Уопсастыба

Саҥа судаарыстыбаннай бырааһынньык төрүттэниитэ

Арассыыйа аныгы кэмнээҕи бырааһынньыгын туһунан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрсиэт бэрэпиэссэрэ Виктор Данилович Михайлов, бөлүһүөк киһи үгэһинэн, туох этэрдээх буолар эбитий.Төрүтүн түөһэн, төрдүн булан таһаарар үөрүйэҕэр эрэниэҕиҥ. 

- Биллэрин курдук, 1922 сыл ахсынньы 30 күнүгэр Сэбиэскэй Сэссэлистиичэскэй Өрөспүүбүлүкэлэр Сойуустара тэриллибитэ. Арассыыйа, Украина уонна Белоруссия буоланнар сойуустаах дугабарга бастакынан илии баттаспыттара. Кэлин Закавказье, Орто Аасыйа, ол кэнниттэн Прибалтика өрөспүүбүлүкэлэрэ уонна Молдавия Сэбиэскэй Сойуус састаабыгар киирбиттэрэ. 70 сыл ааспытын кэннэ Борис Ельцин (Арассыыйа), Леонид Кравчук (Украина) уонна Станислав Шушкевич (Белоруссия) ааттарыттан Беловежьетааҕы Пущаҕа түмсэннэр, ССРС эстибитин туһунан сөбүлэһиигэ илии баттыыллар. Ол аата бастаан ССРС-ы тэрийбит уонна кэлин кини иинигэр тэтиҥ кириэһи туруору саайбыт судаарыстыбалар баһылыктара ити дьон буолаллар.

Ааҕааччылар өйдүүр буолуохтаахтар, Беловежьетааҕы Пуща иннинэ аҕай ССРС-ы оннунан хаалларар туһунан эрэпэриэндимҥэ оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус нэһилиэнньэтин 70%-нын кэриҥэ «хаалларарга» диэн куоластаабыта сиргэ-буорга тэпсиллибитин. Атын сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэр салалталара, кинилэри кытыарбакка туран сөбүлэһии түһэрсиллибитин биритиэнсийэлээн көрбүттэрэ эрээри, хойутаан хаалбыттара. Айаҕалыы сатаан «Тутулуга суох судаарыстыбалар сойуустара» (СНГ) диэн ааттаах көрүнньүк түмсүү баар буолбута.

Ол гынан баран, норуот муудараһа этэринэн, «Бу күн сиригэр өрүүтүн буолуохтаах буолар». Ылан көрүөҕүҥ бэс ыйын 12 күнүгэр туох суолталаах бырааһынньык бэлиэтэнэрин. Хомойуох иһин, билигин даҕаны элбэх киһи аанньа билбэт. Бырааһынньыктаабыппыт 31 сыл буолла, ол үрдүнэн араас быһаарыы баар ахан. Норуот, сүнньүнэн, Арассыыйа сүбэринитиэтин эбэтэр тутулуга суох буолуутун, судаарыстыбаннаһын, Арассыыйа бастакы бэрэсидьиэнэ талыллыбыт күнүн бэлиэтиибит диэн өйдүүр эбит. Син барыта оруннаах курдук эрээри, чуолаан ыччакка туһаайан чопчулаан биэрии сиэрдээх буолуо этэ дии саныыбын.

Оруобуна 31 сыл анараа өттүгэр бу күн, ол аата 1990 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр «РСФСР судаарыстыбаннай сүбэринитиэтин туһунан дэкилэрээссийэ» диэн дьоһуннаах дөкүмүөн ылыныллыбыта. Сэбиэскэй Сойуус ыһылларын саҕана итинник дьаһаныы сөптөөх этэ. Арассыыйа Бэдэрээссийэтэ норуоту омугунан да, итэҕэлинэн да араартаабат, хас биирдии омук киһитэ көҥүллүк сайдарыгар тэҥ быраабы мэктиэлиир судаарыстыба быһыытынан билиниини ылбыта.

Нөҥүө сылыгар, уолдьах ити күн Арассыыйа Бэдэрээссийэтин бастакы бэрэсидьиэнин норуот бүттүүнэ дэмэкирээтийэ бэрээдэгинэн талбытын түмүгэр, Борис Николаевич Ельцин быыбарданан турар. Үс сыл буолан баран, дойду бэрэсидьиэнин ыйааҕынан бэс ыйын 12 күнэ Арассыыйа судаарыстыбаннай сүбэринитиэтин туһунан дэкилэрээссийэ ылыныллыбытын бэлиэтиир бырааһынньык күнүнэн бигэргэтиллибитэ. Норуот сайыҥҥы өссө биир эбии өрөбүллэммитэ.

Арассыыйа судаарыстыбаннай сүбэринитиэтин туһунан дэкилэрээссийэ ССРС үрэллиитин саҕалаабыта диэн санааттан аҕа көлүөнэ бу күнү бырааһынньык курдук ылымматаҕа диэххэ наада. Манна даҕатан эттэххэ, 90-нус сылларга ССРС үрэллиитэ мүччүрүйбэт суолга киирбитэ мэлдьэҕэ суох. Дэкилэрээссийэ маныаха туох да улахан оруолу оонньооботоҕо кэлин көстөн тахсыбыта.

Норуот судаарыстыбаннай сүбэринитиэт ылыныллыбыт күнэ  диэн өйдөбүлү судургутутан «Арассыыйа тутулуга суох буолуутун» бырааһынньыга диэн сүрэхтээбитэ. Ол эрэн, ити аат өр тулуктаспатаҕа. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа кимтэн уонна туохтан тутулуга суох буолбута кыайан быһаарыллыбатаҕа. Дьон эмиэ өйдөөбөтөҕө. Эбиитин дойдубут экэниэмикэтэ да, бэлиитикэтэ да тас судаарыстыбалартан улам-улам тутулуктанан барбыта. «Тутулуга суох буолуу» элэктээһиҥҥэ холоонноммута. Ону өйдөөн Б.Н.Ельцин 1998 сыллаахха «Арассыыйа Күнэ» диэн уларытан ааттаабыта эрээри, 2002 сыл  олунньу 1 күнүттэн эрэ судаарыстыба таһымнаах. өрөбүл күннээх бырааһынньыкка кубулуйбута. Ити В.В.Путин илии баттаабыт дөкүмүөнэ этэ.

Арассыыйа хаттаан атаҕар турар

Мин санаабар, бэс ыйын 12 күнэ итинник ааттаммыта судургу курдук буолан баран, күн-дьыл аастаҕын ахсын улам суолталанан, аны ол суолтата хас биирдии киһиэхэ өйдөнүмтүө буолан иһэр. Кэккэ биричиинэлэринэн Арассыыйа кэлиҥҥи кэмҥэ судаарыстыба быһыытынан бэйэтин билиниитэ күүһүрэн, ол түмүгэр норуот өйүгэр-санаатыгар лаппа улахан уларыйыылар таҕыстылар. Арассыыйа аан дойдутааҕы үп-харчы уонна экэниэмикэ кириисиһин тиһигин быспат долгуннарын, дойдубутун кэлтэйдии буруйдаан, араас экэнэмиичэскэй көрүҥнэрдээх бобор-хаайар дьаһалларынан суоһаабыттарын, силигин ситэрэн диэбиккэ дылы, коронавирус дьаҥа харыыта суох тарҕаныытын балачча туруктаахтык көрсөн, кытаанах балаһыанньаттан улахан бааһа-үүтэ суох тахсан эрэрбит сүргэбитин көтөҕөр.

Бүтэр уһуга көстүбэт суоһааһын (кириисис буоллун, сэриилэргэ суудайыы буоллун, дьаҥ тарҕаныыта да буоллун) икки өрүттээх. Дойдубутугар сэрэхтээҕэ, сүүйтэриилээҕэ мөккүөргэ турбат. Атын өттүнэн, бэйэ бодобутун тардынарбытыгар күһэйиэҕэ, най барыыбытын тохтотуоҕа, ханнык эрэ акыйаан уҥуордааҕы дьээдьэни эрэнэр, тастан көмөҕө эрэҥкэдийэр муҥкук санаабытын суох оҥоруоҕа.

Сэссэлиисим систиэмэтэ үрэллэн, хапыталыыһымы тутууга киирбиппит быданнаата. Ол былаһын тухары аан дойду биир сомоҕо экэниэмикэтигэр киириэхтээхпит, атыттар курдук АХШ баһылыыр-көһүлүүр оруолун өрө тутуохтаахпыт диэн санаа соҥнонор. Аһара баран, Арассыыйа урукку историятын хараардан, түһэрэн кэпсиир уонна суруйар, дэмэкирээтийэнэн саптынан туох баар бары куһаҕаны, сидьиҥи куоталаһа-куоталаһа көрдөрөр, сырдатар буоллубут. Уус-уран литэрэтиирэҕэ, ускуустуба бары көрүҥнэригэр, тэлэбиидэнньэ биэриилэригэр, маассабай информация тиһиктэригэр норуот өйүн-санаатын алдьатыыга туһуламмыт сууһарыылаах охсуу оҥоһуллар. Бу барыта өр кэмнээх уонна ырааҕы ытар сыаллаах алдьатыылаах дьайыы буолара ырылхайдык  көһүннэ.

Уодаһыннаах охсууга – кэнсэрбэтиибинэй идеологиянан

Владимир Путин былааска кэлиэҕиттэн, чуолаан иккис болдьоҕор олоруоҕуттан, кэнсэрбэтиибинэй идеологияҕа төннүү саҕаламмыта. Ол аата урукку өттүгэр туох үчүгэйдээхпититтэн уонна ситиһиилэрдээхпититтэн аккаастаныа суохтаахпыт. Төттөрүтүн, олору сайыннарыахтаахпыт диир санаа олохсуйан киирэн барар. Арассыыйа, эстибит ССРС быһаччы нэһилиэнньигэ буоларынан, фашизмы утары охсуһууга Улуу Кыайыытынан, наукаҕа, култуураҕа, спорка, үөрэххэ сүҥкэннээх ситиһиилэринэн, куосумаһы баһылааһынынан, о.д.а. кыайыытынан-хотуутунан сокуоннайдык киэн туттар. Бу кини былдьаммат бырааба. Норуот итини барытын киниттэн былдьыы, мэйиититтэн мэлитэ сатаабыттарын ылыммата.

Бэйэбит ортобутуттан сорох историктарбыт, политологтарбыт, суруйааччыларбыт, суруналыыстарбыт, наука уонна ускуустуба үлэһиттэрэ чуолаан ыччат өйүн-санаатын «сайҕааһыҥҥа», дойду ситиһиилэрин намтатыыга, дьоруойдарын баһааҕырдыыга, сэриигэ уонна эйэлээх кэмҥэ дьонун сүтүгүн үлүннэрэн көрдөрүүгэ тастан дьайыыны өйөөн «аллараа сыҥаах» буолаллара хомолтолоох.

Урукку ССРС да, аныгы Арассыыйа да норуоттарын менталитеттара биирдиҥи. Ол курдук, биһиэхэ үлэҕэ-хамнаска сыһыан, бастатан туран, туох эрэ идьиэйэҕэ, кэскиллээх  көдьүүстээх  сыалга-сорукка олоҕуруохтаах диэн бигэ өйдөбүллээхпит. Билиҥҥи аҕа көлүөнэни хомунньууһуму тутуу идьиэйэтэ үлэҕэ көҕүлүүрэ. Ис уонна тас өстөөхтөртөн сэрэхтээх, кинилэри утары охсуһарга бэлэмнээх буолуу сыала-соруга эмиэ түмэрэ. Аҕа көлүөнэ олоҕурбут өйө-санаата бэрт түргэнник сүтэн-иҥэн биэрбэт уратылаах. Ханан эрэ, тугунан эрэ ситимнээн ыччаккар бэриллибит буолар.

Уйан миэстэлэрбитин бөҕөргөттөхпүтүнэ

Дьону үлэҕэ-хамнаска көҕүлээһиҥҥэ көдьүүстээх экэнэмиичэскэй төһүүлэри олохтуу охсон биэрбэппит. Бу биһиги биир саамай кэбирэх миэстэбитинэн буолар. Нуучча биллиилээх бөлүһүөкэрэ Николай Бердяев уонна Иван Ильин: «Нуучча киһитигэр үлэтэ-дьарыга идьиэйэҕэ олоҕурбат буоллаҕына – хаатыргаҕа, оттон идьиэйэлээх буоллаҕына – дьоруойустубаҕа кубулуйар», - диэн суруйан тураллар. Атыннык эттэххэ, үлэ түмүгэ буолбакка, суолтата быһаарар оруолланар. Нуучча киһитин ити уратытын бассабыыктар олус сатабыллаахтык туһаммыттара. Норуот олоҕун-дьаһаҕын, үлэтин-хамнаһын барытын идьиэйэҕэ уонна сырдык кэскилгэ дьулуһууга кубулутан.

Киһи – санаа кулута. Ол быһыытынан санаата бөҕөх, сырдык уонна ыраас буоллаҕына, үлэтэ-хамнаһа эмиэ ол курдук буолар. Култуура, ускуустуба, литэрэтиирэ киһини  иитэр, сайыннарар, үрдэтэр аналлаахтар. Бу эйгэ экэниэмикэҕэ дьайар сабыдыала итиннэ сытар.

Ханнык баҕарар судаарыстыба бэйэтин сүбэринитиэтин араҥаччылыыр уонна күүһүрдэр мөккүөрдээх. Судаарыстыба быһыытынан бэйэтэ бигэ миэстэлээх буолуохтаах, хайа да түбэлтэҕэ тэпсилгэҥҥэ  сылдьыа суохтаах. Ол инниттэн кини экэниэмикэтэ бигэ туруктаах буолуон наада. Бу өттүнэн Арассыыйа уу долгураҥ  балаһыанньалаах дэниэн сатаммат. Кыһалҕа элбэх. Манна биири бэлиэтиибин: араас көрүҥнээх, кыра да, улахан да кыһалҕа ханнык баҕарар уопсастыба олоҕун арахсыспат аргыһа.

Туох барыта, тэҥнээн көрдөххө, туга-ханныга биллэр буолар. Дьэ ол иһин билигин баары уруккуну уонна хойуккуну кытта тэҥнии тутуллар. Олохпут-дьаһахпыт таһыма  отучча сыллааҕытааҕар чыҥха атын, лаппа тубуста. Оттон хойуккуну, ол аата буолуохтааҕыны кытта тэҥнии туттахха итэҕэс-быһаҕас, сиппэтэх-хоппотох уонна инникилээн иһэр дойдулары ыллахха олохпут таһымынан астыммат буолуу баһаам бөҕө буоллаҕа.

Ханнык баҕарар дойдуга былаас туох оҥоһуллубутун, туох ситиһии баарын бэйэтин күөнүгэр уурунар, оттон норуот бастатан туран туох кыаллыбатаҕар, туох итэҕэс-быһаҕас баарыгар болҕомтотун уурар. Били аҥаарынан уулаах ыстакааны икки киһиттэн биирдэстэрэ толору, иккиһэ – быһаҕас диэбиттэринии. Онон араас сыанабыл баара сөрү-сөптөөх. Арай мин, төрүт саха киһитэ буоларым быһыытынан, олус кэп туонар сэттээх-сэлээннээх диэн өйдөбүллээхпин.

Туох да диэбит иһин, мин тус көрүүбэр, дьон-сэргэ ыарахан санньыар санааҕа оҕустарбыт, күүһэ-күдэҕэ өһүллүбүт, хотторуулаах хаалбыттыы санаммыт буолбатах. Былыр-былыргыттан Арассыыйа норуота мүччүргэннээх-быһылааннаах түгэн үүннэҕинэ, өлүү эбэтэр тиллии боппуруоһа ыган тиийэн кэллэҕинэ, ыстаал куйах кэриэтэ кытаатан, сытыы болот кэриэтэ өргөстөнөн  туран кэлэн, мэлдьитин кыайыылаах тахсара. Инникитин даҕаны оннук буола туруоҕа!  Бэйэбит өйбүтүнэн, сүрэхпит эрчиминэн, харыбыт күүһүнэн олохпутун оҥосторго дьулуһуохтаахпыт дии саныыбын.

Прокопий ИВАНОВ суруйда