Устуоруйа

Үс куппут арчыланыахтаах

Андрей Кривошапкин-Айыҥа -- саха төрүт итэҕэлин сөргүтээччи, тарҕатааччы, эбиитин өбүгэ урууна суругун (бэйэтэ өссө «уурунуу сурук» диэн ааттыыр) чинчийээччи уонна аныгылыы тилиннэрээччи – бу пирамида хаһаайынынан буолар. Айыҥа пирамидатын маҥнайгы олоҕун Буор куту көннөрөн биэрэр миэстэнэн ааттыыр. Иккис үөһээ салҕабылы Ийэ куту уонна үһүс саамай үрдүкү салҕабылын Салгын куту холбуур сирдэринэн ааттыыр.

“Киһи салгын кутун кытта сибээстээх ыарыыта матырыйаалынайа суох төрүккэ, информацияҕа олоҕурар буолан, ким да көрөн быһаарбат, эмтээбэт ыарыыта буолар”, -- диир Айыҥа уонна коронавируһу информация ыарыытыгар киллэрэр. Кини бэйэтэ эмчит буолбатаҕын, итэҕэлгэ олоҕуран, онон сирдэтэн арчылыырын туһунан этэр.

Кэм биһиэнэ буолуо...

Тус бэйэбин Айыҥа урууна (уурунуу) суругу чинчийээччи буоларынан ордук кэрэхсэтэр. Саха үһүйээнигэр Эллэй Боотур аҕата Татаар Тайма ытык кырдьаҕаһы хааһахха сүгэн илдьэ кэлэн испит. Аҕата киниэхэ сүбэлээччи уонна суолун ыйан-кэрдэн биэрээччи буолбут. Ол онтон ылата сахаҕа «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан сүбэлэт» диэн өс хоһооно үөскээбит эбит. Ханнык күөлгэ, өрүскэ, байҕалга эбитэ буолла, Эллэй Боотур уруунуу суруктааҕын мүччү тутан, ууга түһэрэн кэбиспит. “Кэм биһиэнэ буолуо...” диэххэ айылаах, харахпыт харатын курдук харыстыахтаах баар-суох баайбытын ол өбүгэбит барахсан ууга түһэрэ оонньуу сырыттаҕа үһү.  Өбүгэбит ол оннук «кэдэйэн» биэрбэтэҕэ буоллар, биһиги нуучча холуонньалааччылары үөрэх, сайдыы бөҕөлөөх көрсөммүт, адьас биир муостаҕа туран, «эн-мин» дэһиэхтээх этибит. Хайа баарый, быһаҕас дьоллоох урааҥхайдар буолан биэрдэхпит...

Үһүйээннэр мээнэ айыллыбаттар

Үһүйээн үһүйээнинэн, ол эрээри тоҕо ала-чуо саха өбүгэтэ суруктанна уонна ол онтун сүтэрэн кэбистэ? Ууга түһэн тимирэн хаалар сурук буоллаҕына, бука, тааска оҥо быһан суруллубут бэлиэлэр (буукубалар) буолуохтарын сөп. Туоска бэлиэтэммит сурук эбитэ буоллар, ууга тимириэ суох этэ. Айыҥа ааттыырыныы, «уурунуу сурук» диэн аат эмиэ туох эрэ таайтарыылаах ис хоһоонноох. Урууна сурук төрдүгэр турар бэлиэлэри (буукубалары) тааска оҥо быһан ойуулаан, бэйэни кытта илдьэ сылдьыахха, бука, син сөп сыһа буолуо. Аны туран, Эллэй Боотуру саха аҕа уустарын үөскэппит уонна тэниппит өбүгэбит буоларын таһынан, өссө култуураҕа сыһыарбыт төрүппүтүнэн билинэбит. Ол аата Эллэй Боотурбут сурукка даҕаны сыһыаннаах буолан тахсыан эмиэ сөп.

Былыргы мифтэр, үһүйээннэр, номохтор булгуччу туохха эрэ олоҕуран айыллан уонна тарҕанан эрдэхтэрэ буолуо. Аны туран, хас эмэ уонунан тыһыынча сыллары уҥуордаан, сүппэккэ-оспокко «тыыннаах» тиийэн кэллэхтэрэ. Наукаҕа адьас түҥ былыргы үйэлэрдээх мифтэртэн төрүөттэнэн, олорго олоҕуран, хаһыылар, чинчийиилэр ыытылланнар, дьиҥ олоххо баар буола сылдьыбыт бүтүн саарыстыбалар, сайдыылаах уопсастыбалар, араас үйэлэргэ тахсыталаан сылдьыбыт кырыктаах кыргыһыылар, о.д.а. быһылааннар, сабыытыйалар дакаастаммыт түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суох.

Айыҥа саха уһулуччулаах историк, этнограф, фольклорист учуонайа Г.В.Ксенофонтов: «Саха итэҕэлэ умнуллубут, ол эрэн тилиннэриэххэ сөп: урууна суругу сөргүтэн тилиннэрэн» диэн бэлиэтээһинин холобурга аҕалар уонна бэйэтэ: «Урууна, уурунуу сурук – саха суруга», -- диэн мөккүһүннэрбэттик бигэргэтэр.

Бетлингк чинчийии төрүтүн уурбута

1851 сыллаахха О.Н.Бетлингк күн бүгүнүгэр диэри наукалыы сыаннаһын сүтэрэ илик саха тылын туһунан үлэтэ ньиэмэстии тылынан тахсыбыта. Кини бу кылаассыкалыы наукалаах үлэтигэр саха тылын атын түүр тылларын кытта, ону таһынан ураал-алтаай бөлөҕүн (монгуол, финнии-угорскай тыллары) уонна индоевропейскай бөлөх тыллар сорҕолорун кытта тэҥнээн үөрэтэн, саха тылын эрэ буолбакка, бары түүрдүү тыллары тэҥнээн чинчийии төрүтүн уурбута.

 Тэҥнээн көрөн чинчийии түмүгэр, учуонай саха тыла төрүт былыргы төрүттээҕин бэлиэтээбитэ. Итинтэн сиэттэрэн, кини урут туттууга сылдьыбыт «туурак-татаар тыллара» оннугар «туурак-саха тыллара» диэн саҥа тиэрмини киллэрэргэ эппитэ. Академик саха тыла атын түүрдүү тыллартан ойуччу турарынан, монгуол тылыгар сыһыанын эмиэ чуолкайдык араарар. Бу тыллар хардарыта сибээстэрэ, ааптар санаатынан, монгуол элбэх биирдиилээн тыллара уонна саха тылыгар биирдиилээн грамматикалаах куормалар баалларынан быһаарыллар. Саха тылыгар уһатыылаах аһаҕас дорҕооннор уонна дифтоннар баалларын бастакынан бэлиэҕэ ылбыта. Саха тылын бу уратыта атын түүр тылларыгар туттуллар уһун уонна кылгас аһаҕас дорҕооннорун кытта сыһыаннарын олохтообута. Кириллица базатыгар ырытан оҥоһуллубут фонетическай транскрипциятын Наука академията ылыммыта.

Бетлингк бу хапытаалынай үлэтин үгүстэр нууччалыыга эрдэттэн санаммыт санаанан оҥоһуллубут тылбаас нөҥүө билэллэр. Үлэ дьиҥнээҕин көрбүт, билсибит букатын ахсааннаах киһи баар. Оттон, дьиҥэр, кинигэ дьиҥнээҕэ бэйэбит Пушкин аатынан бибилэтиэкэбитигэр баар. Ол кинигэҕэ саха тыллара былыргы уйгуур алпаабытынан суруллубуттар. Бу түбэлтэ ааптар бэйэтин санааларын, көрүүлэрин дьиҥ ыйааһыннаах чахчыларынан бигэргэппитин дакаастыыр. Ол оннугар кинини кириитикэлээччилэр  бэйэлэрэ толкуйдаан таһаарбыт чахчыларыгар олоҕурбуттара, хара таҥаска маҥан сабынан тикпиттии, ырылыччы көстө сылдьар. Академик О.Н. Бетлингк фонетикаҕа, морфологияҕа наукалыы чинчийиилэрэ уонна түмүктээһиннэрэ, күн бүгүнүгэр диэри, бэйэлэрин сөҕүмэр суолталарын сүтэрэ иликтэр. Кини саха тылын туһунан үлэтэ Арассыыйа наукатын академиятынан саха тылын кэннэ түүрдүү уонна монгуоллуу тыллар историяларын үөрэтиигэ бастакы наукалыы үлэнэн билиниллэн, биһирэнэн турар. Бетлингк саха тылын уопсай түүрдүү тыллартан бастакынан арахпытынан ааҕара. Ол аата саха тыла Орхон-Енисей урууна суруктаах пааматынньыктарыгар ордон хаалбыт түҥ былыргы тылларга чугас турар буолан тахсар.

Сиппэтэҕи ситэрэн, көтүтүллүбүтү көннөрөн

Сиинэ, Эмэгэттээх, Тойон Арыы, Качуг таас хайаларыгар ойууламмыт уруһуйдары уонна суруллубут урууна суруктары Андрей Кривошапкин-Айыҥа кичэллээхтик чинчийэн, үөрэтэн, кинигэ оҥортоон бэчээккэ таһаартаата.

БУ ЫЫРГА БӨ ЭТИЭҔЭ

На этом уровне духовного развития будет говорить божественная сила

Эта древняя книга – наставление для потомка благородных, как использовать белую магию при создании Вечного Государства – Мэҥэ Эл.

1

Өрүү өһүҥ һиэр аана Дуоһуоҕа үүн куо ыыт энньэ мааны Истиһэн дуо үүн, аһаҕасты өсөһү. Улуу уруу анаһарын, айыы туомун Мэҥэ – Эл сү өһүөнү мааны энньэ ыһа баһылыаҥ ил аан

Уларыйбат сокуон – үгэстэр ааннара. Өҥ-тот дэлэйдин, Талыллыылаахтар нэһилиэстибэлэрин судаарыстыбаны ыыт. Сокуонньут аһаҕас буолуутун билии суола сайыннын. Улуу уруулар аналлара, айар абыычайдар, Мэҥэ Эл олоҕун күүһүн сокуона талыллыылаахтар нэсилиэдийэлэрин тарҕатаҥҥын, аан дойду аанын баһылыаҕыҥ.

2

Баһын дуо үүнүһэркэ Сү өһө уус буол дуоһу сү өһө уус дуо бул куо имэҥ буол дуоһу имэҥ Дуо бул куо төһүүм ини Буол дуоһу. Ыыт энньэ. Аҕаһы бар ыыт үтүҕү уол тиһэн энньэ ыһа баһылыаҥ ил аан.

Духуобунай былаас суола сайдыыга. Астыныы-дуоһуйуу олох күүһүн сокуонун айааччынан буол. Олох күүһүн айыы суолун көрдөөһүҥҥэ судаарыстыбаннас имэҥин бул. Имэҥириинэн дуоһуйууну бул. Судаарыстыба тирэҕэ – уруу-аймах суолу бул. Дуоһуйуулаах буол. Нэсилиэдийэтэ аҕал. Үтүөкэн уолчаан бары бырааттаргын аһартаа. Түмэр нэһилиэстибэни тарҕатаҥҥын,  аан дойду ааннарын баһылыаҕыҥ.

3

Аан өһү муһа ил сү өһө бар им ыһар. Таҥаныы күүһэ ыыт энньэ уох ууһут эннэ им ыһар. Куо дуо куолу им ыһар. Куо дуо баһын им ыһар. Аҕал өҥ дуо ыһа. Айыы ылыыка өҥ. Буолусууһун өһөс өһүҥ буолусууһун тыа им ыһар. Энньэ ыһа баһылыаҥ ил аан үтүөҕү уол.

Тутаах сокуону хомуйаҥҥын, олох күүһүн сокуона ыас хараҥаны кыйдыыр. Бэрээдэктээһин күүһэ күүс-уох нэһилиэстибэтин ыыт. Уруунан-аймаҕынан түмүллүбүт нэһилиэстибэ хараҥаны кыйдыыр. Судаарыстыба суолун тарҕатыы хараҥаны кыйдыыр. Судаарыстыба суолун духуобунай былааһа хараҥаны кыйдыыр. Кырдьык суолун тарҕатаҥҥын, уйгуну аҕал. Айар күүһү биэрэр уйгу. Уларыйбат сокуон баар буоллун. Хараҥаны кыйдыыр кытыы сир баар буоллун. Үтүө төрүттээх уолчаан нэсилиэдийэни тарҕатаҥҥын аан дойду ааннарын баһылыаҕыҥ.

Айыҥа бу сыралаах үлэтин сыаналыырга, бастатан, тулуурдаах буолуу эрэйиллэр. Оннооҕор былырыыҥҥы, иллэрээ сыллааҕы чахчылар, түмүктэр, саҥаны арыйыылар мөккүөрдээх, ол онтон сылтаан тыл тылга киирсибэт буолуу оргуйан турара өрүүтүн баар буолааччы. Оттон манна түҥ былыргы туһунан суруллар эбээт. Баҕар: «Ээ, оччотугар тугу баҕарар дойҕохтуохха сөп бөҕө буоллаҕа», -- диэччи көстүөҕэ. Оннук буолбатах, былыргыны барытын былыт сабан испэт. Бу чинчиллибит, үөрэтиллибит хайысха буолар. Арай ону Саха Сиригэр, сахаларга кытыаран дьоһуннаан суруйуу суох этэ. Ол аахайбакка дуу, соруйан дуу көтүтүүнү, Айыҥа чиэстээхтик толорбут, ситэрбит диэхтээхпит.

Прокопий ИВАНОВ