Общество

 Сэрии оҕото буолан, ол ыар сыллары, оҕо сааһын уһуннук олорон ахтыбыта, кэпсээбитэ. Бүгүн ону эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын.                                     

 Бырааптарын быһан              

– Мин наһаа ыарахан дьылҕалаах дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтүм. Ийэбит былыргы ыраахтааҕы ыыппыт киһитин оҕото. Аҕабыт, сэбиэскэй былааһы утарда диэн, улахан атаҕастабылга түбэспит киһи. «Албын, сымыйа ойуун, дьон өйүн-санаатын сүүйэр» диэн бырааба быһыллан, наһаа кыһалҕалаахтык, наһаа эрэйдээхтик, бэйэ-бэйэбитин билсибэт буолуохпутугар диэри тус-туспа ыһыллан, иитиллэн улааппыт дьоммут. Дэлэҕэ даҕаны ийэбит: «Биһиги дьиэ кэргэммит курдук кыһалҕалаахтык, ыараханнык олорбут ыал суоҕа буолуо», -- диэн этээхтиэ дуо?

 Ийэбит аҕатын өлөөрү сыттаҕына уопустаан, быраабын быспыттар. Быраатын ытан кэбиһэн баран, муустаах ойбоҥҥо симпиттэр. Кэргэнэ инсультаан өлөр. Оҕолоро мээнэ хаалбыттарын ийэбэр аҕалан быраҕаллар. Ити кэмтэн өр утайбакка, аны биһиги аҕабытын тутан бараллар. Ийэм биэс оҕону кытта соҕотох туран хаалар. Баардарын-суохтарын барытын ньэҥньийэн баран, сүөһүнү-баҕастары ылан бараллар. Арай ампаардарыгар сылгы баттаҕа уонна тыһа хаалбытын илитэн, кырбаан, оҕолорго миин буһаран иһэрдэрэ үһү. Онтон кыһын Майыыса эмээхсин кэлэн, доҕор буолан абыраабыт.

Ити саҕана Маарыйата (Яна Петровна Ефимова ийэтэ) чороччу улаатан эрэр кыыс эбит. Эбэм Биэрэ эмээхсин урут Харта диэн саха киһитэ оҕонньордоох эбит. Онтон үс оҕолоох. Майыыса, Харатаанабыс ийэтэ, уонна биир дьахтар эдэригэр Титириккэ өлбүт. Онно көмүллэ сытар. Онтон Мааҥка Уйбааҥҥа тахсар уонна түөрт оҕону төрөтөр. Мааҥка оҕонньор үлэһит киһи эбит. Сүрдээх элбэх сүөһүнү ииппит.                            

       Былаатын уһуга тэлимниирэ…
--Мин кыра эрдэхпинэ ийэбин эрэ өйдүүбүн. Аҕам хаһан да көстүбэт этэ. Холкуос салалтата ийэбитин ыла-ыла, ыраахтан ыраах учаастакка үлэлэтэ быраҕан иһэрэ.

Биирдэ Суордаахтан Титириккэ ыыппыттара. Дьон бары атынан бардылар. Оттон ийэбит оҕус сыарҕатыгар кыра уолун көтөхпүтүнэн олордо. Биһиги диэки хайыһан да көрбөтө, арай былаатын уһуга тоҕо эрэ тэлимниир этэ. Онно биһиги Мишаны кытары иккиэн биир ыал таһыгар туран хаалбыппыт. Ханнык ыал таһыгар, ким көрүүтүгүгэр хаалбыппытын олох өйдөөбөппүн. Ити ыал муннугар киирэн хонобут, бу ыал муннугар киирэн утуйабыт. Үс саастаахпыттан наар оннук сылдьыбытым.                         

Эдьиийим Өкүлүүнэ оскуола кэнниттэн Дружинаттан тахсан, Суордаахха «Кыһыл сардаҥа» холкуоска кыладыапсык-хассыыр, пиэрмэ сэбиэдиссэйэ, үүт астааччыта буола сылдьыбыта. Ол онтон ыла биһигини бэйэтигэр ылан, барыбытын мунньан, дьэ, туспа ыал курдук олорбуппут.

Кэлин ийэм ол барбытын кэпсээбитэ. Оҕото ытыыр, бэйэтэ эмиэ ытыыр. Тохтоло суох тохтор хараҕын уутун сотторугар былаата тэлимниирин көрбүт эбиппин. Ол сибилиҥҥэ диэри субу баардыы харахпар көстөн ааһар.   

 Баар аҕатын суох диэн

   --Биһиги бииргэ төрөөбүт тоҕус оҕоттон, миигиттэн ураты, ким да үөрэммэтэҕэ. Бары сэттис-ахсыс кылааһы бүтэрэ-бүтэрэ, сэбиэскэй былаас өстөөҕүн оҕолоро буоланнар, үөрэххэ барар бырааптара суох буолан, дойдуларыгар хаалан иһэллэрэ. Хата, мин хайдах үөрэммиппин бэйэм да билбэппин. Университекка киирэрбэр аҥкыата толоттороллоругар «аҕам суох, өлбүтэ» диэн суруйбутум. Ол саҕана реабилитациялана илик этэ.                           

Билигин толкуйдаан көрдөхпүнэ, харса суох буоламмын үөрэммитим буолуо дии саныыбын. Училищеҕа да, университекка да киирэрбэр баар аҕабын суох диирим тустаахха эмиэ улахан кыһалҕа этэ. «Ойуун оҕото», «ойуун кыыһа», «ойуун ыамата» диэн күлүү-элэк, игии-хатыы тыллары элбэхтэ истэрбит. Бу тыллар өйбүттэн сүппэт гына хатанан хаалбыттар, олохпор элбэх ыарахаттары үөскэтэ сылдьыбыттара.

• Бырааска үөрэнэр устудьуоннар. Уһун суһуохтааҕа А.К. Чиркова.

  Үөрэххэ кириэхпиттэн дойдубар каникулга биирдэ да кэлбэтэҕим. Покровскайга тахсан, кирпииччэ собуотугар уонна хортуоппуйга үлэлээн, хамнас ылан, онон аһыыбыт-сиибит, онон кыһыҥҥыбытыгар бэлэмнэнэбит.

 Барбат-кэлбэт хоту дойду оҕолоро барыбыт бииргэ сылдьарбыт. Араас оройуоннарга илиистик түһэрээччилэринэн эҥин ыыталлара. Үөрэнэр кэммитигэр хоту дойду оҕолоругар диэн туспа дьиэ баар этэ. Куорат тас өттүгэр турар остолобуойга босхо аһаталлара. Ол биһигини барыбытын быыһаабыта.

Наар үҥсүү...           
--Университеты бүтэрэн баран, дойдубар кэлэр былааным суох этэ. Син биир сүгүн үлэлэппэттэрин билэрим. Ол гынан баран, райсэбиэттэр, райкомнар хадатаайыстыба түһэрэннэр, Прокопий Андреевичка сурук суруйбуттар этэ. Ону кини ыҥыран ылан, Баатаҕайга хирурунан бараары сырыттахпына бирикээспин төттөрү ылан, Абыйга ыыппыта.   
                    
Дойдубар үлэлии кэлэн баран, Муҥурдаахха командировкаҕа сылдьан кэллэхпинэ, утары үҥсүү сурук күүтэ сытар буолара. Милииссийэ начаалынньыга үстүү чааһы быһа доппуруостуура. «Аҕаҕар тиийэн, үчүгэй эми барытын киниэхэ илдьэн биэрбитиҥ буолуо», -- диэн муҥнууллара. Аҕам олорор дьиэтигэр тиийэн, ол суох эмтэри көрдөөн, барытын ыһан-тоҕон дьэгдьийэллэрэ. Ол иһин аҕабар сылдьыбакка да кэлэр этим. Биирдэ да сүгүн олорон кэпсэппэтэхпин диэн кэлин төһөлөөх кэмсиммитим буолуой?!

Аҕам «барбытын» кэннэ ис туругум мөлтөөн, тулам барыта кураанахсыйан хаалбыта. Кини миигин куруутун көрө-истэ сылдьар курдук этэ. Наар “оҕобун саҥарыахтара, үлэтэ суох хаалларыахтара” диэн олус куттанара. Өлүөн иннинэ бара сылдьыбытым. Онно түөрт хоммутум кэннэ ыйыппыта: «Уоппускаҕа кэллиҥ дуу, үлэлии сылдьаҕын дуу? Бараҥҥын үчүгэйдик кэпсэтэн, көҥүллэтэн кэлиэххин, эмиэ саҥарыахтара», – диэбитэ. Ол кэлтим кэннэ үс эрэ хонон баран өлбүтэ.
Кини ити саҕана реабилитациялана илик этэ. Өлүөр диэри кэтэбилгэ сылдьыбыта. Дьон атын сиртэн сөмөлүөт сакаастаан кэлэн эмтэнэрэ да, «норуот өстөөҕө» диэн аата сотулла илигэ.                     

Үлэлиир сылларбар тус олохпун көрүммэккэ, олохпун үлэҕэ анаабытым. Эбиитин наар үҥсүү. Түүн-күнүс наар сүүрүүнэн сылдьабын. Ол саҕана үлэлиир усулуобуйа наһаа мөлтөх, ынырык этэ. Биирдэ түүн эпэрээссийэ буола турдаҕына, уот баран хаалбыта. Инньэ гынан, 45 мүнүүтэ устата дьахтары илиибитинэн эрэ хам тутан турдубут. Хаана баран өлө сыспыта. Араас түбэлтэ барыта тахсара.                            
Мин бастаан үлэлии кэлэрбэр, түөрт эрэ быраас баара. Галина Петровна оҕолонон, уоппускаҕа сытара. Нэдиэлэни нэдиэлэнэн балыыһаттан тахсыбакка үлэлиирим. Балыыһа аһыттан оччоҕо аһаппаттар. Полушкина Иэлэ оҕолоро ас таһаллара. Оччоҕо эрэ аһыырым. Ыарахан ыарыһах баар буоллаҕына, олох да барааччым суох. Онтум содулугар билигин, кырдьар сааспар, соҕотох хаалан хааллым дии саныыбын. Элбэхтэ уруккуну эргитэ саныыбын, үөрэтэн көрөбүн.

Медиум үөрэҕэ                        

--Аҕам олохтон барбыта үс сыл буолан баран, миигин бэйэтэ «булан», олох илэ-бааччы кэлэр буолбута. Билигин ону суруйуохтаахпын. Бэйэтэ кэлэн үөрэппит медиум суруктара бааллар.

Бастаан кэлэригэр, ийэ тылгын үчүгэйдик билбэккин диэбитэ. Үс көрсүһүүнү онно биэрбитэ. Медиуму арыаллыырга үс киһи наада диэбитэ. Барытын былыргылыы тутуһуннарар этэ. Бу суруйарга ыарахан буолуохтааҕын билэбин эрээри, ону суруйсуон сөптөөх киһи, дьэ, көһүннэ. Бастакы кинигэлэрбэр ол туһунан ханна да ахтыбатаҕым, суруйбатаҕым. Өйдүөхтэрэ да суох этэ. 

Аҕам үтүө аата дьиҥ сокуонунан 1992 сыллаахха төннөрүллүбүтэ. Ол иннигэр кини туһунан этэр да, суруйар кыаҕым суох этэ. Хайдах итинник мээнэ сүтэн хаалыай, булгуччу мин кинини суруйуохтаахпын диэн куруук саныырым.

1991 сыллаахха ойууннааһын туһунан аан дойду таһымнаах кэмпириэнсийэ  буолбута. Ол кэнниттэн, дьэ, санаммытым...

 Онно Америка, Англия, Франция учуонайдарын кытары көрсүбүтүм. Кинилэр эмиэ “хайаан да суруй” диэн ыыппыттара. Ол түмүгүнэн «Мой отец – шаман» диэн кинигэм тахсыбыта.

Бу кинигэ 2014 сыллаахха французтуу тылбаастаммыта. Дьон билиммитэ, аҕам, дьэ, киэҥ эйгэҕэ тахсыбыта.                        

Иккис кэмпириэнсийэҕэ Англияттан генетиктэр кэлбиттэрэ. Олор ыҥырбыттара. Ол ыҥырыыны миэхэ ыыппыттарын биэрбэтэхтэрэ. Мин оннубар атын дьону ыыппыттара. Шишигин, Уткин барбыттара.

  Ол кэнниттэн Америкаҕа бара сылдьыбытым. Маршер наһаа үчүгэйдик көрсүбүтэ. Ойууннуур таҥаһын-сабын барытын хаартыскаҕа түһэрбиттэрэ. Бу таҥаһы, аҕам туттар малын барытын: «Кэмэ кэллэҕинэ, кыра кыыспар тиксэрээр», – диэн этэн туран, Николай Филиппович Никулиҥҥа итэҕэйэн хаалларбыт этэ. Бу эмиэ туспа кэпсээн.  

                        
Оҕо саас ахтылҕана

    --Суордаахха, эһэбит олорбут сиригэр Кириэстээх Тумуһахха, оо, билигин тиийдэрбиэн! Титирик уутун кини түһэрбит эбит. Ол түһэрбитин кэннэ, арыы курдук сир хаалан хаалбыт. Ол онно сүрдээх улахан тиит баарыгар айанньыттар кириэс охсубуттара турар эбит. Бэлэх уурар тииттэрэ. “Мас тула харчы быраҕыллыбыттара сыталлара”, -- дииллэрэ. Барамыыгын Майаага диэн ол сири ааттыыллара.

Титириккэ Таастаах булгунньахха Мэхээлэ (ийэбит быраата, ытыллан баран, ууга тимирдиллибитэ) кыыһын, кэргэнин уҥуоҕа бааллара. Ол саҕана Титирик уута төттөрү туолан, ол Кириэстээх Тумуһах быстан, ууга киирэн хаалбыт этэ. Төһө эмэ улаатан иһэн, Харатаанабыс Баһылайы батыһан, онно илим көрө барарбыт. Кини атаҕа ыалдьар буолан, нэһиилэ хаамар. Биһиги кини булдун бэстиэлгэ, куулга сүгэн кэлэрбит. Ол баран иһэн: «Ол эһэҕит Килимиэскэй оҕонньор өтөҕө», – диэн көрдөрбүтэ. Аҕыс кырыылаах улахан бабаарына дьиэ этэ. Ити сиргэ Мааҥка Уйбаан таалаҕа хаспах хаһан, кыһыл саһылы кытта иитэрэ.                           
Ол сиргэ өтөхтөргө сылдьан, атахпытынан буору тэптэхпитинэ, наһаа үчүгэй ойуулаах араас фарфор иһит алдьаммыта тахсара. Ону былдьаһа-былдьаһа ылан, тылбытынан салаан баран, сиэппитигэр уктан кэбиһэрбит. Ыал буолан оонньуурбутугар туттааччыбыт. Жиркова Дуунньа, Корякина Мотя, Никулина Клара, Климовская Лина бааллара.                      
Суордаахха пиэрмэ баара. Ол иһин киһи-сүөһү элбэх буолара. Байыас Маша, Мэхээлэ Ааната, Үөстээҕи Шура, Өкүлүүнэ, Хабыыстаах, Миинньэлээх (Кузнецова Маша), Аччыырдаах, Тыытта Катялаах, Куудьалаах, Чычыыстаах, Рожина Таня уолун кытта бааллара. Эмээхситтэр киэһэ мустан. былыргыны кэпсэтэллэрэ. Ону истээри, орон анныгар киирэ сытарым. Халтаҥнар өтөхтөрүгэр, Никулина Кларалаах өтөхтөрүгэр сылдьан, оҕолор оонньуурбут. Кып-кыра балаҕаннар баар буолаллара. 

                           
Эрэһиинэ оҕо                          

--Кэлин үлэлии сырыттахпына, биирдэ Клара (миигиттэн үс-түөрт  сыл аҕа) кэлэн, илиибин тутан көрө-көрө: «Бу эн илииҥ-атаҕыҥ ыалдьыбат дуо? Сүһүөхтэриҥ хайдахтарый?», -- диэн ыйытар. «Суох», – диибин. Онтон маннык кэпсээтэ: «Суордаахха Дьөгүөссэ оҕонньордооххо олордохпутуна, Маайата ыалдьыбытыгар, эн аҕаҕын аҕалан кыырдарбыттара. Саас саҥа көҕөрөн, чэлгийэн эрэрэ. Оҕолору барыларын дьиэттэн таһааран кэбистилэр, ойуун кыырарыгар сырытыннарбаттар. Онно биһиги эйигин орон анныгар симэн кэбиспиппит. Бэйэбит таһырдьа оонньуу сылдьар этибит. Сотору буолан баран, арай, аан тэлэллэ түстэ да, эйигин иһирдьэттэн быраҕан ыыттылар. Ону өйдүүгүн дуо?» -- диир.

Хантан өйдүөхпүнүй. «Бу да киһи оҕотун олох аһыммат эбит, быа курдук субуйан ылла дии. Ама уҥуоҕа бүтүн хаалбыт үһүө», – диэн эмээхситтэр этэллэрин Клара истэр үһү. Аҕам саҥа кыыран иһэн, мин баарбын билэн, орон сэдирин быыһынан миигин эрэһиинэ курдук быһа тардан ылан, таһырдьа бырахпыт. Сарсыарда кэлэн, бары миигин тутан көрөллөр үһү.

  Байыас Маша Суордаахха олорбут сылларбытын олус үчүгэйдик кэпсээччи. Кинилэр кэлин Муҥурдаахха көһөн баран, аҕабыттан чугас олорбуттара. Биирдэ уола Уйбаан ахсыс кылааска эксээмэн туттара барыан иннинэ киирэн эһэтиттэн: «Хаһыс билиэт түбэһэрин этэн биэр», – диэн көрдөспүт. Ону: «Суох, доҕоор, итинник буоллаххына, үөрэхтээх киһи буолуоҥ суох. 36 билиэттэн, саатар, үс гыммыттан биирин ааҕарыҥ буоллар, сөп да буолуох эбит, боппуруостарыҥ наһаа элбэхтэ хатыланаллар эбит дии. Эн, доҕоор, биир эмэ билиэти аахтыҥ ду?» –диэн төттөрү ыйытан соһутара үһү.

Оҕонньор Уйбааҥҥа түөн уурдарар эбит. «Бу уол быраас буолуон сөп, илиитэ олус сымнаҕас, тарбахтара кытаанах. Бэйэтэ да син эмтиир киһи буолууһук», – диэн ырыаһыт буолан, байааҥҥа оонньоон, ырыанан дьоҥҥо үчүгэйи аҕаларын эппит эбит.         

  Кэргэним – мин күндү доҕорум    

 --Кэргэммин кытары 45 сыл, 1968 сылтан 2013 сылга диэри, бииргэ олордубут. Үлэлээбит маҥнайгы сылбар куоракка отчуот туттара ыыппыттара. Онтон төннөөрү, аэропорка олордохпуна, кини манна көтөөрү олорор этэ. Онно бастаан бэйэтэ кэлэн кэпсэппитэ уонна бииргэ көтөн кэллибит. Кыраһыабайа да бэрт этэ, миэхэ чугаһыа диэн өйбөр да оҕустарбаппын.

Ол курдук манна кэлэн баран, биирдэ да көрсүбэтибит. Онтон биэс ый буолан баран, Кульневскайдаах Пиэрибэй Маай бырааһынньыгар дьиэлэригэр ыҥырдылар. Кини онно баар эбит. Онтон ыла биэчэргэ, киинэҕэ бииргэ сылдьар буоллубут. Ол кэнниттэн алта ый буолан баран холбоспуппут. Киһи быһыытынан наһаа үчүгэй иитиилээх этэ. Воронеж уобалаһыттан төрүттээх эрээри, Ригаҕа олорбуттар. Ийэтэ учуутал, аҕата Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, байыаннай. Штрафной батальоҥҥа замполиттаабыт. Кэнники оскуола дириэктэрэ, биһиги тиийэрбитигэр РОНО сэбиэдиссэйэ этэ. Бииргэ төрөөбүттэр үһүөлэр. Балтылара манна кэлэн үөрэнэ сылдьыбыттара. Ол оҕолор эмиэ иитиилэрэ туспа үчүгэй этэ. Александр Абыйы олус сөбүлээбитэ. Сүрдээх булчут, балыксыт, кусчут этэ. Бандеров Владимиры кытта тыаҕа-уокка бииргэ сылдьаллара. Авиация бэтэрээнэ, бастакы кылаастаах пилот. Бэйэтин баҕатынан манна көмүллүбүтэ.

                               
* * *                      

Александра Константиновна кыра эрдэҕиттэн үөрэххэ олус баҕалааҕа, оскуолаҕа учууталлыы кэлбит дьоҥҥо оҕо көрсөн, нууччалыы иҥнибэккэ кэпсэтэрэ --үөрэххэ киирэригэр олус туһалаабыта. Эдэригэр олус үчүгэйдик үҥкүүлүүрэ, хайыһардыыра. Култуурунай-сырдатар училищеҕа туттарсар баҕалааҕа, ол эрээри аҕатын этиитин ылынан, быраас идэтигэр үөрэнэн, олоҕун бар дьонугар анаата.                           
Аҕатын туһунан бүтэһик кинигэтин доруобуйа харыстабылын туйгуна М.А. Решетникова-Арылы Дуйдаах, Александра Константиновна баарына тэҥҥэ суруйсан, бэчээккэ туттарда. Олус улахан үлэ оҥоһулунна.                        

Мин киниэхэ 2021 сылга сылдьыбытым. Туттара-хаптара түргэнэ, турара-олороро чэпчэкитэ, омос көрдөххө, сааһыгар сөбө суох эдэрчи көрүҥнээх, 85-с хаарыгар үктэнэн олорор кэмэ этэ. Кэпсэтэ олорон, саастаах киһиэхэ холооно суох өйө-санаата билигин да ырааһын, дириҥин, араас боппуруостарга барытыгар быһаарсарын, муударайын сөхпүтүм.                        
Ол саас Улахан Сискэ тахсар былааннаахпын истэн: “Ити сиргэ аҕам турбут, таас нөҥүө тахсыбыт сирэ, ону булан хаартыскаҕа түһэрэн кэлээр”, – диэн көрдөспүтэ. Бу сиргэ эрдэ сылдьыбыт буоламмын, араас моһуоннаах таас элбэҕин билэбин, уйаара-кэйээрэ биллибэт тайаан сытар сиртэн хайдах ол тааһы булуохпун саарбахтыырбын эппиппэр: “Санаарҕаама, бэйэтэ биллэриэ, күннээх тааһы түһэрээр”, – диэбитин мунаардарбын да, биллэн турар, аккаастаабатаҕым. Улахан Сискэ тиийэн баран, санаабар, наар ол тааһы көрдөөбүтүм, хаһаайынтан Алексейтан ыйыппытым да: “Оннук кэпсэтии уруккаттан баарын билэбин эрээри, “субу таас” диир кыаҕым суох. Эһэккэни, Александра Константиновнаны, дьоннорун убаастыырым бэрт буолан, көҥүл кэлиэн иннинэ ону дьоҥҥо этэрим да сатаммат курдугуттан саҥарбаппын”, – диэн олох да миигин самнаран кэбиспитэ.

 Сол курдук күммүтүн киэһэрдэн, төннөн, хайалартан түһэн истэхпинэ, ойоҕоспутунан, арай, таас быыһынан күн чаҕылыс гына түстэ уонна “Бу баар!” диэн санаа кэллэ. Айаннаан иһэр бурааммытын тохтотон, арыый төттөрү баран, булбут күннээх тааспын хаартыскаҕа түһэрэн, санаам, дьэ, уоскуйда.

 Кэлэммин Александра Константиновнаҕа хаартыскабын көрдөрбүппэр, сырыыбын кэпсээбиппэр олус үөрбүтэ. “Бэйэм баран кэлбит курдук сананным, дьэ, кинигэм тахсар буолла”, – диэн махтаммыта.                           

Александра Константиновна туһунан өссө да кэпсэтии баар буолуо, кинигэ да тахсыа диэн саарбахтаабаппын. Дьоҥҥо-сэргэҕэ туһаны аҕалбыт улуу киһибит аата өссө да ааттана туруо.                     
                               

 Анастасия СОРОКОУМОВА,

Абый