Экэниэмикэ

Өйөбүлү араас таһымнаахтык үлэлэтэри толкуйдууллар. Хааччахтанан олоруу кэмигэр оҥоһуллар өҥө иһин төлөбүрдэри толору босхолууртан саҕалаан кэмигэр төлөммөтөх өҥө ыстаарабын тохтоторго тиийэ эттилэр. Биллэн турар, бу этиини утарааччылар эмиэ бааллар.  Коронавирус дьаҥа тарҕанарын кэмигэр ОДьКХ эйгэтин тэрилтэлэрэ, бүгүҥҥү туругунан, уустук туруктаахтар. Барыс киирбэтин таһынан коммунальнай төлөбүртэн босхолооһун моҥкуруукка тиэрдиэн сөп. COVID-19 дьаҥынан сибээстээн квитанциялары билиммэт буолуу суох буолуохтаах, онто да суох өҥөнү төлөөбөт киһи ахсаана элбии турар диэн сорох сенатордар бэлиэтииллэр.

Хоту сир олохтоохторун иэстэрэ 152 мөл.солк. куоһарда

Федеральнай суут приставтарын сулууспатын 2020 сыл алта ыйынааҕы отчуоттарын көрдөххө,  коммунальнай өҥө төлөбүрдэригэр иэһи хомуйууга 4219 дьыала тэриллибит, иэс суумата 104 мөл. 606 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Саайтка ыйыллыбыт статистика дааннайдарын ырытан көрдөххө, ааспыт сылга  биир ыал коммунальнай өҥө иһин иэстэрэ орто суумата 21,7 тыһ. солк. эбит. Оттон 2018 сылга ити сыыппара 23,5 тыһ. солк., 2017 сылга 24,6 тыһ. солк. буолбут. Быйыл сыл аҥаардааҕы дааннайынан 38,7 тыһ. солк. тиийбит. Дьон уот, гаас төлөбүрүгэр уонна кытаанах тобохтору таһыыга ордук  иэстээхтэр эбит. 

Ил Түмэн дьокутаата, “Сахаэнерго” генеральнай дириэктэрин үпкэ уонна экономикаҕа бастакы солбуйааччы Гаврил Алексеев инстаграм социальнай ситимҥэ  энергетиктар үлэлэригэр уонна үлэ хаамыытыгар харгыстар баалларыгар болҕомто ууруллуохтааҕын туһунан ыйбыт.   Ол туһунан: «Инстаграм ситимҥэ сүрүннээн үчүгэй сонуннары суруйар этим. Ол эрээри бу күннэргэ үгүс харгыстар үлэ хаамыытыгар мэһэйдииллэрин туһунан уонна  энергетиктэр үлэлэригэр баара араас кыһалҕалары   аһаҕастык этэргэ күһэлинним. Бу энергияны туһанааччылар иэстэрэ олус элбээтэ.   Хоту улуустар олохтоохторун уот төлөбүрүгэр иэстэрэ 152 мөл. солк. куоһарда! Иэс суумата элбэҕэ киһини соһутта.  Дьон-сэргэ уоту оҥорон таһаарыыны олус судургу үлэ курдук ылымматтара буоллар.  Уоту оҥоруу  уустук техническэй үлэнэн билиниллэр. Элбэх үлэһиттээх кэлэктиип түүннэри-күнүстэри тохтоло суох үлэлэрин үтүө түмүгэ буолар.  Холобур, дизельнэй уматыгы Саха сиригэр атын сиртэн  атыылаһан аҕалабыт.   Салгыы ити уматыгы  ыраах сытар хоту оройуоннара үтүмэн ороскуоту көрсөн туран тиэрдэбит.  Биһиги таһаҕаһы  мөлтөх туруктаах суолунан, сайынын уута түһэ турар өрүһүнэн, ону сэргэ муора суолунан тиэйэбит. Аҥаардас уматыгы атыылаһыы уонна тиэйии ороскуота сылга 6 млрд солк. тэҥнэһэр. Саҥа дизельнэй электростанциялары тутууга, уот ситимин тардыыга, саппаас чаастары атыылаһыыга, нолуогу төлүүргэ эмиэ үп-харчы наада.  Итиннэ эбиит хамнас төлөбүрэ, үлэһиттэр иннилэригэр социальнай эбэһээтэлистибэлэр киирэллэр. Холобур, «Сахаэнерго” АУо  2 тыһ. тахса үлэһиттээх.   Нэһилиэнньэ иэһэ элбээһинэ   саҥа дизельнэй электростанциялары тутуу бытаарарыгар  тиэрдэр, уот ситимин үлэлэтэргэ, өрөмүөннүүргэ  үп-харчы тиийбэт буолар. Итинтэн сиэттэрэн, хоту улуустары  уотунан хааччыйыыга куттал үөскээн  тахсар.  

Хоту уонна Арктика оройуоннарын нэһилиэнньэтин иэһэ  95,9 мөл. солк. тиийдэ.  Улуустарынан этэр буоллахха, маннык хартыына үөскүүр.  Усуйаана 1,2 мөл. солк., Үөһээ Дьааҥы 10,5 мөл. солк., Булуҥ улууһа 8,7 мөл. солк. тиийэ иэстээхтэр.  Билиҥҥи туругунан юридическэй сирэйдэр уопсай иэстэрэ 56 мөл. солк. куоһарар. 11,3 мөл. солк., 8,6 мөл. солк. уонна  5,5 мөл. солк. иэстээх тэрилтэлэр  Булуҥ, Усуйаана уонна Үөһээ Дьааҥы оройуоннарыгар бааллар. “Хара испииһэккэ” нэһилиэктэр дьаһалталара, култуура, үөрэх эбийиэктэрэ уонна чааһынай урбаанньыттар эмиэ бааллар. Онон, төһө кыалларынан, чугастааҕы кэмҥэ тэтимнээхтик иэһи төлүүргүтүгэр ыҥырабыт!» -- диэн суруйбут.

Кытаанах тобоҕу таһыы, тиэйии үгүс дьону долгутар

Аны туран, от ыйынааҕы коммунальнай өҥө иһин төлөбүрдэр быыстарыгар эбии төлөбүр киирбититтэн олохтоох нэһилиэнньэ соһуйан социальнай ситимнэргэ сөбүлэспэтэх санааларын  аһаҕастык этиннилэр. Ол курдук, коммунальнай тобоҕу хомуйуу, тиэйии өҥөтө уопсай коммунальнай төлөбүрдэргэ эбии киирэн биэрдэ.   Ол курдук, Дьокуускай куорат, Жатай бөһүөлэгэ, Горнай, Нам уонна Хаҥалас оройуоннарын олохтоохторо “Якутскэкосети”  ХЭУо-тан ый аайы эбиллэн иһэр иэстээх “дьол суруктарын” туталлара тохтообот.  Өрөспүүбүлүкэ киин улуустарыгар кытаанах коммунальнай тобохтору хомуйар эрэгийиэннээҕи операторы талар куонкурус түмүгүнэн «Якутскэкосети» ХЭУ-ны  кытта сөбүлэһии түһэрсиллэн эрэгийиэннээҕи оператор статуһун ылбыта. Генеральнай дириэктэринэн Владислав Созонов үлэлиир. Онон ити үөһэ этиллибит боппуруоска дьон долгуйуута улаатар, ити долгуйуу  күһүн атын таһымҥа тахсыан сөп диэн сабаҕалыыллар. Санатар буоллахха, эрэгийиэннээҕи оператордарынан Алдан, Нерюнгри куораттарга  «Переработчик» МУТ, Амма, Кэбээйи, Мэҥэ Хаҥалас, Уус Алдан, Уус Майа, Чурапчы, Томпо, Өймөкөөн улуустарыгар  «Экологические системы Якутии» ХЭУо,  Өлүөхүмэ, Мииринэй, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Ньурба, Сунтаар улуустарыгар «Мирнинское предприятие жилищного хозяйства» талыллыбыттара.

Элбэх кыбартыыралаах уонна чааһынай дьиэлэргэ олорор дьон кытаанах тобохтору сүрүннээн бэйэбит дьаһанабыт, санитарнай туочукалар оҥоһуллубаттар, дуогабары түһэрсибэтэхтэрин үрдүнэн  ый аайы иэспитин ааҕа тураллар диэн  санааларын аһаҕастык этэллэр. Бу туһунан Саха сирин Судаарыстыбаннай тутууну уонна олорор дьиэлэри кэтиир управлениета нэһилиэнньэ социальнай ситимнэринэн ыыппыт ыйытыыларыгар быһаарар аналлаах иһитиннэриини таһаарда. Ол курдук, 2019 сыл тохсунньу 1 күнүттэн чааһынай дьиэлээх дьоҥҥо элбэх кыбартыыралаах дьиэлээх хаһаайыттарга курдук тустаах төлөбүр булгуччулаах буолбутун туһунан быһаардылар. Управление бэлиэтииринэн, 15 үлэ күнүн устата эрэгийиэннээҕи оператор  дуогабары түһэрсии туһунан иһитиннэриини  хампаанньа саайтыгар таһаарбыт буоллаҕына, 16-с күнүгэр типовой дуогабар усулуобуйатынан дуогабар тута түһэрсиллибитинэн ааҕыллар.  Маны тэҥэ, эрэгийиэннээҕи оператор офиһыгар тиийэн дуогабары эмиэ түһэрсиэххэ сөп. Ирдэбилгэ сөбүлэспэт түгэннэр баар буоллахтарына, СӨ Борокуратууратын уорганнарыгар үҥсүү түһэриэххэ сөп. Маны таһынан гражданнар бэйэлэрин бырааптарын уонна сокуоннай интэриэстэрин көмүскүүр, ол иһигэр ночоотторун толуйууга туһааннаах сайабылыанньаны суут уорганнарыгар быһаччы ыытар бырааптаахтар.

Төлөбүртэн куотунуу төрүөтэ

Экспердэр кэтээн көрүүлэринэн, үгүс дьон үлэ, үп-харчы суоҕар сигинэллэр эбит. Ол эрээри, дьиҥ биричиинэтэ олох атын. Нэһилиэнньэ көрүүтүгэр ОДьКХ систиэмэтэ уоран сии олорооччулар (коррупция) ахсааннарыгар киирсэр. Хомойуох иһин, Арассыыйа олохтоохторун өйдөрүгэр-санааларыгар коммунальнай өҥөнү төлөөһүн бастакы уочаракка турбата буолар.  Ол курдук, миэбэли, массыынан, куруортарга сынньаныы барыы  испииһэктэрин кэннилэриттэн ыраах турар. Нэһилиэнньэ ахсааныттан 30  %-на  үп-харчы суоҕар, 10 %-на  намыһах дохуоттааҕар, 5 % -на оҥоһуллар өҥөҕө  астымматыгар, 15 %-на тарыып аһара үрдүгэр сигэнэллэр.  Оттон 35 %-на төлүөхтээхтэрин туһунан  санаан да көрбөттөр.

Оттон ууну уонна уоту араарыы туһунан этэр буоллахха, 2020 сыл олунньутуттан маннык дьаһаллартан букатын аккаастанар туһунан  этии киирбитэ. РФ Госдумата Олорор дьиэ  Кодексатын 157-с ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан иһитиннэрбитэ. Госдума быраапка управлениетын аллараа палаатата докумуону үөрэтэн көрөн баран,  өйүүрүн биллэрбитэ.

Түмүктээн этэр буоллахха, пандемия кэмигэр коммунальнай төлөбүрдэртэн босхолонуу туһунан дьаһал үрдүк былаастарынан билиҥҥи кэмҥэ ылылла илик. Инники да өттүгэр итинник хабааннаах дьаһаллар бигэргэтиллиэхтэрэ диэн эрэммэммит. Онон  коммунальнай  өҥө төлөбүрдэриттэн аккаастанан харгыстары үөскэтимэҥ, баар иэһи төлүүргэ дьулуһуҥ диэн сүбэлиибит.