Общество

--Бу барыта киһи илиититтэн тахсар түбэлтэлэр. Төһө да сокуонунан өртөөһүн бобуллубутун үрдүнэн, Муома, Амма, Өлүөхүмэ, Амма, Ньурба улуустарыгар сэтиэнэҕи уоттаан, улахан баһаары ыыта сыыстылар. Холобура, Муома оройуонугар ландшафтнай баһаар туран, 4,5 гектар сири уот сиэтэ. Түргэнник дьаһанан хаптаттылар. Онон улуус, нэһилиэк баһылыктара нэһилиэнньэҕэ инструктаж ыытыаххытын, сокуонунан эппиэккэ тардыллалларын өйдөтүөххүтүн наада. Ойуурга рейдэлэри тэрийиҥ, мутукча быгыар диэри дьон тыаҕа тахсарын хааччахтааҥ. Саатар, быйыл олус тыаллаах, онон түргэнник тарҕанар кыахтаах. Аны туран, отунан-маһынан саба үүнэн хаалбыт солооһуннары ыраастаан саҕалыахпытын наада. Үрдүк күүрүүлээх уот лииньийэтин таарыйбаттарын курдук. Маны тэҥэ инновация министиэристибэтэ Интэриниэккэ ойуур баһаардарын туһунан туох баар информацияны түмэр модулу оҥордо. Ону бу нэдиэлэҕэ үлэлэтиэхпит, оччоҕо улуустар ойуур баһаардарыгар сыһыаннаах иһитиннэриилэри тута онтон билэ олоруохтара, -- диэтэ вице-премьер Дмитрий Садовников.

 Оттон Арассыыйаҕа РФ Ыксаллаах-быһыыга майгыга миниистирин эбээһинэһин толорооччу  Александр Чуприян  иһитиннэрбитинэн, 2022 сыл саҕаланыаҕыттан  4 тыһыынча кэриҥэ ойуур баһаара бэлиэтэммит.  Курганскай уобаласка,  Красноярскай кыраайга,  Кемеровскай, Иркутскай, Омскай уонна  Новосибирскай уобаластарга 1300 тутуу  уокка былдьаммыт, итинтэн 730-та – дьон олорор дьиэтэ. Ол түмүгэр 2 тыһыынча киһи дьиэтэ-уота суох хаалбыт, ол иһигэр 392 оҕо баар. Саамай хомолтолооҕо 16  киһи уокка былдьанан өлбүт, 18 киһи эмсэҕэлээбит.

 “Авиалесоохрана” дааннайынан, бу күҥҥэ дойду үрдүнэн 12 тыһ. га иэннээх сиринэн 101 баһаар ойуурга умайа турар эбит. 39 баһаары умулларбыттар, ол 7 тыһыынчаттан тахса га сири сиэбит. Итинтэн 35-һэ нэһилиэнньэлээх пууннартан 5 км чугас күөдьүйэ сылдьыбыт.

  Онон былырыыҥҥы хатыланыах курдугун иһин, Бэрэсидьиэн Владимир Путин ыам  ыйын 10 күнүгэр видео-сибээһинэн киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕы тэрийэн ыытта.

  -- Балаһыанньа хонтуруолтан тахсаары гынна. Онон саҥарбат буолар сатаммат. Эрэгийиэннэр туох наадатын, тиийбэтин этэн иһиҥ, барытыгар көмөлөһүөхпүт. Ол ханнык эрэ нуорманан кэмнээн-кэрдиистээн буолбакка, чопчу аадырыстаммыт көмөнү төһө ирдэнэринэн оҥоруохпут. Баһаар содулуттан эмсэҕэлээбиттэргэ көрүллэр төлөбүрдэри туох да бүрүкүрээтийэтэ суох суһаллык тиэрдэ охсуҥ.

 Дьиҥэр, эрэгийиэннэр билигин баһаары утары охсуһар боломуочуйаҕыт кэҥээн турар ээ. Тиэхиньикэнэн хааччыллыыгыт тупсубута, үбүлээһин да улааппыта. “Биир ньыгыл Арассыыйа” ХХ сийиэһигэр 2022, 2023, 2024 сыллар бүддьүөттэригэр эбии сыл аайы 8 млрд солкуобайы бу салааҕа көрөр туһунан быһаарыыны ылыммыппыт. Быйылгы номнуо тыырыллыбыта. Онон “харчы тиийбэтиттэн” диэн куоһурданар билигин оруна суох куотунуу буолар. Уонна, дьэ, тоҕо күөдьүйбүт уоту тута умуруоран испэккит буоллар? Туох мэһэйдиирий?

Өйдүүбүн, айылҕа диэн сүдү күүс буоларын. Ол эрээри кытыастары эрдэттэн сэрэтэргэ, кэтииргэ, кэмигэр бохсорго сөптөөх усулуобуйа тэриллибитэ эбээт. Ойуур баһаардарын иһин субъектар баһылыктара, эһиги, эппиэттиигит, -- диэн туос-маас курдук кытаанахтык эттэ дойдубут аҕа баһылыга уонна былырыын саамай иэдэйбит, улахан баһаардар турбут Забайкалье, Иркутскай уобаластар, итиэннэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин баһылыктарыттан балаһыанньа хайдаҕын ыйытта.

Онуоха Ил Дархан Айсен Николаев көрүллүбүт үп-харчы туохха туһаныллыбытын кэпсээтэ уонна өссө этии киллэрдэ:

—Ааспыт сайын 8 мөлүйүөнтэн тахса гектар иэннээх ойуур умайбыта. Ол биир үксүн бу салаа үбүлээһинэ кыратыттан төрүөттээх этэ. Быйыл, эн быһаччы сорудаххынан, Саха Сиригэр федеральнай бүддьүөттэн 1 млрд 600 млн солкуобайтан тахса харчы көрүлүннэ. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин үбүлээһинин 2,5 төгүл улаатыннаран, 900 млн тахса солкуобайы бу салааҕа уган турар. Онон ойуур баһаарын бохсор баһаарынньыкпыт, авиадесантникпыт штата икки төгүл, көтөр аалынан кэтээн көрөр үлэһиттэр ахсааннара алта төгүл, ойуур баһаарын утары охсуһарга туттуллар сириэстибэлэрбит түөрт төгүл элбээтилэр. Авиаотделениелар, аэромобильнай биригээдэлэр тэрилиннилэр. Бары улуустарбытыгар штаты таһынан ойуур баһаарын утары үлэлиир бөлөхтөр (уопсайа 285 киһи) баар буоллулар. Маны таһынан, мин быһаарыыбынан, быыһыыр сулууспа үлэһитин ахсаана 45 киһинэн элбээтэ.  Ахсынньыга эбии 69 тиэхиньикэни атыыласпыппыт. Онон быйыл кыаҕырдыбыт.

Былырыын ойуур баһаардара күүскэ турбуттарыгар, ардаҕы ыҥырар анал ньыманы туһаныы улахан көдьүүстээҕин итэҕэппитэ. Бу боломуочуйа барыта “Авиалесоохрана” билиитигэр баар. Сөҥүүнү түһэрэр оборудованиелаах «Веер» диэн көтөр аала улаханнык көмөлөспүтэ. Маннык сөмөлүөттэр дойду үрдүнэн тарбахха баттанар ахсааннаахтар эбит. Ол иһин “Росгидромет” тэрилтэни кытта дуогабар түһэристибит. Кинилэр бу нэдиэлэ бүтүүтэ итинник сөмөлүөтү сайын устата уларсык биэриэхтэрэ. Ол көтөр аалы тыа хаһаайыстыбатын наадатыгар эмиэ туһаныахпыт.
Билигин өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн “Полярные авиалинии” хампаанньа “АН-26” сөмөлүөтүгэр оҥоһуу сөҥүүнү үөскэтэр тэрили туруора сылдьаллар. Ити оборудованиены биһиги анал сакааспытынын «Ростех» госкорпорация оҥорон биэрдэ. Туох баар чааһа барыта Арассыыйаҕа оҥоһуллан таҥыллыбыт маннык сөмөлүөт бу иннинэ суох этэ. Урут байыаннай авиацияҕа эрэ баара. Билигин Саха Сирин гражданскай авиациятыгар баар буолла.

Аны туран, халлаан сөҥүүтүн ыҥырар кыахтаах “Атмосфера” модификациялаах “Ан-24” сөмөлүөт ФГУП «ГосНИИГА» анал тэриллэрин таҥыы, тургутуу кэнниттэн, 2022 сыл балаҕан ыйыгар Саха Сиригэр кэлиэн сөбө билиннэ. Бу сөмөлүөт оҥоһуллар кэмигэр “Як-42” лабораториялаах көтөр аал ыам ыйын 13 күнүттэн бэс ыйыгар диэри сулууспалыаҕа, оттон бэс ыйыттан атырдьах ыйыгар  диэри “Ан-30” солбуйуоҕа.

Сөҥүүнү үөскэтии билигин ойуур баһаарын умуруорууга эрэ ананан оҥоһуллар. Хонтуруолга сылдьар ойуурга баһаар тахсар кутталын кыччатарга самыыры ыҥырар ааллары эмиэ туһаныахха наада. Холобура, биһиэхэ оннук ойуурбут 200 млн гектар иэннээх. Итиннэ турбут уоту сатаан умулларар кыахпыт суох. Ол иһин РФ Ойуур кодексыгар уларытыылары киллэрэргэ этэбин. Онуоха Саха Сирин эспэримиэнниир пилотнай эрэгиийэн быһыытынан көрөргүт буоллар. Оччоҕо метео-сулууспаттан ханна баһаар буолар куттала суоһаабытын иһиттибит да, ойуур умайарын күүтэн олорбокко, тута онно тиийэн, искусственнай ардаҕынан хаптата охсор кыахтаныа этибит.  

Айсен Николаев бу этиитин үөрэтиэх, толкуйдуох буоллулар. Оттон кини бэйэтин муниципалитеттарыгар минерализованнай балаһаларын бэрэбиэркэлииллэригэр уонна өртөөһүнү хонтуруоллуулларыгар соруйда.

Санатан эттэххэ, Саха Сирин ойуурун уопсай иэнэ 256,1 млн га (территориябыт 83,4%-ын ылар). 2021 сыл сайыныгар 1696 уот туран, 8 млн гектар кэриҥэ ойуурбут күл-көмөр буолбута.

  Итинник хорумньу тахсыбатын туһугар бары сэрэхтээх буолуоххайыҥ, сокуону тутуһуоххайыҥ уонна тулалыыр эйгэбитигэр эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыаҕыҥ.