дьиэтэ тутуллар, хаарбах туруктаах эргэ мас дьиэлэр оннуларыгар толору хааччыллыылаах таас уһуйаан дьиэлэрэ дьэндэһэллэр. Кэнники сылларга эдэр исписэлиистэри олохсутан үлэлэтиигэ, каадыры эдэрситиигэ туһаайыллыбыт үлэ күүһүрэн иһэр. 

Биир сүрүн сыалынан оскуола иннинээҕи саастаах оҕолору иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэр «атын» дэнэр араҥаҕа киллэриллэр үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтии буолар. Ил Дархан Айсен Николаев сорудаҕын толоруу чэрчитинэн, бу үлэһиттэр хамнастара быйыл 10 %-ынан, маннык түһүмэхтэринэн үрдэтиллиэҕэ: тохсунньуттан 3,6 %, бэс ыйыттан 6,4 %. 

Аныгы олох ирдэбилинэн, сыыппара технологията киллэриллэр кэмигэр уһуйаан саастаах оҕолору бу балысхан сайдыы күлүк өттүттэн араҥаччылааһын боппуруоһа педагогтары, төрөппүттэри улаханнык долгутар. Ити курдук быһаарыыны эрэйэр кыһалҕа элбэх, ол эрээри биһиги сүрүн сыалбыт – кырачаан патриоттары иитии, кинилэри эргиччи сайыннарыы буолар. Онуоха  иитии-үөрэтии тииһилэҥнээх буоларын, хаачыстыбата үрдүүрүн ситиһэр ирдэнэр. Биһиги бииргэ үлэлээһиммит кэлэр даҕаны өттүгэр өрөспүүбүлүкэҕэ уһуйаан саастаах оҕолору иитэр-үөрэтэр тиһиги тупсарыыга туһаайылларыгар эрэнэбин. Күндү иитээччилэр, кырачаан иитээччилэргит уонна кинилэр төрөппүттэрин махтал тыллара эһиэхэ мэлдьитин анана туруохтун!