Тутуу

Тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйыы үлэтэ 1996 сыл ахсынньы 21 күнүгэр ылыллыбыт «Тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолорго социальнай өйөбүл эбии мэктиэлэрин туһунан» диэн 159 №-дээх федеральнай сокуон 8-с ыстатыйатыгар олоҕуран ыытыллар.

Бу сокуон быһыытынан, Арассыыйа Федерациятын бары субъектарыгар тулаайах уонна доруобуйаларын туругунан бэйэлэрин көрүнэр кыаҕа оҕолор сокуоннай саастарын туоллахтарына, кинилэри олорор дьиэ пуондатыттан толору хааччыллыылаах олорор сиринэн хааччыйыыга биир кэмнээх көмө бэриллиитигэр биир кэлим ирдэбил туруоруллубута.   

Сорох эрэгийиэҥҥэ 34 сыл күүтэллэр

 Тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолор сөптөөх олорор дьиэтэ суох буоллахтарына, сокуоннай саастарын ситтэхтэринэ, дьиэнэн хааччыллыахтаахтар.

2019 сыл ахсынньы 17 күнүгэр оччолорго премьер-миниистир Дмитрий Медведев бу боппуруоска сыһыаннаах улахан мунньаҕы ыыппыта. Онно ЕГИССО (Судаарыстыба социальнай хааччыйыыга биир кэлим иһитиннэрэр ситимэ) чахчытынан, кэлиҥҥи аҕыс сылга дьиэ уочаратыгар турар тулаайах оҕо ахсаана үс төгүл үрдээбитэ бэлиэтэммитэ: 2012 сыллаахха 84 тыһыынча буоллаҕына, 2019 сыл саҥатыгар 277 тыһыынчаҕа тиийбит. Кинилэр 45 %-нара 23-тээх уонна онтон аҕа саастаах дьон эбиттэр.

Биллэрин курдук, олорор дьиэнэн хааччыллар испииһэккэ тулаайах оҕолор 14 саастарыттан киллэриллэллэр уонна дьиэ ылар быраабы сокуоннай саастарын туоллахтарына туталлар. Ити эрээри, уочаракка туруу дьыала саҕаланыыта эрэ. Федеральнай бүддьүөккэ бу хайысханан сылга 7,7 млрд солк. көрүллэр, манна эрэгийиэннэр бэйэлэрэ эмиэ эбии үбүлээннэр, дойду үрдүнэн 30 млрд солк. көмө харчыга тирэҕирэн, 25 тыһыынча тулаайах дьиэнэн хааччыллар. Ол үрдүнэн хамсааһын бытаан, уочараттаахтар дьиэҕэ тиксэллэрин аччаабыта алта-сэттэ сыл күүтэллэр. Ити быыһыгар сорох эрэгийиэннэргэ, холобур, Бурятияҕа 24 сыл, Тываҕа 29 сыл, Мордовияҕа 34 сыл кэтэһэргэ күһэллэллэр, ол тухары дьиэ куортамнаһарга кинилэргэ туох да өйөбүл суох.

Итини барытын эридьиэстээн туран, Счетнай палаата көрүллэр харчыны үрдэтэргэ, итиэннэ кыһалҕаны быһаарар биир суол быһыытынан тулаайах оҕо статуһугар сылдьар 23 саастарын туолбут дьону дьиэнэн хааччыйыыга  сэртипикээттэри туһанарга эппитэ. Ол түмүгэр, федеральнай бүддьүөттэн көрүллэр харчы 2021 с. үрдэтиллэн, 10 млрд солк. буолбута, итиэннэ кэккэ эрэгийиэннэр дьиэ-уот сэртипикээтин туһаныы ырычааҕын киллэрбиттэрэ.

Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова:

– Норуот дьокутааттара бырабыыталыстыбаны кытары ыкса үлэлээһиннэрин түмүгэр, тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйыы хонтуруолга тутуллар.

2019 сыллаахха бу сыалга 1 млрд. 305 мөл. солк., 2020 сыллаахха 637 мөл. солк., 2021 сыллаахха 623 мөл. солк. көрүллүбүтэ. 2019 сыллаахха тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолорго 645 дьиэ, 2020 сыллаахха 251 дьиэ атыылаһыллыбыта. Быйылгы сылга 714 дьиэҕэ хантараак түһэрсиллэрэ былааннанар. Бүддьүөт туһунан сокуон барылыгар 2022 сыллаахха 484 тулаайах оҕону дьиэнэн хааччыйарга анаан 1 млрд. 184 мөл. 717 тыһ. солк. көрүллэрэ былааннанар.

Өйөбүл саҥа ырычааҕа

ЕГИССО чахчытынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2021 сыл бэс ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, олорор дьиэнэн хааччыллыахтаах тулаайахтар испииһэктэригэр 2259 киһи баар эбит. Кинилэртэн 407-тэ сокуоннай сааһын туола илик оҕо. Оттон дьиэ ылар быраапка 1852 тулаайах киирбит, ол иһигэр 1180-на 18-тан 23-гэр диэри саастаах, 672 киһитэ 23-тэн аҕа саастаах.   

Бу испииһэгинэн сирдэтэн, олорор дьиэнэн хааччыллыахтаах тулаайах ахсаанын сылларынан араардахха, маннык хартыына тахсар: 

2021 сылга – 806 киһи, ол иһигэр 223-һэ 23 сааһын туолбут.  

2022 сылга – 1046 киһи, ол иһигэр 240-дэ 23 сааһын туолбут.

2023 сылга – 1305 киһи, ол иһигэр 259-һа 23 сааһын туолбут.         

Көстөрүн курдук, дьиэ-уот төһө да тутулуннар, уочаракка турааччы ахсаана аҕыйыахтааҕар эбиллэ турар. Дойду атын эрэгийиэннэригэр (Амур, Вологда, Калинград, Саратов уобаластарыгар уонна Приморье кыраайыгар)  тулаайах оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйыыга киллэриллибит дьиэ-уот сэртипикээтин туһаныы уопутун үөрэтэн көрөн баран, Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн, үөһэ этиллибит сокуоннар барыллара оҥоһуллубут.

Онон олорор дьиэнэн хааччыллыахтаах тулаайах оҕолор уочараттарын түргэнник хамсатар туһуттан социальнай өйөбүл ырычааҕа судаарыстыба бүддьүөтүгэр көрүллэр ассигнованиенан кэҥэтиллэр буолла. Тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕо категориятыгар киирбит киһи 23 сааһын туолбут түбэлтэтигэр, киниэхэ дьиэ-уот судаарыстыбаннай сэртипикээтэ – өрөспүүбүлүкэ үбүнэн, биир кэмнээх ассигнование суотугар -- тустаах сыл иһинэн олорор дьиэни атыылаһар быраабы биэрэр докумуон туттарыллар.

Онуоха дьиэ-уот судаарыстыбаннай сэртипикээтин ылааччыга маннык ирдэбиллэр туруоруллаллар:

-- сууттамматах уонна холуобунай эппиэккэ тардыллыбатах;

-- наркология уонна психоневрология диспансердарыгар учуокка турбат;

-- психическэй кэһиллиитэ суох, итиэннэ бэйэтин көрүнэр, үлэлээн иитиллэр кыахтаах буолуохтаах;

-- кэлиҥҥи сылга үлэлиир эбэтэр үөрэнэр буолуохтаах.

Икки оҕолоох уонна үһүгэр диэри саастаах оҕотун көрөн олорор ийэлэргэ, итиэннэ инбэлиит оҕону көрөн олорор төрөппүккэ маннык ирдэбил туруоруллубат.

Көмөнү биэрии бэрээдэгэ

 Көрүллэр харчы аналынан уонна көдьүүстээхтик туһанылларын, албыннатыы, криминал таһаарыллыбатын туһуттан социальнай көмө маннык бэрээдэгинэн бэриллэр:

– үп гражданиҥҥа бэйэтигэр туттарыллыбат, тутааччы (өлүүлэһэн тутуу дуогабара түһэрсиллибит буоллаҕына) биитэр атыылааччы (атыы-атыылаһыы дуогабара түһэрсиллибит буоллаҕына) сирэй счеттарыгар түһэриллэр;

-- социальнай төлөбүр хайдах туһанылларыттан тутулуктанан ирдэниллэллэр: ЕГРН быыпыската, дьиэ (кыбартыыра) техническэй пааспара, сир учаастагын докумуона, дьиэни тутууга өлүүлэһэн тутуу дуогабара уо.д.а.;

– төлөбүр харчыта ыытыллыан иннинэ дьиэ олорорго төһө сөптөөҕө, РФ территориятыгар олохтоммут санитарнай, техническэй быраабылаҕа уонна нуормаҕа, баһаартан сэрэхтээх буолуу ирдэбилигэр төһө эппиэттиирэ, о.д.а. бэрэбиэркэлэнэр;

-- докумуон барыта бэрэбиэркэлэммитин эрэ кэнниттэн үп төлөнөр.

Судаарыстыба көрөр көмөтө федеральнай сокуон 8-с ыстатыйатын 7-с пуунугар олоҕуран, биир киһиэхэ ортотунан 33 кв. миэтэрэнэн ааҕыллан  бэриллэр (24 км миэтэрэттэн кырата суох буолуохтаах). Оттон икки тулаайах ыал буолан, дьиэ ылар түбэлтэлэригэр, социальнай өйөбүл иккиэннэригэр бэриллэр. Манна гражданин бэйэтин үбүн, федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи Ийэ хапытаалын уонна баантан иэс ылбыт харчытын эбэн, көрүллүбүт иэнтэн улаханы төһө баҕарар ылыан сөп.

 Докумуон барыта ситэн-хотон, дьиэҕэ бас билии докумуона кини аатыгар оҥоһулуннаҕына, бу киһи дьиэнэн хааччыллыахтаах тулаайах оҕолор испииһэктэриттэн таһаарыллар.

 Даҕатан эттэххэ, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара «2022 сылга уонна былааннаах 2023, 2024 сс. федеральнай бүддьүөт туһунан» сокуон барылын иккис ааҕыытыгар тулаайах оҕолору дьиэнэн хааччыйыыга көрүллэр харчыны икки төгүл, 10 млрд солкуобайтан 20 млрд солкуобайга диэри, үрдэтэргэ этии киллэрэргэ былаанныылларын туһунан соторутааҕыта «Известия» хаһыат суруйда.