Бэлиитикэ

Көрүллэр боппуруостар боччумнаахтарынан, чуолаан улахан суолталаах федеральнай сокуон бырайыагар өрөспүүбүлүкэ киллэрэр этиилэрэ көрүллэрин быһыытынан, пленарнай мунньахха Ил Дархан Айсен Николаев уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын чилиэннэрэ кыттыыны ыллылар.

Мунньаҕы саҕалыырыгар спикер Ил Дархан Айсен Николаевы тохсунньу 22 күнүгэр 50 сааһын туолбутунан парламент аатыттан эҕэрдэлээтэ, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын туһугар сыралаах үлэтигэр ситиһиилэри баҕарда. Тохсунньу 24 күнүгэр 65 сааһын туолбут норуот дьокутаата Родион Зориҥҥа эмиэ итинник эҕэрдэ истиҥ тыллара ананна.

Саҥа дьокутаат – Евгений Рябченко

Пленарнай мунньах бастакы боппуруоһа саҥа норуот дьокутаатын  боломуочуйатын бигэргэтиигэ ананна. Биллэрин курдук, ЛДПР Саха Сиринээҕи салаатыттан норуот дьокутаата Евгений Перфильев СӨ Экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирин эбээһинэһин толорооччунан анаммытынан, кини норуот дьокутаатын быһыытынан боломуочуйата болдьоҕун иннинэ тохтотуллубута. Онон бу баартыйа испииһэгинэн норуот дьокутаатын мандаатын Евгений Рябченко тутара  өрөспүүбүлэкэтээҕи Киин быыбардыыр хамыыһыйа олунньу 3 күнүгэр ыытыллыбыт мунньаҕар быһаарыллыбыта.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Евгений Рябченкоҕа норуот дьокутаатын дастабырыанньатын уонна түөскэ кэтэр бэлиэтин туттарда, киниэхэ ситиһиилээх үлэни-хамнаһы баҕарда.

Баһыйар куолаһынан өйөөтүлэр

 «Аһаҕас былаас кэлим тиһигэр олохтоох салайыныы сүрүн бириинсиптэрин тэрийии туһунан» 40361-8-с №-дээх федеральнай сокуон барылыгар Ил Түмэн киллэрэр көннөрүүлэрин туһунан» боппуруоска иһитиннэриини Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев оҥордо.

Санатан эттэххэ, олунньу 10 күнүгэр тэриллибит сис кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар 10 көннөрүү көрүллүбүтэ. Сис кэмитиэт чилиэннэрэ онно киирбит этиилэри хаттаан көрөн-истэн бараннар, бастакы пуунунан сылдьар өйдөбүл аппараатын туһунан көннөрүү Судаарыстыбаннай Дуумаҕа туспа көрүллүөхтээҕин быһыытынан, дьүүллэһиигэ киллэрбэтэхтэр, инньэ гынан бүгүҥҥү пленарнай мунньахха тоҕус көннөрүүнү көрдүлэр.

Боппуруос хастыыта даҕаны төхтүрүйэн дьүүллэһиллибитин үрдүнэн, чопчулуур ыйытыылар син биир баар буоллулар. Чуолаан нэһилиэктэр баһылыктарын быыбардааһын туһунан лаппыйан сурастылар. Норуот дьокутаата Вячеслав Куличкин: «Бу сокуон олоххо киирдэҕинэ, нэһилиэк таһымыгар былаас уоргана баар буолар дуо?» -- диэн ыйыппытыгар, сокуон бырайыагар муниципальнай тэриллии территориятыгар муниципальнай уокурук тэриллэрэ, онон олохтоох былаас уоргана баар буолара быһаарылынна. 

– Мин ааспыт сиэссийэҕэ бу сокуон барылын утарбытым, ол эрээри сис кэмитиэт оҥорбут көннөрүүлэрин билсэн бараммын, билигин өйүүбүн, – диэтэ норуот дьокутаата Михаил Эверстов. – Нэһилиэктэр баһылыктарын олохтоохтор бэйэлэрэ талаллара бэрт табыгастаах этэ, тоҕо диэтэххэ, быыбарга нэһилиэк туһугар үлэлииргэ-хамсыырга бэлэм, бэйэлэрэ бырагыраамалаах дьоннор киирсэллэрэ. Саҥа сокуон быһыытынан кинилэри аны улуус баһылыга аныыр диэн буолла, онон мин нэһилиэктэр баһылыктарыгар уонна дьокутааттарыгар муниципальнай уокуруктары тэрийиигэ үлэни билиҥҥиттэн саҕалыылларыгар сүбэлиибин. 

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Арассыыйа Федерациятын хомуньуус баартыйатын Ил Түмэҥҥэ фракциятын салайааччы Виктор Губарев кини баартыйата бу сокуон барылын утарарын, итэҕэһэ элбэх диэн ситэрэргэ этэрин иһитиннэрдэ. Сокуон ааптардара тоҕо наһаа тиэтэйэллэрин, бүтүн дойду дьылҕатын быһаарар дьоһуннаах сокуону олус суһаллык ыллара сатыылларын өйдөөбөтүн эттэ. Онон бүгүн эмиэ утары куоластыырын биллэрдэ.  

Куоластааһын түмүгэ маннык таҕыста: 48 дьокутаат өйүүрүн биллэрдэ, 9  дьокутаат утарда, үс туттунна. Онон баһыйар куолаһынан 40361-8-са №-дээх федеральнай сокуон барылыгар киллэриллэр көннөрүүлэр өйөннүлэр. Бу көннөрүүлэр Судаарыстыбаннай Дуумаҕа олунньу 23 күнүгэр диэри киллэриллиэхтээхтэр, итиэннэ кулун тутарга иккис ааҕыыга көрүллүөхтээхтэр.    

20 сыл соһуллубут боппуруос 

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонун 4-с ыстатыйатын 2-с чааһыгар, 37-с ыстатыйатын 2-с чааһыгар, 52-с ыстатыйатын 1-кы пуунугар, 68-с ыстатыйатын 2-с чааһыгар кэккэ балаһыанньалары быһаарар туһунан» Ил Түмэн уурааҕын барылыгар иһитиннэриини Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутулга уонна олохтоох салайыныыга сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев оҥордо.

Санаа үллэстиитигэр норуот дьокутаата Михаил Эверстов бу боппуруос өссө сүүрбэччэ сыллааҕыта көтөҕүллэ сылдьыбытын санатта:

-- Бу тухары син үлэлээн кэлбиппит. Дьиҥинэн, маны пленарнай мунньахха буолбакка, Төрүт Сокуон Сүбэтигэр быһаартарыахха сөп этэ, онно Ил Түмэҥҥэ Бэрэссэдээтэллээбит Петр Гоголев, өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Суутун салайбыт Людмила Горева курдук бары баай уопуттаах уонна идэтийбит юристар үлэлииллэр, -- диэтэ.

Ол эрээри норуот дьокутааттара Төрүт Сокуоҥҥа «Саха Өрөспүүбүлүкэтин территорията» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятын кэлимсэтэ» диэн тылларга сыһыаннаан оҥоһуллубут быһаарыылары сокуонунан бигэргэтэр ураты суолталааҕын бэлиэтээннэр, уураах барылын биир санаанан бигэргэттилэр. 

– Бу, чахчы, өр сыллартан соһуллан кэлбит боппуруос, – диэтэ Алексей Еремеев. – Өссө 2002 сылтан биһиги Төрүт Сокуоммут кэккэ пууна федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэспэт диэн, борокуратуура өттүттэн ыйыы баара. Чуолаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориятын кэлимсэтин уонна Ил Дархан боломуочуйатыгар сыһыаннаах, кини өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонун мэктиэһитэ буоларын туһунан пууннарга. Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ сокуону таһаарар үрдүкү уоргана буолар, Төрүт Сокуону быһаарар боломуочуйалаах, ол иһин биһиги тустаах пууннарга быһаарыы оҥорор туһунан уураах барылын борокуратуураҕа ыытаммыт, федерация уонна өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар сөп түбэһэрин туһунан харданы ылбыппыт, итиэннэ бүгүҥҥү пленарнай мунньахха киллэрэн бигэргэттибит.

Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн өр сыллартан соһуллан кэлбит икки кыһалҕаны быһаарыыга улахан үлэни ыытта. Ол курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын статуһун туһунан чопчулааһыны былырыын Төрүт Сокуоҥҥа уларытыы киллэриллиитигэр оҥорбуппут. Итиэннэ бу бүгүн Төрүт Сокуоҥҥа сыһыаннаах быһаарыы оҥоһулунна. Маннык үөрүүлээх түгэнинэн мин өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун эҕэрдэлиибин.  

    Хамыыһыйа саҥа састааба 

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун дьокутааттара дохуоттарын, бас билиилэрин уонна бас билиигэ хабааннаах эбэһээтэлистибэлэрин туһунан биэрэр сибидиэнньэлэрэ төһө чахчылаахтарын хонтуруоллуур Ил Түмэн хамыыһыйатын тэрийэр туһунан» диэн Ил Түмэн уурааҕар уларытыылары киллэрэр туһунан боппуруос каадырга уларыйыы киирбитинэн сибээстээн киллэриллибит.  

Уураах барылыгар иһитиннэриини мандаат уонна регламент хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Николаев оҥордо. Норуот дьокутааттара дохуоттарын, бас билиилэрин уонна бас билиигэ хабааннаах эбэһээтэлистибэлэрин туһунан биэрэр сибидиэнньэлэрэ төһө чахчылаахтарын хонтуруоллуур Ил Түмэн хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлинэн Александр Жирков, кинини солбуйааччынан Юрий Николаев, сэкиритээринэн Саргылаана Семенова, чилиэннэринэн Иван Андреев, Андрей Николаев, Сергей Никонов уонна Николай Неустроев анаммыттар.

Салгыы үлэлиибит

Эрдэтээҥҥи бэбиэскэ быһыытынан, үһүс боппуруоһунан көрүллүөхтээх «Арассыыйа Федерациятын кэккэ сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэр уонна кыылларга эппиэстинэстээхтик сыһыаннаһар туһунан» федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» федеральнай сокуон барылыгар Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Дуумаҕа көҕүлээһинин туһунан», судургутук эттэххэ, кэлиҥҥи ыйдарга улахан кэпсэтиини таһаарбыт ыт туһунан боппуруос, бэбиэскэттэн уһуллубут. Ол тоҕотун тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин пленарнай мунньах буолуон иннинэ маннык быһаарда:

– Бу боппуруос федеральнай таһымҥа таҕыста. Сокуон барылыгар дойду үрдүнэн улахан дьүүллэһии ыытыллан, бары субъектар, ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, бэйэлэрин этиилэрин киллэрдилэр. Онуоха хаһаайына суох, бэйдиэ сылдьар ыттар эрэ буолбакка, хаһаайыннаах ыттар эмиэ болҕомтоҕо ылылыннылар. Судаарыстыбаннай Дуума таһымынан оробуочай бөлөх тэрилиннэ, онно биһигиттэн үс киһи киирдэ: Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Галина Данчикова, өрөспүүбүлүкэ парламенын тустаах кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин быһыытынан мин, итиэннэ «Дьокуускай куорат» куораттааҕы уокурук дьаһалтатын баһылыга Евгений Григорьев. Сибиир уонна Уһук Илин  куораттарын ассоциацияларыттан. «Арассыыйа Федерациятын кэккэ сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэр уонна кыылларга эппиэстинэстээхтик сыһыаннаһар туһунан» федеральнай сокуон барыла бүгүн Судаарыстыбаннай Дуумаҕа көрүллэрин быһыытынан, биһиги бэйэбит этиилэрбитин барытын бэҕэһээ ыыппыппыт.

Ыттары идентификациялыырга, учуоттуурга, кинилэргэ сыһыаннаах  дьаһаллары тэрийиигэ бары эрэгийиэннэр этиилэрбит сүрүннээн биирдэр, итиэннэ ол барыта сокуон барылын ыттары дьаһайыы быраабылаларыгар киллэриллиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Уонна саамай сүрүнэ – бэйдиэ сылдьар ыттар гражданнар олохторугар-дьаһахтарыгар, доруобуйаларыгар кутталы оҥорор түбэлтэлэрин быһаарыы быраабылалар, итэиэннэ хаһаайына суох, бэйдиэ сылдьар ыттары дьаһайыы Арассыыйа Федерациятын субъегын судаарыстыбаннай былааһын боломуочуйата буолара чорботулунна. Сокуон барыла Судаарыстыбаннай Дуумаҕа сарсын, үһүс уонна бүтэһиктээх ааҕыынан ылыллар, инньэ гынан биһиги бу боппуруоһу бүгүн сиэссийэҕэ көрөрбүт наадата суох буолла. Ол эрээри үлэ итинэн муҥурдаммат, ыттар ахсааннарын бэрээдэктээһиҥҥэ, хаһаайыннаах ыттары регистрациялааһыҥҥа, приюттары тутууну үбүлээһиҥҥэ, о.д.а. быһаарыллар кыһалҕа үгүс, онон оробуочай бөлөх иһинэн салгыы үлэлиибит.

Раиса СИБИРЯКОВА