Култуура

Бүгүн Ийэ тылым туһунан кэпсиэхпин баҕардым. Киһи барыта оҕо саастан кэлэр диэн сөпкө да этэллэр.

Бастакы өйдөбүл

Мин оҕо сааһым бэйэм саастыылаахтарбыттан арыый уратылаах этэ. «Дьыссаат» диэн дойдуга биир да күн сылдьыбатаҕым, ол оннугар, эбэбин, эһэбин кытары сайылыгынан, оторунан, кыстыгынан көсүһэн, саха ыалын чиҥ укулааттаах олоҕун билэн хаалбытым. Сааһыран эрэр эбэлээх эһэбиттэн, кинилэр үөлээннээхтэриттэн сахам саҥатын бары оһуорун-мандарын истэн, тыл билгэлиир, сэрэйэр, сэрэтэр, буойар, уоскутар, манньытар, сэмэлиир, сэһэргиир кыаҕын билэн, өйдөөн улааппытым. Сайылыгым, Бэс Тумуһаҕым, түүлбэр киирэр кэрэ дойдум, бэйэбин киһибин диэн баардыламмыт, Сири, Күнү аан бастаан болҕойон көрбүт сирим.

Киэһээҥҥи сайылык  киһини угуйар дьиктилээх буолара. Үрэхтэн аргыый сыыллан тахсар тумана, сир анныттан быган эрэр, абааһы уолаттарын төбөлөрүн санатар дулҕалаах үрэхпит кытыла, кинилэрдиин киирсэргэ бэлэмнэнэн саа-саадах туппут бухатыырдар курдук арыы тыа лоҥкур тииттэрэ, киһи тылынан сатаан эппэт дьикти долгураҥа... Айылҕалыын биир ситимҥэ киирэн, тугу барытын тыыннаах курдук саныырым. Кынаттаныы.

Оскуолаҕа киирбитим. Алын кылаас кэнниттэн орто сүһүөххэ тахсыбытым. Нуучча тылыгар уонна литэрэтиирэтигэр Варвара Слепцова-Санаа үөрэппитэ. «Үчүгэйдик да үөрэтэрэ!» -- диир тутах... Пушкин саҕанааҕы Петербург дьонун чугас аймахтарбытынааҕар ордук билэрбит. Дуэль туһунан бу бэҕэһээ кулууппут таһыгар буолбут түбэлтэ курдук ылыныахпытыгар диэри үчүгэйдик кэпсиирэ. Хараастан, хараҕын уута түһэрин сотто-сотто, долгуйбут куолаһынан Лермонтовы ааҕара. «...и вы не смоете всей вашей черной кровью Поэта праведную кровь!» – дии турарын субу баардыы көрөбүн...

Варвара Григорьевна уруоктара олоҕу кытары ситимнээх буолара. Биирдэ уруок кэнниттэн улахан кылаас кыргыттарын хаалларан, саха норуотун бэйиэтэ Сэмэн Данилов «Тапталы өйүнэн айбаттар» диэн хоһоонунан аһаҕас кэпсэтиини ыыппыта. Кыргыттар үксүбүт ырыанньыкпытыгар ол хоһоону хардарыта суруйсан сылдьарбытын истэн долгуйбута, мичилийэ үөрбүтэ. Нуучча тылын кэрэтин арыйбыт, этигэнин иҥэрбит, Арассыыйа будулҕаннаах күннэрин кытары хатыһан туран кэлбит бэйиэттэрин, суруйааччыларын ааҕа билэргэ, уратыларын өйдүүргэ үөрэппит Учууталым куппун туттарбыт Күндү Киһим эбит...

Варвара Григорьевна кэлин, саханы сахалыы иитии Кэнсиэпсийэтэ олоххо киириитин уоттаах-төлөннөөх өйөөччү буолбута, саха иитэр үгэстэрин туһунан эппитэ-тыыммыта, саха сахатынан кэрэтигэр сүгүрүйэн, суруйбута-бичийбитэ. Кини ханнык да таһымнаах тырыбынаҕа тахсан ис-иһиттэн чаҕылыйан тыл этэ турарын көрдөхпүнэ, Эллэй «Буурҕа-буулдьа дьылыгар» хоһоонун устуруокаларын саныы түһээччибин.

Кини кэлэр үйэҕэ

Кыыһын кэриэс ууммута.

«Кыыстан кыһыл таас боруон

Чаҕылҕанын таһаараар...»

Өйүм-санаам кэҥииригэр, нуучча, аан дойду култууратын бастыҥ көстүүлэригэр умсугуйарга уһуйбут, кинигэни ааҕар туохтааҕар да ордук киһини сайыннарарын өйдөппүт, уус-уран литэрэтиирэ муҥура суох киэҥ куйаарыгар сөптөөх олому булан туттарбыт киһим Варвара Григорьевна сырдык кэрэ мөссүөнэ куруутун миигин арыаллыыр. Үчүгэй учуутал – киһи дьоло.

Күүрээннээх үлэҕэ

Оскуола кэнниттэн оччотооҕу ыччаттар курдук, сопхуоска ыанньыксытынан үлэлии киирбитим уонна тоҕус сыл устата, хаһыат тылынан эттэххэ, үрүҥ илгэни үрүлүппүтүм.

Бу тоҕус сыл устата дьэ саха дьиҥнээх тылын-өһүн, дьээбэтин-хооботун, араас таабырынын, өһүн хоһооннорун, өһүөннээх кырыыс тылыттан алгыстаах айхалыгар тиийэ, бары ырыаны-тойугу, үгэни-хоһоону, оһуохайы, саха дьоно үөрдэхтэринэ-хомойдохторуна хайдах буолалларын, кыһалҕалаах сут дьылга хаһааҥҥытааҕар да бэйэ-бэйэҕэ өйөнсөр, көмөлөсүһэр үгэһин, үлэттэн үөрэн дьоллонуу түгэннэрин барытын көрбүтүм, билбитим, бэйэм нөҥүө аһарбытым.

Бу тоҕус сыллаах күүрээннээх үлэ -- инники олохпор бэлэмнэнии, үһүс төгүлүн ийэ тылбар, норуот тыыннаах тылыгар умсаахтаан ааспыт, олохпор биир киэн туттар кэрчигим эбит.

Төрдүс түһүмэх

Пиэрмэҕэ тоҕус сыл үлэлиирим тухары үрдүкү кылаастарга саха тылыгар учууталым Анна Ноговицына өйтөн суруйууларбар туруорбут «5» сыаналара өйбүттэн тахсыбаттар. Испэр ол «биэстэрбин» харыһыйа саныыбын. Тугу эрэ сүтэрээри гынным диир санаа арахпат. Ол иһин сайын уоппуска ыламмын, дьиэбин-уоппун, кэргэммин, оҕолорбун быраҕан, үөрэх туттарса киирдим... Саха судаарыстыбаннай үнэбэрситиэтин саха тылын салаатыгар кэтэхтэн үөрэнэр буоллум.

Олоҕум саамай дьикти уонна хатыламмат түгэннэрэ устудьуоннуу сырыттахпына буолбуттара. Саха салаатын аксакалларыгар – Николай Дьячковскайга, Николай Антоновка илэ бэйэлэригэр үөрэнэр дьолломмутум, Агафья Захароваҕа, Иван Винокуровка, Гаврил Филипповка, Василий Протодьяконовка, Розалия Бравинаҕа, Евдокия Поликарповаҕа, Прасковья Максимоваҕа, Варвара Окороковаҕа, Сардаана Егиноваҕа уо.д.а. бары үөрэппит дьоммор истиҥ махтал тылларын аныыбын. Кинилэр туйахтарын туура тэбэн, 32 сыл устата төрөөбүт дойдубар, Чурапчы улууһун Бахсы орто оскуолатыгар саха тылын уонна литэрэтиирэтин үөрэппитим.

Бу курдук ийэ тылбын бары өттүттэн түөрт төгүл төхтүрүйэн туран иҥэриммитим. Ол да үрдүнэн, толору баһылаатым, барытын биллим, диирим ыраах курдук.

Билигин олохпутугар сүрүн кыһалҕабыт – кыра оҕолортон саҕалаан, сахалыы тылбыт суураллыыта бара турара буолар. Ити туһунан үгүс элбэх мунньахтарга, түмсүүлэргэ, сийиэстэргэ этилиннэ ини, этиллибэтэ ини. Миэхэ туһаайан этэллэрин да элбэхтэ иһиттим.

Тугу гыныахха?

1. Былыр өбүгэбит этэн кэбиспит өһүн хоһооно хаһааҥҥытааҕар да тоҕоостоох буолла. «Кыыс оҕо саха омук анала» диэн өс хоһооно. Ону өйдөөн-санаан туран, билигин ыаллар ийэлэрэ, эбэлэрэ өссө күүскэ турунан, оҕолорбутун сахалыы саҥардарга турунуоҕуҥ. Сахалыы кэпсэтиҥ, сахалыы саҥарыҥ! Бу туһугар үлэлиир-хамсыыр  эдэр ийэлэргэ, ыччаттарга, оскуола оҕолоругар о.д.а. кыттыһан иһиҥ. Хас биирдии саха ыалыгар төрөөбүт оҕону сахалыы саҥардыаҕыҥ. Маннык түмсүүлэри өрөспүүбүлүкэ таһымыгар өйөөһүн наада.

2. Аҕыйах сыллааҕыта саха тылын учуобунньуктарын туһунан мөккүһэр, уларыттараары дьүккүһэр этибит, «күөх экирээҥҥэ» кытта тахсан олорон. Харахпыт ортотугар ол мөккүөр тоҕооһо суохха кубулуйда.

Ханна үлэлиирбититтэн тутулуга суох сахалыы тыл-өс эйгэтин тэрийэн, оҕолору ийэ тылбыт кэрэтигэр умсугутуоҕуҥ, этигэнин көрдөрүөҕүҥ. 

Бары тэрилтэлэр куоракка да, тыаҕа да, үлэлиир дьиэлэригэр иһин-таһын сахалыы гына оҥостоллорун ирдиэххэ.

3. Дьиҥэр, уһуйааннарга уонна оскуолаларга, орто анал да үөрэх тэрилтэлэригэр тылы үөрэтиигэ, тылга уһуйууга үлэ бөҕөтө барар. Олоҥхону туруоруу да буоллун, испэктээк да буоллун, араас үчүгэй күрэхтэһиилэр, куонкурустар, ааҕыылар ыытыллаллар. Маны түмэр, сүрүннүүр, үтүө уопуту тарҕатар, тиһэн үйэтитэр кыаллыбакка турар. «Саха тылын учууталлара тоҕо үөрэтэн испэттэрий, оҕолорбут бары нууччалыы саҥараллар, бу тугу гыналларый?» -- диэн буолар.

Тугу да оҥоруох, тугу да былаанныах иннинэ хас биирдии оҕо олоҕун, дьолун, инникигэ эрэллэээх улаатарын толкуйдуоҕуҥ.

Саха Сирэ дьоллоох оҕолор дойдулара буолуохтун!

Жанна БАРАШКОВА, саха тылын, литэрэтиирэтин,

култууратын учууталларын «Сайдыы» өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүүтүн салайааччы.