Экэниэмикэ

Кыһыҥҥы суол болдьоҕун уһатарга

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай балаатата РФ массыына суолун уонна суол-иис хаһаайыстыбатын туһунан федеральнай сокуонугар уларытыылары киллэрэргэ, кыһыҥҥы суол статуһун сокуон хараҕынан чуолкайдыырга, ону көрөргө-истэргэ федеральнай бүддьүөттэн үбү-харчыны тыырарга этии киллэрбит.

Ону таһынан, СӨ Уопсастыбаннай балаататын бэрэссэдээтэлин  солбуйааччы Иван Горохов кыһыҥҥы суол болдьоҕун уһатарга, өрүс мууһа турарын, түргэнник халыҥыырын чинчийэр үлэни ыытарга, туохтан да иҥнибэккэ сылдьар тиэхиньикэни атыылаһарга, мууһу хаартан ыраастыырга, хайыһардаах амфибия буларга Ил Түмэн аатыгар сурук бэлэмнээбит.

Иван Иванович бу боппуруоһу быһаардахха, өрүһү туоруур кыһыҥҥы суоллары билиҥҥитэ түөрт ый оннугар 5-5,5 ый устата үлэлэтиэххэ сөбүн ыйбыт. Кини Аартыкаҕа төгүрүк сыл сырыы суоҕун бэлиэтээн туран,  кыһыҥҥы суол болдьоҕун уһатарга элбэх үп ирдэммэтин, онон бу саамай көдьүүстээх уонна тоҕоостоох ньыма буоларын этэр. Маны таһынан, кини Уопсастыбаннай балаата бу боппуруоһу былаас араас таһымыгар 2000 сыллартан көтөҕөр эрээри, хоту табаары тиэйиигэ өйөбүл суоҕуттан сонньуйарын биллэрэр.

Боломуочуйа эрэгийиэҥҥэ сүктэриллэр

Арассыыйа үрдүнэн саамай уһун кыһыҥҥы суоллаах үс эрэгийиэн баар: Саха Сирэ, Красноярскай кыраай уонна Чукуотка автономнай уокуруга. Өрөспүүбүлүкэҕэ сезоннай суол 26 000 км., онтон эрэгийиэннээҕи 10 927 км. Манна сыл ахсын өрүс мууһа турдаҕына, кыһыҥҥы суолу астаран, тэҥнээн биэрэн, массыына сырыытын хааччыйаллар.

Сорох дьыл халлаан сылыйдаҕына, кыһыҥҥы суол болдьоҕо кылгаан, бэрт аҕыйах кэмҥэ социальнай суолталаах, бырамыысыланнай таһаҕаһы тиэйэн бүтэрэргэ сорук турар. Ол иһин өрүһү туоруур сиргэ муус халыҥын эбэн биэрэн, ыарахан ыйааһыннаах улахан тиэхэньикэни ыыталлар.

Билиҥҥи туругунан, Аартыка оройуоннарыгар кыһыҥҥы суолунан таһаҕаһы тиэйэргэ олохтоох нэһилиэнньэни хааччыйар оттук-уматык, бырамыысыланнай табаар уонна ас-үөл саамай ыйааһыннаах буолар.

СӨ Тырааныспарын уонна суолун хаһаайыстыбатын миниистирэ Владимир Сивцев кыһыҥҥы суоллар туруктарын, өрүһү туоруурга көҥүллэммит ыйааһыны кэстэххэ, ыарахан тиэхиньикэ кэнниттэн муус хайыта барарын, ону оҥорорго эбии үп ирдэнэрин туһунан иһитиннэрдэ.

«Кыһыҥҥы суолу көрөргө-истэргэ үбүлээһини улаатыннарыахха, тиэхиньикэни саҥардыахха наада. Бу суол нуорма-быраап өттүнэн хааччыллыытын чуолкайдыырга ыксаабакка дьаһанар ордук.

15 000 км. уһуннаах эрэгийиэннээҕи уонна муниципальнай суол улахан аҥаара кыһыҥҥы. Хоту улуустарга ону «Аартыка суоллара», атыттарга СӨ Массыына суолун управлениета көрөр-истэр. Федеральнай сокуоҥҥа кыһыҥҥы сезоннай суол диэн өйдөбүл суох. Өрөспүүбүлүкэ таһымыгар нуорматыып 2009 с. оҥоһуллубута, уратыта диэн суол оҥхойун өрөмүөннээһин, улахан тиэхиньикэ суох. Онон ороскуота атын суолтан уратылаах.

Өскөтүн федеральнай та­һымҥа кыһыҥҥы суолу киллэр­дэхпитинэ, бу суолу ким хааччыйарын бигэргэтиэхтээхпит. Бу боломуочуйа эрэгийиэҥҥэ сүктэриллэр. Федеральнай таһымҥа субсидия көрүллүбэт, үп-харчы тыырыллыбатаҕына, бу кыһалҕаны бэйэбит быһаарарбыт ирдэнэр», — диэтэ Владимир Сивцев.

Суол пуондатыгар 9,9 млрд. солк.

Кыһыҥҥы суоллары арыйыы айылҕа туругуттан, муус халыҥыттан, дьыл кэмиттэн улахан тутулуктаах. Өрүстэри туоруурга муус халыҥ халҕаһата чөмөхтөһө сытара, хаар түһэн, тибии тибэрэ, улахан ыйааһыннаах массыыналар суолу алдьаталлара кэккэ уустуктары үөскэтэр. Суолу көрөр-истэр үлэни үбүлүүргэ тустаах харчы көрүллэр эрээри, оҥоһуллар үлэ ороскуота олох атын суумаҕа тахсыан сөп. 

Холобур, Хатаһынан Павловскайга диэри Өлүөнэ өрүһү туоруур суол кумах арыыларынан ааһар, быйыл муус сөптөөх халыҥа баарын үрдүнэн сүүрүк уларыйан, хойутаан аһыллыбыта. Аллараа Бэстээххэ муус халыҥа тиийбэккэ өрүһү туоруур суол эмиэ кыратык тардыллыбыта.

Миниистир суол айанньыттарга көнө уонна харгыһа суох буоларын хааччыйарга кыһыҥҥы суолу федеральнай сокуонунан бигэргэттэххэ, барыта санаа хоту буоларыгар саарбахтыырын эттэ. Кини кыһыҥҥы суолу нуорматыып өттүнэн бигэргэттэххэ, эбии үбүлээһин, өйөбүл көрүллүбэтин, ол оннугар суолу көрүү-истии ороскуотун 100% хааччыйарга үөһэттэн сорудахтыахтарын сөбүн иһитиннэрдэ.

Быйыл өрөспүүбүлүкэ суолун пуондатыгар 9,9 млрд. солк. үп көрүллүбүт, онтон 3,5 млрд. солк. эрэгийиэннээҕи суоллар ороскуоттара.

Мунньахха өрөспүүбүлүкэ тырааныспарын салаатын үлэһиттэрэ, СӨ Уопсастыбаннай балаататын бэрэстэбиитэллэрэ кыһыҥҥы суоллары хааччыйыы туһунан санааларын үллэһиннилэр. Үгүстэр миниистир эппитин өйүүллэрин, сезоннай суолу федеральнай сокуонунан ылыннахха даҕаны, Уопсастыбаннай балаата киллэрэр этиитэ туоларыгар саарбахтыылларын биллэрдилэр. 

СӨ Уопсастыбаннай балаататын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Иван Горохов Уһук хоту табаары тиэйиини хааччыйар туһугар өрөспүүбүлүкэ кыһыҥҥы суолларын федеральнай сокуонунан ылынар оруннааҕын туруоруста. Оччотугар Суол пуондатыттан, федеральнай бүддьүөттэн үп-харчы көрүллүөн сөбүн эбэн эттэ.

«Аартыка суоллара» тэрилтэ генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Сергей Сивцев тэрилтэ 8200 км. уһуннаах суолу хааччыйарын, ону көрөргө-истэргэ тустаах министиэристибэттэн үп көрүллэрин туһунан иһитиннэрдэ. 

СӨ Массыына суолун управлениетын генеральнай дириэктэрин бастакы солбуйааччыта Виктор Игнатьев сокуон таһымыгар бу үлэни ыытарга, сыл аайы өрүс мууһа араас кэмҥэ  турарын, сороҕор кыдьымах киирбэтин эттэ.

«Бүлүү» массыына суолун управлениетын салайааччытын солбуйааччыта Марианна Никифорова тэрилтэ саамай улахан кыһыҥҥы суолу хааччыйарын, оттон сокуон быһыытынан, кыһыҥҥы суолу СӨ Тырааныспарын уонна суолун хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ быһаарыахтааҕын бэлиэтээтэ.   

Дьон олорбот эрээри, суол баар

Экэниэмикэ, инвестиция уонна бырамыысыланнас бэлиитикэтигэр сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Павел Петров быһааран биэрбитинэн, федеральнай сокуоҥҥа сезоннай массыына суолун туһунан киирбэтэх. Ити боппуруоһу көтөхтөххө, ороскуоту улаатыннарыахтарын, ону барытын өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр сүктэриэхтэрин сөп.

«Сорох кыһыҥҥы суоллар нэһилиэнньэ олорбот эрээри, баахтанан үлэлиир бырамыысыланнас эбийиэгэр тиэрдэллэр. Көмүһү, таас чоҕу хостооччулар суолу өрөмүөннүүргэ, саҥардарга эмиэ кыттыһыахтаах этилэр. Өрөспүүбүлүкэ суолунан хааччыйар, оттон кинилэр дохуот ылаллар, олохтоох нэһилиэнньэ социальнай олоҕун тупсарарга улаханнык кыттыбаттар», — диэтэ Павел Петров.

Бу боппуруоһу салгыы сис кэмитиэт кэлэр мунньаҕар көрүөхтэрэ. Ону таһынан, өрөспүүбүлүкэ суолун көрөргө-истэргэ субсидия, дотация көрүллүөн сөбүн-суоҕун дьүүллэһиэхтэрэ.