Устуоруйа

Саҥа сылбыт маҥнайгы күнэ үүннэ. Бүгүн дьон-сэргэ кэтэһиилээх “сынньалаҥ күннэрэ”.

Дойду үрдүнэн “иһийии” уонна чугас дьоҥҥунаан көрсөр, ааспыт сылы ахтыһар бэйэтэ туспа, олус үтүө сынньалаҥ кэмэ буолар. Ким эрэ сырыыта өссө кэҥээн, үлэтин киэбинэн барыа-кэлиэ, сорох саха айылҕаҕа тахсан, сибиэһэй салгын сиэн, санаатын сынньатан, дуоһуйа күүлэйдээн киириэҕэ...

Бүгүн, сылбыт аартыгын арыйар маҥнайгы күммүт, аан дойду устуоруйатыгар тэттик соҕустук тэнитэн көрдөххө, тугу кэрэһэлиир эбитий.

1700 сыллаахха Арассыыйаҕа Юлианскай халандаар киирбит. Бу Юлианскай халандаары былыргы Рим олохтоохторо биһиги эрабыт иннингэр тохсунньу ый 1 күнүгэр 45 сыллаахха киилэрбиттэрэ биллэр. Халандаары киллэрээччинэн Юлий Цезарь буолар.

1801 сылаахха Церера диэн астероиды арыйаллар. Церера (карликовай планета) биһиги сирбитигэр атын бэйэтин урууларыттан быдан чугастара буолар. Бу планетаны тохсунньу ый 1 күнүгэр Джузеппе Пьяцци диэн итальянскай астроном арыйар.

1810 сыллаахха Арассыыйскай Империяҕа Судаарыстыбаннай Сэбиэт тэриллэр. Судаарыстыбаннай Сэбиэт ылыныллыахтаах сокуоннары сүбэлэһиигэ үрдүкү тэрилтэ. Арассыыйскай Империя үрдүкү парламенын быһыытынан эмиэ ааҕыллар.

1863 сыллаахха Америка Холбоһуктаах Штаттарыгар, устуоруйаҕа аан маҥнай “хараҥа өҥнөөх” норуоту босхолооһун күнэ. Дойду иһинээҕи гражданскай сэрии дьон “хабарҕатыгар турбута”. Бу туһуттан президент Авраам Линкольн тохсунньу ый 1 күнүгэр “хамначчыттары” босхолуур уураах (манифест) таһаарар. Президент оҕуруктаах өйүнэн сэриигэ, бэйэтин барыстаах өттүгэр, улахан хамсааһын киллэрэр. Устуоруйа быһыытынан, “хамначчыттар” бары босхоломмотохторо, ити көннөрү, сатабыллаах бэлитиичэскэй оонньуу, табыгастаах хардыы этэ. Ол да буоллар, “хараҥа өҥнөөх” дьон үгүс өттүлэрэ, өрө тыыммыт күннэринэн буолар.

1943 сыллаахха Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бэлиэ күн. Ол курдук, Сэбиэскэй Сойуус сэбилэниилээх күүстэрэ Кавказ туһугар охсуһууга өстөөҕү төттөрү төрөөбүт уйатын диэки үтэйбиттэрэ. Бу кыргыһыы биһиги дойдубутугар бурдук үүнэр сирдэрин, ньиэп уонна айылҕа гааһын хонтуруоллааһыҥҥа олус улахан суолталаах этэ.

1967 сыллаахха Сомоҕолоһуу аан дойдутааҕы күнүнэн бигэргэтиллибитэ. Бу күн аан дойду үрдүнэн бары норуоттар икки ардыларыгар сомоҕолоһуу, эйэлэһии биллэриллэр. Ол курдук, өскөтүн сэриилэһэ даҕаны сылдьар буоллаххына, бүгүн “эйэ күнүн олохтооҥҥун”, хаан тохтуутун, айдааны, араллааны таһаарыа суохтааххын. Бары итэҕэллээх омуктар таҥараларыгар, үҥэр-сүктэр күннэрэ. Маннык ураты, үтүө күнү 1967 сыллаахха Павел VI диэн, Рим Аҕа баһылыга киллэрбитинэн ааҕыллар. Күннээҕи ытык тыл: “Бырастыы гын, оччотугар эйэни эҥэрдиэҕин” (прости, и ты обретешь мир), - диэн буолар.

1968 сыллаахха СССР киин тэлэбиидэнньэтигэр “Время” биэрии тахсыбыта. Билигин күөх экраҥҥа сүрүн сонуннары кэпсиир “Время” биэрии оччотооҕу дьон олоҕор, эмискэ баар буолбута. Этэргэ диэри үлэһит дьон күннээҕи кыһалҕаларыттан сынньаналларыгар сүрүн миэстэни ылбыта.

1993 сыллаахха Чехословакия икки аҥы хайдар. 1918 сыллаахха Киин Европаҕа тэриллибит Чехословакия судаарыстыбата, 1993 сыллаахха аан дойду каартатыттан сүтэр уонна Чехия уонна Словакия диэн икки туспа тутула суох судаарыстыбалар үөскүүллэр.

2004 сылтан, Аан дойдутааҕы уопсастыбаннай бас билии (день общественного достояния) күнүнэн буолар. Ол эрэн, бу эмиэ бу үөрүүлээх бэлиэ күн бырааһынньык күнэ быһыытынан ааҕыллыбат, бүгүҥҥү күҥҥэ бигэргэтиллибитин туһунан иһиллибэт.

Маны таһынан, сылбыт маҥнайгы күнэ үгүс үтүө күнү кытары ситимниир.

Куба Өрөспүүбүлүкэтин босхолооһун;

Камерун Өрөспүүбүлүкэтэ тутула суох буолуута;

Словакия Өрөспүүбүлүкэтин төрүттэниитэ;

Европа дойдуларыгар, биир көрүҥ валюта баар буолуута.

Дьэ, бу курдук, киһи-аймах устуоруйатыгар хас биирдии күнэ ураты бэлиэлээх. Онтон биһиэхэ сахаларга, биир бастыҥ салайааччыбыт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков төрөөбүт күнэ.

Сылбыт маҥнайгы күнэ үтүөнү эрэ түстээтин, атыллаабыт хардыыларбыт кэҥээннэр, үрдүккэ тиийэрбитигэр сирдьит буолан салайа туруохтарын!