Общество

 Саха тыла инники 100 сыл иһигэр хайдах сайдыа дии саныыгын? Сүтэр дуу, сайдар дуу? Дьылҕата хайдах буолуой?

- Итиннэ мин маннык этиэхпин сөп: билигин мин сахатытыыга туох баар күүспүн биэрэн кыһана сылдьабын. Түөрт үйэ анараа өттүгэр сахалар нууччалар баттабылларын тулуйбакка бүтэһик сэбилэниилээх өрө туруулара 1682 сыллаахха буолбута. Ону нууччалар буораҕынан эстэр тэргэннэрдээх, саалардаах буоланнар кыайбыттара. Онтон бэриммиттэрин бүүс-бүтүннүү имири эһиэхтэрин эмиэ сөп этэ. Ол эрэн, хаалларбыттара, аһынан буолбатах. Тоҕо диэтэххэ, кинилэргэ бу дойдуну бас билэллэригэр кулуттар ирдэнэр этилэр. Бэл, бултатан дьаһаах хомуйар дьоннордоох буолуо этилэр. Ону билэр буоллахтара дии. Ол саҕана сахаҥ бөдөҥ-садаҥ, күүстээх-уохтаах, туһунан аар айыы үөрэхтээх, туһунан таҥара итэҕэллээх. Аны бу муҥ төрүөҕэ тахсара бэрт. Ити кэлин, Сүбэ Дьаһаҕын (Сэбиэскэй Сойуус) кэминээҕи саха суруйааччыларбыт «өрөбөлүүссүйэ иннигэр сүүрбэ оҕолонон баран икки оҕолорун илиилэригэр тутан хаалбыттар» эҥин диэн суруйан итинник өйдөбүл киллэртэрбиттэрэ. Онон нууччалар – ахсааннарын оһор гына сотору эмиэ өрө туруохтара, хайдах гынабытый? – диэн толкуйдууллара. Имири кыргарга эмиэ сатаммат. Ол иһин омук курдук өйдөбүллэрин суох оҥорорго ньымалары көрдүүр буолбуттара. Инньэ гынаннар, Уйбаныап, Сиидэрэп, Бөтүрүөп оҥороннор ааттыын-суоллун уларыталлар. Аны аҕабыыттары аҕаланнар киристийээн итэҕэлин күүс өттүнэн иҥэрэллэр. Аны тыл суох буолуохтаах – ону биһиги саһа сылдьан алаастарынан олорор буоламмыт, тылбытын тыыннаах хаалларан кэлбиппит. Дьэ, онтон Сүбэ Дьаһаҕа буолар. Инньэ гынан, алаастартан хомуйан холкуостааһын, бөдөҥсүтүү саҕаланар. Алаастартан хомуйан биир олобурга (село) олордуу буолар. Инньэ гынан, кыайыах курдук буолан барбыттара. Аны туран, кулут уйулҕалаах оҥорон кэбистэхтэрэ дии. Холобур, эн сахаҕын, сахалыы билэргин билэр киһи эйигин кытта кэлэн, олуттаҕастык да буоллар, нууччалыы саҥара сатыаҕа. Тоҕо? Тоҕо диэтэххэ, кини нууччалыы саҥардаҕына, бэйэтин үөрэхтээх курдук сананар. Улахан кастаҕа тиксибит курдук сананар. Итинник уйулҕаҕа тиэртилэр. Инньэ гынан, тылбыт олох мөлтөөн, сүтэн, ыалдьан суох буолан киирэн барда. Дэлэҕэ «папа идёттуура буолаарай, окошконан посмотрилаа эрэ» эбэтэр «мин Уйбаныап Уйбаан диэммин, уу сахабын» – диэн этиэхпит дуо? Бэйэбитин сэнэнэн, бэл, маннык өс хоһоонун айбыппыт – босхо моойдоох буор саха. Тоҕо босхо моойдоох? Сөбүлэспэтэҕин да иһин, сөбүлэһэн кэҕиҥнии сылдьар. Аны буруйа суоҕун да иһин, нуучча мөхтөҕүнэ, буруйданан умса баран түһэн сири-буору булан буор сирэйдэнэр. Ол иһин «буор саха» дэнэр. Билиҥҥи кыргыттар, дьахталлар үксүлэрэ Туйаарыма Куо курдуктар, үрүҥ субалаахтар. Ол эрэн, кэлиҥҥи кэмҥэ, уларыта тутуу кэмигэр, дьэ өйдөнөммүт, биһиги эмиэ туһунан дириҥ силистээх-мутуктаах, улахан-сүдү өбүгэлэрдээх, дьиҥ аар айыы үөрэхтээх, таҥара итэҕэллээх омуктар, улуу сах сахалар сыдьааннара буоларбытын, хантан да кэлбит дьон буолбатахпытын, бу – бэйэбит төрүт ийэ дойдубут буоларын билинэммит билигин сахатыйа сылдьабыт.

Билиҥҥи кэмҥэ олоҥхо суолтатын туохха көрөҕүнүй?

- Сахатыйаргар уу сахаҥ тылыгар төннүөхтээххин. Онтубут билигин кыаллыбакка сылдьар. Ону кыалыннарар биир төһүү – олоҥхо буолар. Кып-кырачааннар сыл аайы Олоҥхо Ыһыаҕар олоҥхону көрөн улаатаннар, «мин сахабын, мин эмиэ киһибин» диэн киэн туттуулаах буолуохтаахтар. Олоҥхо диэни кэлин сыыһа өйдөбүлтэн фольклор оҥорон кэбистилэр. Омук өйүттэн айан оҥорбут айымньыта, аан дойду чулуу айымньыта (шедеврэ) оҥордулар. Дьиҥэр, олоҥхо суолтатын ааттыын да көрдөрөр – ол (олох), оҥ (оҥоһуутун), хо (хоһуйуу). Английскайдыы эттэххэ - historical science. Олоҥхо – саха омук хайдах олорон кэлбитин онобула (устуоруйата).

Сахалар устуоруйалара олоҥхоҕо хайдах ойууламмытый?

- Олоҥхоҕо Туйаарыма Куо – блондинка, Үрүҥ Уолан – блондин диэн дьүһүйүллэр. Археологтар Алтаай таһыгар олорбут өбүгэлэрбитин хостоон үөрэтэн көрөн бараннар «круглоголовые европеоиды» диэбиттэр. Нууччаларыҥ эмиэ сах сахалартан төрүттээхтэр ээ, кэлин сылабаан буолбуттара. Сах сахалар биһиги эрабыт иннигэр Алтаай анныгар олордохторуна кыргыыстар кырганнар манна кэлбиттэрэ. Ол кэлбиттэрэ, элбэх да элбэх былыргы аһыйааттар (палеоазиаттар) олороллор эбит. Өргүөттэр, Солоҕоннор, Майаҕатталар – бары олохтоох омуктар. Индеецтэргэ – кроулар, дэлавэардар, ацтектар курдук бары тус-туһунан омуктар этилэр. Аар айыы үөрэҕэ этэринэн – эн төһө кыахтааххын да, оччо элбэх ойохтонуохтааххын. Инньэ гынан, тоҥ уус араас кыргыттарын, дьахталларынойох ыланнар, төрөөн-үөскээн бараллар. Аны тоҥ уус хаана сүрдээх күүстээх (доминантнай) уонна ыраас (гомозиготнай). Инньэ гынан, тоҥ уус хаана баһыйан, аһыйаат курдук буолан хаалбыппыт. Холобур, ыраас нууччаны кытта ыраас саха ыал буоллахтарына, оҕолоругар нуучча хаана баһыйар. Төрдүлэригэр сахтарыҥ баар буоллахтара дии. Олоруҥ ханна да барбаттар ээ, удьуоргар, ийэ куккар хатана сылдьаллар. Онтуката нуучча хаанын кытта холбоһон бастаан ордук нууччаҕа майгынныыр буолар. Онтон ол оҕо тоҥуһу кытта ыал буоллаҕына, ыраас саха үөскээн тахсар.

Ыһыах билигин шоуга кубулуйда дииллэр. Ону туох ди саныыгын?

- Сахалар ыһыах ыһарбыт ирдэниэхтээх, хайаан да баар буолуохтаах. Сорохтор шоу буолла дииллэр. Ону мин эмиэ сөбүлэһэбин. Дьиҥинэн, ыһыах  биир күн ыһыллыахтаах. Күн ордук сыралҕанын сиргэ биэрэрэ – бэс ыйын 22 күнэ. Ити күн эн күнтэн көрдөһөҥҥүн нэгир (эниэргийэ) ылыахтааххын. Ол бэс ыйын 22 күнүгэр барыта тэҥҥэ буолара эмиэ сатаммат курдук. Тоҕо диэтэххэ, тойотторбут-хотуттарбыт, салалтабыт чалбараҥҥа сылдьыбаттар. Биһиги олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылааммыт, саҥа технологиялары туттаммыт тупсаран иһиэхтээх буоллахпыт дии. Онтубут сорҕото кыаллыбат, сорҕото кыаллар. Олох былыргылыы ыытарга чахчы итэҕэллээх эрэ буоллахха барара буолуо. Урут этэллэрин курдук, Адольф Гитлер маньяк да, акаары да буолбатах буоллаҕа дии. Ньиэмэс курдук өйдөөх, үөрэхтээх омугу бэйэтин диэки тардыбыт киһи. Ол киһи Тибет 4 манааҕын илдьэ сылдьар. Олортон ыйытар: бу ким да кыайбат нууччаларыгар мин хаһан саба түһэбиний? Онуоха ол манаахтар этэллэр: бэс ыйын 22 күнүгэр, сарсыарда 4 чааска, күн тахсыытыгар кимэн киирдэххинэ, хотуулаахтык киирэҕин. Ону кэлин нууччалар «Двадцать второго июня, ровно в четыре часа» диэн ырыаҕа ыллаабыттара. Аны туран 1996 сыллаахха буор иһээччи буолан хаалбыт тойоммут Борис Ельцин арыгылыырга сылтах оҥостоору бэс ыйын 22 күнүн кутурҕан күнүнэн биллэрбитэ. 22-скэ ыһыахтаатахпытына, нууччалар биһигини омугумсуйууга күтүрээннэр траурдаабакка сылдьаҕыт диэн хаптаччы охсуохтара диэн биһиги тойотторбут куттананнар хаптас гына түһэллэр. Онон 21-скэ эбэтэр 23-скэ ыһыахтыыр буолбуппут. Кэнтиккэ тохсус кылааска үөрэнэ сылдьаан Арыйаана Көстөкүүнэбэ диэн кыыс 1943 сыллаахха кэнтиктэр ыһыах ыспыттарын туһунан матырыйаалы архыыптан булан биэрбитэ. Бэл, бириистэрэ сүрэ бэрт: тустууга бастаабыкка – 50 солкуобай, атах оонньуутугар бастаабыкка – 50 солкуобай, мас тардыһыытыгар бастаабыкка – 50 солкуобай. Ыһыахпытын бэс ыйын 22 күнүгэр төннөрөрбүт буоллар. Ол гынан баран, биһиги тутулукпут бэрт.

Сахалар сахалыы ааттаналларын хайдах көҕүлүөххэ сөбүй?

- Билигин барытын тойотторбут-хотуттарбыт быһаара сылдьаллар. Холобур, Айсен Николаев төрүт өбүгэтин аатын ылынан, Тиит Айыы Сиэн диэн суруйтаран баран пааспарынан саха буолбут хас биирдии киһиэхэ 100 тыһыынча солкуобайы биэрэбин диирэ эбитэ буоллар, биир нэдиэлэнэн эн кытта Халлаан уола дуу, Ситим уола дуу эҥин диэн аат ылыммыт буолуоҥ этэ.

Баппаҕай Дьулусхаан, ураты көрүүлэргин үллэстибиккэр махтанабын!