Экология

Сырье экэниэмикэтин эгэлгэлэрэ

Сир аннын баайын, сырьену ситиһии­лээхтик хоторон, барҕара байыахха сөп. Ол эрээри сырьену кытта силимнэспит экэниэмикэ бигэ туруга суох буоларын аан дойдутааҕы быраактыка дьэҥкэтик туоһулуур. Сырьену таҥастаан, бородууксуйа оҥорон, ырыынакка батарыыга таһаарыы – бу уһун кэмнээх, кылаабынайа, улахан ороскуоттаах процесс. Саамай сүрүнэ, маннык производство төрдүгэр турар экэниэмикэ, ырыынак хаппырыыстарыттан олус күүстээхтик тутулуктанарын таһынан, ырыынак охсууларыттан, араастаан хамсааһыннарыттан биир бастакынан тэмтэрийэр «уйан куттаах», бэйэтигэр бигэ балаһыанньаны кыайан хааччыммат экэниэмикэлэртэн биирдэстэрэ буолар. Биллэн турар, сырье экэниэмикэтэ баһырхай барыһы ылар, ырыынак инники күөнүгэр тахсар толору кыахтаах. Итэҕэһэ – бигэ туруга суоҕар.

Оттон норуоту, чуолаан Сахабыт сирин нэһилиэнньэтин ылар буоллахха, сырье производствота быстан биэрбэт, тохтоон хаалбат экология кыһалҕаларын «утумнаахтык төрөтө турарынан»  чаҕытар, куттуур, ардыгар көмүскэнэргэ күһэйэр саҥнаах.

Хостуур бырамыысыланнас, сир аннын туһаныы боппуруоһа — бу аан дойдутааҕы кыһалҕа. Сайдыылаах дэнэр дойдуларга, тулалыыр эйгэҕэ кыра хоромньуну таһаарар бастыҥ технологияларга көһөннөр, техногеннай кутталы кыччатыы суолугар туруммуттара баар суол. Итинник дьаһаныы кэрэхсэбиллээх түмүгү биэрэрин, аан дойдутааҕы экологическай холбоһук (сообщество) аҕалар, хостуур бырамыысыланнас тулалыыр эйгэҕэ оҥорор куһаҕан холобурдарын туһунан чахчылара улам убаан иһэллэрэ туоһулуон сөп. Экологтар корпорацияларга, хампаанньаларга атыылананнар, барыта уу нуһараҥ курдук ылыныллар буолбут эбит дииргэ ханнык да төрүөт суох.

Хостуур бырамыысыланнас процеһыгар араас производственнай, техногеннай саахаллар тахсыталыыр түбэлтэлэрэ, бу суруллубатах эрээри, хаһан эрэ булгуччу муннуга биэриэхтээх сэрэтиилээх ньүөлүтүү буолар. Технология технологиянан, оттон тыл ыстала  буолбут «киһи факторын» төрүөтүн таҥара бэйэтинэн да уларытар кыаҕа суох. Киһи айыллыбыт айылгытынан, дьиҥэр, мөлтөх харамай. Дьалаҕай, эппиэтинэһэ суох буолуу, кутталлаах түгэннэргэ кэбирээн, мөлтөөн биэрии Арассыыйа олохтоохторугар эрэ көстөр хаачыстыба буолбатах. Киһи аймахха бүттүүнүгэр сыһыаннаах «килбиэн» диэххэ наада.

Арассыыйа бэйэтэ сырье төрүтүгэр кытаанахтык тутуллан олорор судаарыстыба. Кини бу уодаһыннаах сүлүһүннээх иннэттэн хайа кыалларынан босхолонуохтааҕын туһунан бэрт мэйиилээх бэлиитиктэр, экэнэмиистэр, суруналыыстар, араас идэлээх исписэлиистэр үгүстүк суруйаллар уонна этэллэр. Тус бэйэм санаабар, бука, ол кыаллыбата буолуо. Аныгы Арассыыйа урукку Арассыыйа буолбатах. Үлэлиир, оҥорон таһаарар кыаҕын уонна үөрүйэҕин сүтэрбитэ быданнаата. Ааспыт үйэ 70-с сылларыттан, ордук күүскэ 90-с сыллартан, дойдубут сырье экэниэмикэҕэ ыйылыннары бааллан кэллэ. Кылаабынайа, дойдубут үрдүкү салалтата бу боппуруоска туох көрүүлээҕин, былааннааҕын төрдүттэн билбэппит. Аҕыйах сыллааҕыта экэниэмикэҕэ «тоҕу көтүүнү» таһаарыы  (прорыв) туһунан элбэхтик этиллэ сылдьыбыттаах этэ. Экэнэмиичэскэй саансыйалар «үтүөлэринэн» тыа хаһаайыстыбатыгар үчүгэй хамсааһын тахсыбыта. Онно сырыһыннаран, сырье экэниэмикэтиттэн босхолонууга салгыы хамсана сатаабатыбыт.

Дойдубутугар баһылаан турар сырье экэниэмикэтин туһунан тоҕо маннык уһуннук дойҕохтонно? Сырье экэниэмикэтин сүрүн сыала: сылтан сыл аайы сир аннын күүскэ, онтон өссө күүскэ хостооһуҥҥа, тиһэҕэр муҥутуур хорҕомнооһуҥҥа  туһуланар. Соччонон экология кыһалҕата эбиллэн, улаатан биэрэр, тиһэҕэр кыайтарбат кыһалҕаҕа кубулуйар.  Дойдубут уонна өрөспүүбүлүкэбит мастааптарыгар үйэ сааска буолбатаҕына, сир аннын баайа түгэҕэ көстүөр диэри турар кыһалҕа буолар. Оттон, өскөтүн, сирбит кураанах онно оҥойон хаалар түбэлтэтигэр, кэлэр кэскиллээхпит дэниэхпит дуо? Билиҥҥитэ, сирбит наһаа киэҥ, оттон анныта наһаа баай диэн киһиргэнэртэн атыны билбэт курдукпут.

Экологическай култуура — олох сыаннаһыгар кубулуйар

Бэс ыйын 5 күнүгэр Арас­сыыйаҕа Эколог күнэ, оттон планета үрдүнэн Тулалыыр эйгэни харыстааһын аан дойдутааҕы күнэ бэлиэтэнэллэр. Маннык бэлиэ күҥҥэ сөп түбэһиннэрэн,  үлэтинэн-хамнаһынан маныаха быһаччы сыһыаннаах, Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айыл­ҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Михайлович Прокопьев тылын-өһүн истиэҕиҥ.

— Күн бүгүн, — диир Ил Түмэн дьоку­таата, — тулалыыр эйгэни харыстаа­һын дьыалата өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕун таарыйар боппуруос буолар. Кэлиҥҥи сылларга айылҕа харыстабылын идиэйэтэ, экологическай үрдүк эппиэтинэстээх, култууралаах, өйдөөх-санаалаах буолуу биһирэмнээх мадьыала, олох биир бастыҥ сыаннаһын быһыытынан  өйдөнөр уонна ылыныллар буолбута барыбытын үөрдэр, санаабытын кынаттыыр. Дьон тыа сиригэр да,  куораттарга да үтүө туруктаах экологическай быһыы-майгы олохтоноругар бастакы тыын интэриэстээх уонна биир оннук сиэрдээх ирдэбиллээх буолан иһэллэрин бэлиэтии көрбөт буолуохха сатаммат.

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэнэ) экология уонна тулалыыр эйгэни харыстааһын боппуруостарыгар ураты эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһан, бары сылларга утумнаах үлэни ыытан кэллэ. Өрүстэр уонна күөллэр ууларын киртитии, сокуоннайа суох ойууру кэрдии, ураты харыстанар айылҕа ытык кэрэ сирдэрин-уоттарын харыстааһын курдук уо.д.а. экологияҕа сыһыаннаах элбэх боппуруостар Ил Түмэн сис кэмитиэтин үөрэтэн көрүүтүн, онтон араас өрүттээх дьүүллэһиитин ааһаннар, парламент тус көрүүтүгэр киирэллэр.

Сис кэмитиэт тулалыыр эйгэ балаансата кэһиллибэтин, айылҕа ресурсата табыгастаахтык туһанылларын туһугар былааннаах үлэни ыытар. Ол инниттэн сокуон баазата  үөскэтиллэр. Ол курдук, «СӨ сиригэр-уотугар сир аннын эппиэтинэстээхтик туһаныы туһунан» сокуон өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар  бүттүүнүгэр тиргиччи үлэлиир. Сир аннын туһанааччы эппиэтинэһин  туһунан өйдөбүлгэ социальнай-экэнэмиичэскэй эйгэҕэ икки өрүт бииргэ үлэлээһиннэрин туһунан сөбүлэһиилэрэ эмиэ киирэр. Билиҥҥитэ социальнай-экэнэмиичэскэй эйгэҕэ бииргэ үлэлээһин туһунан Сөбүлэһии 21 бөдөҥ хампааньаны кытта түһэрсиллэн турар. РФ субьектарын уонна сир аннын туһанааччылар, олохтоох салайыныы уорганнарын икки ардыларыгар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы боппуруостарыгар түһэрсиллибит Сөбүлэһии быһаччы нуорманан бигэргэнэригэр, Ил Түмэн «Сир аннын туһунан» бэдэрээлинэй сокуоҥҥа туһааннаах көннөрүүлэри киллэрэн турар. Судаарыстыбаннай Дуума күһүҥҥү сиэссийэтигэр бу боппуруос көрүллүөхтээх.

Ил Түмэн 2016 сылга Экологическай доктринаны ылан турар. Билигин тулалыыр эйгэ харыстабылыгар сыһыаннаах бары боппуруостар бу доктрина бириинсиптэригэр олоҕуран көрүллэллэр. Саха сирэ ураты ирбэт тоҥноох, килиимэттээх, географическай балаһыанньалаах, күн-дьыл усулуобуйалаах эрэгийиэн буолар. Ити өйдөбүлүнэн салайтаран, «Ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан» өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуону көҕүлээбитим. Бу сылга СӨ Экологическай кодексатын ылыы былааннанар. Бу кодексаны ылыы сыала – тулалыыр эйгэ харыстабылын уонна айылҕа ресурсаларын табыгастаахтык туһаныы уобаластарыгар нуормалары биир сокуоҥҥа систиэмэлээһин түмүгэр, СӨ сокуоннарын тупсарыыны ситиһии буолар.

Кулун тутарга сис кэмитиэт «Бүлүү өрүс тардыытынааҕы экологическай быһыы-майгы туһунан» парламент истиитин сүбэлэрэ туолуутун истибитэ. Ил Түмэн, судаарыстыбаннай былаас,  муниципалитеттар уонна  «АЛРОСА»  АК уопсай күүстэринэн, уу салгыы киртийиитэ тохтотуллубута уонна нэһилиэнньэни иһэр ыраас уунан хааччыйыы үлэтэ салҕанан бара турар. Бүлүү түбэтин наука кэлим чинчийиилэринэн хабар туһунан парламент сүбэтэ олоххо киириитэ тардыллыбыт буолан тахсыбыта. Оҥоһуллубут сүбэлэр 65%,  ол аата 58 позицията туолбута бэлиэтэммитэ. Парламент оҥорбут сүбэлэрэ болдьохторугар туолууларын салгыы хонтуруолга тутар.

Ил Түмэн Байкаал, Телецкэй, Ладожскай, Онежскай күөллэри, Волга, Дон, Обь, Енисей, Амыр, Ураал, Печора өрүстэри сэргэ Өлүөнэни көмүскээһини «Экология» национальнай бырайыакка киллэрии боппуруоһун көтөҕөр. Өлүөнэ эбэбит чөл туруктаах, ураты харыстабыллаах буоларын ситиһии, дойду Уһук Илиннээҕи сорҕотугар бүттүүнүгэр экологическай бигэтийиини мэктиэлиир.

Сис кэмитиэт муус устарга «төгүрүк остуолу» тэрийэн, ойуур ресурсатын салайыы боппуруостарын көрбүтэ. Саха сирэ Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр саамай бөдөҥ ойуур эрэгийиэнинэн буолар. Ойуурун пуондатын иэнэ 255 мөл. гааҕа тэҥнэһэр. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар Арассыыйа ойуурун ресурсатын 11 %-на үүнэр. Саха сиригэр бырамыысыланнай мастаабынан маһы бэлэмнээһиҥҥэ 14 арыанда дуогабара үлэлиир. Сыллата 513,9 тыһ. кубометр кээмэйдээх соҕотуопка оҥоһуллар. Бу гынан баран, ойуур сокуонугар «бырамыысыланнай кээмэйинэн маһы соҕотуопкалааһын» диэн өйдөбүл суох. Итинэн сибээстээн, биһиги сис кэмитиэппит туһааннаах сокуон барылын ырытан оҥоро сылдьар. Сокуон барылын Ил Түмэн көрүүтүгэр, салгыы Судаарыстыбаннай Дуумаҕа киллэрэргэ былаанныыбыт.

Түмүккэ, экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн, Росприроднадзор управлениетыттан, айылҕа харыстабылын устуруктуураларыттан кэллиэгэлэрбитин, бэтэрээннэрбитин, бары уопсастыбаннай экологтары, көхтөөх кыраасданнары Арассыыйатааҕы Эколог күнүнэн уонна Тулалыыр эйгэ харыстабылын аан дойдутааҕы күнүнэн итиитик, истиҥник эҕэрдэлиибин!