Парижтааҕы сөбүлэһии сыаллара соһуччу ситиһилиннилэр
Оҥорон таһаарыы тохтоото, таас чоххо уонна ньиэпкэ наадыйыы таҥнары түстэ, суолга айаннааһын аҕыйаата, сөмөлүөттэр көппөттөр. Ити барыта сүрүн парниковай гаас – углерод диоксида халлааҥҥа быраҕыллыытын балачча сарбыйда диэн учуонайдар бэлиэтииллэр. АХШ Дейвис куоратыгар Калифорния университетын суол экологиятыгар Киинин отчуотугар бэлиэтэнэринэн, бу дойдуга дьиэҕэ бүгэн олоруу режимин киллэрии кэнниттэн араас штаттарга массыыналар күннээҕи сүүрүүлэрэ, уопсай сууматын ыллахха, 60-80 бырыһыан намтаабыт. Эмиэ итинник бырыһыанынан уматыгы атыылааһын аҕыйаабыт, туһааннааҕынан CO2 салгыҥҥа быраҕыллыыта эмиэ. Кулун тутар 1 күнүттэн муус устар 14 күнүгэр диэри ити көрдөрүү 71 бырыһыан түспүт, ол сыллааҕы түөрт бырыһыаҥҥа тэҥ. Оттон ити климат уларыйыытын кытта охсуһууга ирдэнэр сыыппараттан улахан буолан тахсыбыт. Норуоттар икки ардыларынааҕы энергетическэй агентство (IEA) COVID-19 пандемията уматык ырыынагар сабыдыалыгар аналлаах ырытыыларыгар быйылгы сылга СО2 салгыҥҥа быраҕыллыыта 8 бырыһыан сарбыллыаҕа диэн этиллэр. Парижтааҕы сөбүлэһии саамай үрдүкү сыалын ситиһэр инниттэн – аан дойдуга сылыйыыны бу үйэҕэ Цельсий 1,5 кыраадыһын таһымыгар тутар туһугар ХНТ (ООН) сыллата ити гааһы атмосфераҕа быраҕыыны 7,6 бырыһыан аччатарга ыҥырар. Оччоҕуна киһи аймах сылга биирдэ хас да нэдиэлэ карантиҥҥа барар эбит буоллаҕына, Сир ийэ климата харыстанар кыахтаах буолан тахсар.
Кытай уонна Европа үрдүнэн – ыраас халлаан
Аан дойдуга саамай мөлтөх экологическай балаһыанньалааҕынан Кытай ааҕыллара, онон учуонайдар бу дойдуга тэрилтэлэр үлэлэрэ тохтообута ордук күүскэ билиннэ дииллэр. Чуолаан, энергетика уонна ыраас салгын эйгэтигэр чинчийиилэри ыытар киин (CREA) дааннайдарынан, тохсунньу 23 күнүттэн ыла икки нэдиэлэ устатыгар коронавирус тарҕаныытын утары дьаһаллар ылыллыбыт кэмнэригэр, ити дойду 6 бөдөҥ электростанциятыгар чоҕу туһаныылара 40 бырыһыан намтаабыт, оттон углекислай гааһы быраҕыы — 25 бырыһыан, быһа холоон 100 мөлүйүөн тоннаҕа диэри. Бу эмиэ ити кэрчик кэмҥэ салгыҥҥа глобальнай быраҕыы 6 бырыһыаныгар тэҥ эбэтэр Кытай иһигэр биир сылга – биир бырыһыаҥҥа тэҥнээх.
Карантин кэмигэр Шанхай олохтоохторо аан бастаан күөх халлааны көрбүттэр, оттон Кытай 337 бөдөҥ куоратыгар “үчүгэй салгыннаах күн” орто ахсаана, ааспыт кэм туһааннаах кэмин кытта тэҥнээтэххэ, 21,5 бырыһыан улааппыт. Ону таһынан, дойду хоту өттүгэр, киһи тыҥатыгар дириҥник өтөн киирэн, доруобуйаҕа улахан буортуну оҥорор кыахтаах 2,5 микронтан кыра кээмэйдээх кытаанах өлүүскэлэр салгыҥҥа 35 бырыһыан аҕыйаабыттар.
НАСА таһаарбыт спутниктан снимоктарыгар тохсунньу-олунньу ыйдарга Кытайга азот диоксидын салгыҥҥа быраҕыы аҕыйаабыта көстүбүт. Ити гаас хостонор уматык умайыытыгар үөскүүр уонна тыҥаҕа кутталлаах эбит. Европатааҕы космос агентствота (ЕКА) иһитиннэриитинэн, итинник хартыына Европаҕа эмиэ бэлиэтэнэр.
Спутник дааннайдарын ахсаанынан ырытыы көрдөрөрүнэн, карантин кэмигэр Кытай хоту өттүн, Арҕаа Европа уонна АХШ куораттарыгар азот диоксидын быраҕыллыыта ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 40-60 бырыһыан кыччаабыт. Бу 1990-с сыллар саҕаланыыларыттан ыла спутниктан кэтээн көрүү кэмигэр рекордунан буолар.
Киһиэхэ үтүө сабыдыала
Учуонайдар аахпыттарынан, киһи дьайыытын кытта сибээстээх атмосфераҕа буортулаах быраҕыылар аан дойдуга киһи олоҕун уһунун 3 сыл кэриҥэ сарбыйаллар эбит. Ити сылга 8,8 мөлүйүөн кэмин иннинэ киһи өлүүтүгэр тиэрдэр эбит – табахтааһынтан, бары байыаннай иирсээннэртэн эбэтэр СПИД-тэн элбэх. Чинчийээччилэр итини “салгын киртийиитин пандемията” диэн ааттыыллар. Карантинтан төрүөттээх арыый ыраас салгын доруобуйаҕа хайдах дьайыылаах буолуоҕун учуонайдар өссө ааҕыахтара турдаҕа. Ол эрээри кинилэр киһи аймах олоҕо уһууругар барыстаах хаалыа диэн эрэнэллэр. Өскүөрүтүн, пандемия эмиэ чуумпуруоҕа.
Салгын хаачыстыбатын уонна киһи организма сыстыганнаах ыарыыга утарылаһар кыаҕын икки ардыларыгар чопчу сибээс баар. Кирдээх салгын тыҥаҕа уонна сүрэххэ буортулаах, тыынар уорганнар дьарҕа ыарыыларын көбүтэр, уопсай иммунитеты намтатар.
Ол эрээри, Кытай провинцияларын үгүстэригэр хааччахтар уһуллубуттарын кэннэ буортулаах гааһы салгыҥҥа быраҕыы урукку хаатыгар төннөн эрэрин бэлиэтииллэр.
“Ньуоска дьүөкэт” суох буолбатах
Кытайга углекислай гаастан уонна азот диоксидыттан салгын эмискэччи ырааһырбытын кытта тэҥҥэ сир чугаһынааҕы озонунан киртийии 1,5-2 төгүл улааппытын ньиэмэс учуонайдара булан ылбыттар.
Сири ультрафиолетовай сардаҥалартан көмүскүүр стратосфератааҕы озонтан уратыта диэн, тропосфернай, эбэтэр сүр үрдүгэр 10 км диэри үөскүүр буортулаах гаас тыҥа уонна сүрэх ыарыыларын көбүтэр. Кини атмосфера аллараа араҥаларыгар үөскүүр, итии, күннээх кэмнэргэ куораттар уонна индустриальнай кииннэр үрдүлэригэр буруо, туман буолан турар.
Кыһынын азот оксидтара сир үрдүнээҕи озону кэбирэтэллэр, онон кини мунньустуута аҕыйах буолар эбит. Оттон билигин мунньулла турар.
Сир титирэстээһинэ
Аан дойду үрдүнэн карантин биир дьикти сабыдыала бэлиэтэммит – Сир үрүт араҥата титирэстээһинэ, эбэтэр геофизиктар этэллэринэн, сейсмическэй тыас кыччаабыт. Ити тырааныспар уонна бөдөҥ оҥорон таһаарар тэрилтэлэр үлэлэрэ тохтообутунан быһаарыллыан сөп эбит.
Брюссельга Бельгия Королевскай обсерваториятын дааннайдарынан, дойдуга кулун тутар 18 күнүттэн коронавируһу уодьуганнааһыҥҥа ураты режим киллэриллиэҕиттэн, сир хаҕа туруору хамсааһына 10-15 нанометр аччаабыт. Сир титирэстээһинэ мөлтөөбүтэ геофизиктарга кырата суох туһаны аҕалбыт, кинилэр кыра амплитудалаах айылҕаҕа баар хамсааһыннары, холобур, акыйаан долгуннарын, сир хаҕын чинчийиигэ туһанар кыахтаммыттар. Итини таһынан, сир хамсааһынын билгэлиир сейсмическэй детектордар арыый чуолкайдык үлэлииллэрэ көстүбүт.
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0
- 0