Экэниэмикэ

Хаста даҕаны эргиччи абырахтаммыт этэрбэспин атах таҥаһын оҥорооччу: «Тыһа тырыттан бүппүт, аны ылбаппын, тымныы салгын син биир курдары оонньуо», — дии-дии тигэн биэрбитэ. Чахчы, -40С улахан тымныы түстэҕинэ, абырахтаммыт сиринэн атаҕым тоҥор, ол иһин ыксаан, биир улахан атыы-эргиэн киинигэр киирэн көрбүтүм дьахтар таба тыһыттан этэрбэһэ 50 000  солк. Ыйдааҕы хамнаспын барытын унтууга ууран биэрэн баран хайдах олоруохпунуй? Онон былааным эмиэ биллибэт кэмҥэ көһөрүгэр тиийдэ.

Дьиҥэр, тыһа хайыта барбатаҕа буоллар, өссө да уһуннук кэтиэм этэ. Дьон кэпсэтэрин иһиттэххэ, фабрикаҕа тыстарын химиянан имитэллэр, ол иһин аҕыйах сылынан тыһа кууран-хатан, хайыта бара сылдьар буолан хаалар эбит.

Этэрбэс төһө бөҕө буолара тыстан тутулуктаах

Тыс этэрбэһи хайдах оҥороллорун уонна сыаната тоҕо итиччэ ыараабытын билээри биир күнү анаан,  «Сардаана» уонна «Сахабулт» фабрикаларыгар тиийэ сырыттым.

Фабрика буоларын быһыытынан, манна сыана куорат маҕаһыыннарыттан арыый чэпчэки уонна арааһа элбэх. «Сардаана» фабрика маҕаһыыныгар дьахтар таба тыһыттан тигиллибит билэлээх этэрбэһэ 36 000 – 49 500 солк.  Эр киһи кылгас бачыыҥката 32 000 солк., уһун сотолоох этэрбэс 36 000 - 49  000 солк.

«Этэрбэс төһө бөҕө буолара, бастатан туран, сырьеттан, таба тыһыттан быһаччы тутулуктаах. Табаны иитэргэ мэччирэҥ сирэ тиийбэт, хоту дойду маанылаах кыыла үс сааһыгар ситэр, ону хааччыйарга үчүгэйдик аһатыахха наада. Өлгөм үүнүүлээх сир тиийбэтиттэн сылтаан, экэнэмиичэскэй көдьүүһүн эккирэтэн, эдэр табаны туттараллар, кини тыһа чараас, сиппэтэх буолар. Ол иһин унтуу тыһа кэлин хайыта барыан сөп.

Түүлээх таҥас үйэтэ уһуурун туһугар сөрүүн, хараҥа сиргэ харайыллыахтаах, батарея таһыгар, салапаан бакыакка ууруллубат, салгын булгуччу оонньуохтаах. Күн көрөр сиригэр балкуоҥҥа быраҕа сыттахха, кэтиллэр болдьоҕо кыччыыр, ону таһынан, ким хайдах атах таҥаһын кэтэриттэн эмиэ тутулуктаах.

Тыһы туттарааччылар сыаналарын көтөҕөн, итиэннэ ититии, уот төлөбүрэ эбиллэн, үлэһиттэрбит хамнастарын үрдэтэн, этэрбэс сыаната 20-25% үрдээтэ», — диэн быһаарар Семен Андреев, «Сардаана» фабрика дириэктэрэ.

Саамай чэпчэки сыаналаах — ынах унтуута

«Сахабулт» фабрика маҕаһыынын кэрийэн көрдөххө, араас матырыйаалтан оҥоһуллубут этэрбэс арааһа тобус-толору. Саамай чэпчэки сыаналаах сарыы курдук ынах тириититтэн тигиллибит араас муодунай өҥнөөх этэрбэс дэлэгэй, сыаната баара-суоҕа 4800-5500 солк., билэлээх этэрбэс 9300 солк. Ол эрэн маннык атах таҥаһа муҥутаан -30-35С диэри барсар. Оҕо унтуута 3680 солк., иһэ бараан тириитэ, уллуҥаҕа боолдьох, эбэтэр эрэһиинэни туруоран биэриэхтэрин сөп.

Оттон таба тыһыттан тигиллибит дьахтар бачыыҥката 35 186 солк. орто сотолоох 43 100 солк., төһөнөн унтуу үрдүк сотолоох, сиэдэрэй билэлээх, оччонон сыаната ыарахан.

Таба тыһыттан оҥоһуллубут эр киһи кылгас бачыыҥката 23 500 солк., этэрбэс 36 000 – 45 000 солк. Тайах тириититтэн тигиллибит эр киһи бачыыҥката 20 400 солк., дьахтар бачыыҥката  24 700 солк. Кыра оҕо этэрбэһэ 7200 солк., таба тыһыттан – 10 800 солк., билэлээх 15 800 солк.

Тайах тириититтэн эмиэ тигэбит

«Биһиги этэрбэһи итальянскай технологиянан оҥоробут. Уонча сыл кэтиллибит этэрбэс хайыта барыан сөп, саҥа атах таҥаһын туохха эрэ иҥнэн хайыта тартахтарына биирдэ алдьанар. 

Биһиэхэ бэлэм имитиллибит, сымнаҕас тыс кэлэр, ону наардаан тигэбит. Биир унтууга 12 тыс барар, ону кырыйан, дьүһүнүн дьүөрэлээн, холбоон, иһигэр биэтэс уган, билэтин тигэн таһаарабыт, онтон улларабыт. Билэ ойуутун судургу соҕуһу уонна сиэдэрэй оһуордааҕы бэйэбит толкуйдуубут, күҥҥэ күлүмүрдүү оонньуур оҕуруонан киэргэтэбит. Ону таһынан, оҕо, эр киһи этэрбэһин, ботильону тигэбит. Тайах тириититтэн эр дьоҥҥо бачыыҥка оҥоробут.

Урут дьон хара эрэ тыһы былдьаһар этэ, билигин сырдыгы эмиэ хамаҕатык ылаллар. Өҥө барсыбат тыһы кырааскалыыбыт, бэйэм оннук унтууну 6-7 сыл кэппитим, кырааската суураллыбат.

Этэрбэһи бачча сыл кэтэҕин диэн суох, сорох дьон 7-8, ким эрэ 10-15 сыл кэтэр. Куоракка унтууну атыылыыр маҕаһыыннар элбэхтэр, биһиги бэйэбит бородууксуйабытын Крестьянскай ырыынакка уонна фабрикаҕа атыылыыбыт.

Маҕаһыын этэрбэскэ биир сыл мэктиэлиир болдьох биэрэр эрээри, киһи хайдах кэтэриттэн тутулуктаах. Атаҕа ыалдьар, ырааҕы хаамар дьон икки размерынан улахан этэрбэһи ылан баран иһигэр ортопедическай стелька уган биэриэхтэрин сөп. Унтуу уллуҥаҕар боолдьоҕу туттабыт, бу натуральнай, тыынар матырыйаал буолан, киһи атаҕа ууламмат. 

Таба тыһын Уһук хоту улуустар туттараллар эрээри, кээмэйэ быдан кыра. Төгүрүк сыл тыс баар буоллаҕына, биһиги элбэх этэрбэһи тигиэхпитин сөп», — диэн кэпсиир Августа Разумова, «Сахабулт» фабрикаҕа 52-ис сылын түүлээх атах таҥаһын тигэр маастар.  Кини урукку өттүгэр манна тирии собуотугар үлэлээбитэ. Мин унтуубун көрөөт: «Бу биһиги тикпит унтуубут, урукку тигии, уонча сыл буоллаҕа», — диэн ала-чуо эттэ.

Таба тыһа аҕыйаата уонна ыараата

Фабрикаҕа дьон алдьаммыт этэрбэһин өрөмүөҥҥэ биэрдэҕинэ, иистэнньэҥнэр саҥардан биэрэн, үйэтин уһаталлар. Үксүн тэпсиллэн хаалбыт этэрбэһи, сороҕор ханньары барбыт уллуҥаҕын уларыталлар, тыһа хайыта бардаҕына, ону тигэн биэрэллэр. Өр кэтиллибит унтуу тыһа тырыта бара сылдьар буолан хаалан, ону кыайан абырахтаабаккын.

«Унтуу хайыта барар диэн биһиэхэ ким даҕаны төттөрү аҕалан туттара илик. Атах таҥаһа быһыытын сүтэрбэтин туһугар иһигэр хаһыаты уган харайыллар.

Фабрика оҥорор кээмэйиттэн дьон быдан элбэҕи атыылаһар, күн бүгүн витринаҕа сүүрбэччэ эрэ этэрбэс хаалла. Нэдиэлэ ахсын 40-ча унтуу атыыга тахсар, ыйга ортотунан 200 унтуу, ол иһигэр оҕо этэрбэһэ. Бырааһынньыктарга кыра чэпчэтии баар эрээри, унтууга улахан чэпчэтии хаһан даҕаны оҥоһуллубат, дьон тута атыылаһан иһэр. Элбэх оҕолоох ыалга, доруобуйаларынан хааччахтаах, биэнсийэлээх дьоҥҥо, төрөөбүт күннээхтэргэ 10% социальнай чэпчэтии көрүллэр.

Элбэҕи тигиэхпитин таба тыһа тиийбэт, урут ыстаадаҕа тиийэн атыылыһан аҕалар этилэр, билигин элбэх табалаах хаһаайыстыба олох аҕыйаата. Быйыл тыс сыаната 50% тиийэ ыараата. Тыһы атыылааччылар сыананы бэйэлэрэ быһаллар. Фабрикаҕа биир сылга 24 000 тыс ирдэнэр, сороҕор ону ыйы-ыйдаан күүтэбит. Холобур, 300 табаттан 1200 тыс тахсар, онон сүүрбэччэ хаһаайыстыбаны булуохха наада», — диир Сардаана Кривошапкина, «Сахабулт» фабрика кылаабынай технолога.

Чааһынайдар төһөҕө тигэллэрий?

Онон ким харчыта төһө халыҥыттан көрөн, ынах, тайах, таба тыһыттан тигиллибит этэрбэс арааһын булуохха сөп. Чааһынай дьон фабрика киэниттэн чэпчэкигэ тикпэттэр. Кинилэр быйыл таба тыһын сыаната наһаа ыараабытын, төрүөҕү тэнитэр сыалтан элбэх табаны өлөрөр бобуллубутун туһунан этэллэр.

Холобур, хараҥа өҥнөөх биир тыс 2500-3500 солк., муус-маҥан 5000 солк., унтууга 12 тыс киирэр, ону таһынан, тигиитэ, билэтэ, улларыыта эбии төлөнөр. Хараҥа тыстан унтууну 45 000 солк., маҥан тыстан 75 000 солк. тигэн биэрэллэр. Үрүҥ тыһы сылы-сыллаан мунньаллар, ыстаадаҕа бэрт сэдэхтик көстөр эбит, ол иһин сыаналаах.  

Иистэнэр дьон: «Үөһээ Дьааҥы, Эбээн-Бытантай, Томпо табатын тыһа халыҥ, бөҕө-таҕа туруктаах. Өлөөн тыһа чараас, Анаабыр киэнэ көпсөркөй сахсаҥнас түүлээх,  оттон атын эрэгийиэнтэн аҕалар тыстара биһиги кыһыммытыгар сөп түбэспэт», — диэн этэллэр.

Химияны туттубакка эрэ илиинэн имитиллибит унтуу үйэлээх эрээри, маҕаһыын киэниттэн сыаналаах буолар.