Все новости

Орто дойдуга туох да төрдө, төрүөтэ, биричиинэтэ суох оҥоһуллубат, үөдүйбэт. Оччотугар тыа туохтан, тоҕо умайарый? Онно икки сүрүн төрүөт (биричиинэ) баар диибин.

Маҥнайгыта. Саамай сүнньэ, кылаабынайа. Ити ойуур, тыа баһаардара бэйэбит буруйбутуттан, дьаһаммаппытыттан тахсаллар диэн чопчу этэбин. Онон тыа баһаардарын үксүн бэйэбит ыытабыт.
Иккиһэ. Ойуур уота барыыта сороҕор кураанах этиҥтэн барарын ким да мэлдьэһиэн табыллыбат. Ол эрээри кинилэр уопсай умайыы 5 %-тан ордугун ылбаттара чахчы. Өссө онтон быдан кыра буолуохтара. Ону даҕаны адьас кураан, сут дьылларга. Төттөрүтүн, этиҥнээх ардахтар баһаары элбэхтик хаптаталлар, умуруораллар.
Оччотугар туохтан тыа-хонуу умайар, күүскэ тэнийэр? Олор төрүөттэрэ элбэх. Мин 3 сүрүн биричиинэ баар диибин.

Маҥнайгытынан, өртөөбөттөн өрт барар.
Тыа уотун үксүгэр бэйэбит сэрэҕэ суохпутуттан ыытабыт дииргэ сөбүлэһэр инигит. Онтон ким эмэ тыа иһиттэн уот турбутун, умайбытын билэҕит, көрбүккүт дуо? Саарбах буолуо. Биллэн турар, сайын ортото кураанах этиҥтэн турбутун аахсыбатахха.
Сойууспут эстиэҕиттэн сатала суох киэҥ, кыра да кыымтан курааҥҥа уот күүдэпчилэнэн тахсар «буораҕын» -- куурбут, саһаҕа буолар сэтиэнэҕи, лаҥханы олус дэлэйдик «бэлэмнээтибит». Ордук оттоммот, тэйиччи сытар ыраах үрүйэлэр, үрэхтэр бастара букатын киһини уйар лаҥханан бүрүлүннүлэр. Дулҕа үүнэн, урукку астарыллыбыт ходуһаларбыт туһаттан тахсан бүтэн эрэллэр.
Дьон соруйан уоту ыыппат. Сүүстэн, тыһыынчаттан биир эмэ түгэн тахсыан сөп. Уот үксэ киһи алҕас туттан, сэрэҕэ суоҕуттан барар диэн хатылыыбын. Холобур, отуу, кулуһун, табах уотун ситэ умуруорбаттан турара үгүс. Курааҥҥа кыра да кыым сэтиэнэххэ-лаҥхаҕа («буорахха») түстэ даҕаны, уот турбутунан барар.
Биирдэ мин сылгы базатын тута сылдьар 4-5 үлэһиттэрим сыыр анныгар оллооннорун тула олордохторуна, кыра тыал уоту ыһан, сэтиэнэххэ хатанан, сириэдийэн, нэһиилэ умуруорбуттар этэ. Улахан уот туран, алдьархай буола сыспыт. Чэ, итинник өртөммөтөх, сэтиэнэхтээх сиргэ көрдөрөн да туран, уоту ыытыахха, куоттарыахха сөп.
Аны туран, өртөммөтөх сирдэргэ үрэх, алаас халдьаайытыгар-куулатыгар турбут уот начаас икки ардыгар сэтиэнэҕи, лаҥханы күлүбүрэччи сиэн уҥуор-маҥаар куотан, баһаар иэнин түргэнник кэҥэтэр. Аны ол уот эмиэ өртөммөтэх хонуу устун уҥуор тахсан, атын алаас, үрүйэ, үрэх нөҥүө түһэн, өссө сиэрэ суох кэҥиир, кыайан умуллубат турукка киирэр.
Арай ити лаҥхалаах, сэтиэнэхтээх сирдэр үксүлэрэ оттоммут, саас-күһүн бэрээдэктээхтик, сэрэхтээхтик өртөммүт буоллуннар? Оччотугар тыа баһаара туруута, ордук тэнийиитэ быдан аҕыйаабыт, үгүс сирдэргэ олох да суох буолуо этилэр. Оччотугар ойуур баһаарын туруутун тэнийиитин сүрүн биричиинэтэ өртөөбөттөн, саһаҕа буолар «буорахтан», сэтиэнэхтэн-лаҥхаттан тахсар.
Иккиһинэн, тыа-ойуур дьиҥнээх хаһаайына суох хаалыыта.
Урут сэбиэскэй кэмҥэ нэһилиэк дьонугар, салалтатыгар кэм «Бу биһиги нэһилиэкпит сирэ-уота, ойуура тыата» диэн өйдөбүл балачча баар этэ. Биирдэ эмэ уот турдаҕына киһи бөҕөнү хомуйа охсон умуруора тахсарбыт. Ким да аккаастаммат, өйүө, хамнас көрдөөбөт этэ.
Онтон саҥа Арассыыйаҕа туох баар тыа-ойуур, биир титиригэр тиийэ уопсай федеральнай бас билии буолан хаалла. Ол түмүгэр ойуур-тыа умайдаҕына, улаханнык уолуйар, кыһаллар салалта аҕыйаан, нэһилиэнньэ төрүт кэриэтэ кыһаммат буолан иһэр. «Биһиэнэ буолбатах, федераллар, айылҕа харыстабыллара, лесхоз үлэһиттэрэ бэйэлэрэ умулларыахтаахтар», -- диэн улахан омсолоох өйдөбүл баһыйан иһэр. Аны олохтоох тэрилтэ үлэһиттэриттэн уоту умуруорууга субуотунньук тэрийдэхтэринэ, босхо тырааныспарынан (ол сөп), аһылыгынан хааччыйбыттарын таһынан хамнас төлөнүөхтээх эбит. Ону кэлин «баһаарга үлэлээбит хамнаспытын төлөөбөттөр» диэн айдаараллара иһиллэрэ. Аата сүрүн! Хамнастарын ыла сылдьан, өссө иккис хамнас көрдөөһүн диэн төһө сөбүй? Биһиэхэ барыта аһары.
Үсүһүнэн, ойуур үлэһиттэрин (лесхозтар) үлэлэрин мөлтөөһүнэ буолар.
Ырыынакка киириэхтэн маннык үлүгэр ойуур баһаардара дэлэйиилэригэр, кыайан умарыллыбат буолан иһиилэригэр улахан оруолу ойуур хаһаайыстыбатын үлэтэ быста мөлтөөһүнэ буолла диибин. Тоҕо?
Урукку сэбиэскэй кэм саҕана хас нэһилиэк аайы тыаны-ойууру көрөр-истэр анал үлэһиттэр – лесниктэр баар буолар этилэр. Кинилэр эбээһинэстэригэр оттук, тутуу маһын кэрдиитигэр дэлээнэлэри быһан биэрии, ону хонтуруоллаһын, мутугу уматтарыы, нолуогу хомуйуу, ойууру уоттан харыстааһыҥҥа өйдөтөр үлэлэри ыытыы, талах минньик оҥоһуутугар тиийэ быстах үлэлэр киирэллэрэ. Сайын биирдэ эмэ уот бардаҕына, ону умуруоруу сүрүн тэрийээччилэринэн кинилэр буолаллара.
Онтон Сойуус эстиэҕиттэн ойуур хаһаайыстыбатын штаттара букатын сарбыллан, икки-хас нэһилиэккэ кыра хамнастаах биир эмэ киһи үлэлиир буолла.
Аны туран, ол аҕыйаабыт тыабыт үлэһиттэрэ сорохторо арахсан, «Якутлесресурс», “Лесоохрана” о.д.а диэн быһыллыбыт дэлээнэни хонтуруоллуур, ойуур уотун утары охсуһар туспа бэчээттээх тэрилтэҕэ кубулуйбуттара ыраатта. Төрүт өйдөөбөппүн, тоҕо араарбыттарын, күүстэрин хайыппыттарын. Аны урут ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бэйэлэрэ дьаһанар туспа тэрилтэ, департамент курдук этилэр. Аны аҕыйах сылтан бэттэх экология министиэристибэтин иһинэн киирбиттэр эбит. Биир тылынан оннуларын булбатах, мөлтөөбүт салаа буоллулар диэтэхпинэ, бука, сыыспатым буолуо. Онтон хайа да салаа салалтата мөлтөөтө, үлэһитэ, күүһэ-кыаҕа аччаата, бытарыйда даҕаны үлэтин түмүгэ мөлтөөбүтүнэн барара биллэр суол.
Онон ити түмүгэр уодаһыннаах, сатала суох ороскуоту таһаарар ойуур баһаардарын утары охсуһарга ити 3 төрүөттэри туората сатыыр үлэлэр ыытыллыахтар. Олортон маҥнайгытынан...

Өртөөһүнү күүскэ тэрийиэххэ

Өртөөһүнү ыытыыга мин маннык быһаччы этиилээхпин.
Өртөөһүн сэрэхтээх. Онон ким барыта талбытынан ыытыа суохтаах. Ходуһатын, мэччирэҥин сирин өртүөн саныыр хас биирдии киһи, ыал, фермер, кэпэрэтиип хайа сири өртүөн баҕарарыгар олохтоох дьаһалтаҕа, ойуур хаһаайыстыбатыгар сайаапка түһэрэн, көҥүл ылыахтаах. Уонна толору эппиэтинэһи сүгүөхтээх. Халдьаайы, алаас хаара ууллубутун кэннэ, аны туран, ити кэмҥэ тыа хаара уулла илигинэ, эрдэттэн барытын көрө сылдьан, өртөөһүн ыытыллыахтаах. Итини тэҥэ өттүүр сирбитин төгүрүччү фрезанан, суханан, диискэнэн, тарааҕына эргийэн, кэтит гына хараартахха, төрүт да куттал суох буолара эрэбил. Ол хараардыы үлэтин, эһиил саас бу сири өртүөм диэн, күһүнүн ыытар киһи өссө ордук буолуо этэ. Өртөөһүнү ыалынан, элбэх буолан хамаанда тэринэн ыытар кыайыылаах, куттала суох буолара чуолкай. Ходуһаны таһынан мэччирэҥ сирдэри киэҥник өртөөһүн үүт ыамын биллэрдик эбиэҕэ. Сүөһү, сылгы тиийбэт үрэхтэр бастарын хаар түһүөн эрэ иннигэр анал дьону тэрийэн өртөөһүнү тэрийдэххэ, тайаҕыттан, туртаһыттан саҕалаан, төһөлөөх элбэх кыылга-сүөлгэ туһалаах буолуоҕун киһи ааҕан сиппэт.
Биир тылынан, туох да куолута суох, өртөөһүнү бүттүүн бары турунан тэрээһиннээхтик ыыттахха, барыта кыаллар дьыала. Суолтатын өйдөөн, ылсыахха, тэрийиэххэ эрэ наада.

Өртөөһүн барыһа уонна ночоото
Ити мин этэрим курдук сир аайы өртөөһүнү киэҥник ыытар киһи туох да мөккүөрэ суох тыа баһаардара аҕыйыыллара чуолкай. Ол биһиэхэ наада дуо? Оччотугар тоҕо салалтабыт ону бобор, утарар?
Өртөммүт сир харааран, итиини иҥэриитэ эбиллэн, уоҕурдуллан от (мэччирэҥ) үүнүүтэ кырата нэдиэлэ түргэтиир, ходуһа отун хаачыстыбата букатын тупсар. Ол эт-үүт эбиллиитигэр улахан оруоллаах.
Ону суоттаан көрүөҕүҥ эрэ. Уопсайа сылгылыын-ынахтыын барыта 360 тыһ. төбө сүөһү иитиллэр. Өртөөһүнү киэҥник ыытан, мэччирэҥ кэҥээн, от хаачыстыбата тупсан, биир төбө, ортотунан, сылга кырата 5-6 киилэ этинэн эбилиннин. Оччоҕо барыта 200 тонна ыраас эт эбиллэн, ону 450 солк. атыылаатахха, 1 млрд. солк. эбии үбү киллэриэххэ сөп. Аны 70 тыһ. ыанар ынахпыт үчүгэй мэччирэҥтэн, күөх оттон үүтэ сылга 200 киилэнэн эбилиннэҕинэ, 14 тыһ. туонна «босхо» үүт эбиллэн, 0,8 млрд. солк. эбии киириэ этэ. Ортотунан, 1,5-2 млрд. солк. тэҥнэһэр. Бу сымыйа дуо? Бэйэҕит да суоттаан көрүҥ эрэ. Оттон ороскуота төһөнүй? Аҕыйах үлэ күнүн аахпатахха, оонньуу-былаан эттэххэ, хармааммытыттан төлүүргэ аҕыйах испиискэ атаҕа уонна тырааныспарынан айанныырга, сири хараардан хорутарга дуона суох сэлээркэ, бэнсиин ороскуоттаныаҕа.
«Тириитин» харыстаммат салалта

Сааскы, күһүҥҥү өртөөһүн (сельхозпал) үөһэттэн кытаанахтык бобулла олордоҕуна биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ону утарар, туруорсар, көҥүллэтэр, бэйэтин «тириитин» харыстаммакка киирсэр биир эмэ үрдүкү тойон, тэрилтэ көстүө дуо? Көстүөн сөп бөҕө буоллаҕа.
Онуоха алларааттан дьон-сэргэ, уопсастыбаннас күүскэ өйүөхтэрин наада. Бу кыһалҕа тула киэҥ кэпсэтиини таһаарыаххайыҥ. Биһиги олохтоох усулуобуйабыт уратыларын учуоттаан, үчүгэйдик дакаастаатахха, күүскэ туруорустахха, тоҕо көҥүллээбэт буолуохтарай?

Туомтуу баайыы
Дьиҥэр, дьон бары туохха да кыһаммат, муус сүрэхтээх буолбатахтар. Хас биирдиибитигэр Ийэ айылҕабытыгар таптал кыыма иитиэхтэнэн испитигэр, дууһабытыгар саһан сыттаҕа. Ол кыымы уһугуннаран, күөдьүтэн, салайан Ийэ Айылҕабыт көмүскэлигэр бары кыһаллыахпытын наада. Лиҥкир тыабытын, ойуурбутун харыстыыр, эппитин-үүппүтүн элбэтэр саамай судургу, барыстаах дьарыгынан сааскы-күһүҥҥү өртөөһүн буолар диэн өссө төгүл бигэргэтэбин.