Устуоруйа

• 1906-1916 сыллааҕы альбом бу.

Бэрт ахсааннаах тунаархай хаартыска баар. Атыттара барылара олус үчүгэй хаачыстыбалаахтар, бэл,  кэннинээҕи илиинэн суруллубут суруктара олох чуолкайдык ааҕыллаллар. Хаартыскалар аллараа өттүлэригэр «Приютов» диэн бэлиэ баар. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ Дьокуускайга “Приютов фотоательета” диэн чааһынай өҥөнү оҥорор кыра тэрилтэ үлэлии сылдьыбыта устуоруйаттан биллэр.

Силин аҕабыыт

Үйэлээх альбом -- Афанасий Федорович Силин аҕабыыт дьиэ кэргэнин бас билиитэ.

• А.Ф. Силин аҕабыыт кэргэнэ Анна Николаевналыын

Билиҥҥи хаһаайката – Анна Иннокентьевна Григорьева. Дьокуускай куоракка төрөөбүт, ийэтэ Елена Петровна Ядреева дойдутугар Намҥа улааппыт. Анна Иннокентьевна өр сылларга үп-харчы эйгэтигэр үлэлээбит, тэрилтэлэргэ буҕаалтырдаабыт.

• Елена Петровна Ядреева кэргэнин кытта

Муударай сааһыгар үктэнэн буоллаҕа, хас эмэ сыллаахтан хос эһэтэ А.Ф. Силин туһунан кинигэ суруйтарар санааламмыт. Бу гынан баран, ити хаартыскалаах альбомтан ураты хос эһэтин туһунан дьөрү туох да сибидиэнньэтэ суох. Хаһан төрөөбүтүн, ханна, тугу үлэлээбитин, хаһан өлбүтүн туһунан туох да суох эбит. Арай Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайын церковнай-приходской оскуолатыгар учууталлаабыта эрэ биллэр курдук.

Уонча сыллааҕыта бу нэһилиэк ол оскуолатын үбүлүөйүгэр анаан кинигэ суруллан тахсыбыт. Кинигэни тус бэйэм харахтаабатаҕым. Оскуола кырдьаҕас учуутала, кыраайы үөрэтээччи киһилээхтэрэ, Силин аҕабыыт олоҕун ирдэһэр сыалынан, Национальнай архыыпка үлэлээн -- ытыс соттубут.

Силин аҕабыыт хос сиэнэ, ити кэпсиир Анна Иннокентьевнабыт этэринэн, Национальнай архыыпка былыргы докумуоннары кытта үлэҕэ салаатын исписэлииһэ биир дойдулаахтара дьахтартан туоһулаһан көрөн, эмиэ тугу да ситиспэтэхтэр. Силин аҕабыыт туһунан туох да суох буолан биэрбит.

Тибиигэ типтэрэн сүппүт суол

Ыраахтааҕылаах кэмҥэ таҥара үлэһитэ оннук айылаах марай-сарай дьон кэккэтигэр киирбэт киһи буолуон сөп этэ. Арай биһиги, идеология уонна кылаассабай сыһыан тимир кытаҕаһыгар иитиллибит сэбиэскэй дьон, аҕабыыты биирдэ кууран көрбөт кур итирик, буор иһээччи, ол эрээри бэригимсэх бэрдэ, иирбит аҥаардаах тыллаах-өстөөх, букатыннаахтык бүппүт уобарас быһыытынан ылынарбыт. Сүрүннээн уус-уран литэрэтиирэ өҥөтүнэн диэн итини чуолкайдаан биэриэҕиҥ.

Аны туран, духовенство, итэҕэл храмнара, таҥара дьиэлэрэ бэйэлэрэ, ама, архыыптара суоҕа буолуо дуо? Саҥа былаас, ама, барытын уоттаан, урусхаллаан, күл-көмөр оҥорон кэбиспит бэйэтэ буолуо дуо? Туох баҕарар буолуон сөп. Сүүрбэһис үйэ, чуолаан 20-с, 30-с сылларыгар, сэбиэскэй былаас итэҕэл боппуруоһугар уратытык таала кырыылана сылдьыбыта биллэр. Киристиэһи, таҥараны илдьэ сылдьааччы дэнэр православнай нуучча норуота, таҥара дьиэлэрэ урусхалланар кэмнэригэр, сүрүннээн, тастан көрөөччү эрэ оруолун толорбута. Сүгэни, атырдьаҕы илиитигэр ылбатаҕа. Ол оннугар эдэр ыччата урусхаллааччылар кэккэлэрин хаҥаппыта.

Саха Сирин түҥкэтэх тыатын аҕабыыта Афанасий Силин олоҕун, үлэтин кэпсээнэ үрдүк өһүөлээх, көмүс солотуулаах таҥара храмнарын архыыптарыгар хараллан сытара буолуо диэн этэргэ уустуктан уустук буолуоҕа. Альбом хаартыскаларынан сирдэтэр буоллахха, Афанасий Силин аҕабыыт Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ турарыгар 40-ча саастаах киһи. Ол аата ааспыт үйэ 20-с, 30-с, өссө 40-с да сылларыгар тыыннаах буолуон сөп. Хата, ол олоҕо уонна дьылҕата хайдах салаллыбыта биллибэт.

Афанасий Федорович уонна кини кэргэнэ Анна Николаевна Силиннэр иккиэн ыраас саха дьоно. Афанасий Федоровиһы Хаптаҕайтан төрүттээх киһинэн, Анна Николаевна Нам олохтооҕунан ааҕыллар.

• А.Ф. Силин дьиэ кэргэнэ

 Көрдөөбүт көмүһү булар

Туох имнэммитэ буолла, бэрт үчүгэйдик билэр киһибин Мандалыймыан Бөтүрүөбү-Хардыыны эмискэ өйдөөн кэллим. Мандалыймыан Мандалыймыанабыс Дьокуускай куорат устуоруйатын олоҕун устата утумнаахтык уонна дьиҥ хорутуулаахтык дьарыктана сылдьар улахан учуонай буолар. “Кини билбэтэҕинэ, атын ким билиэй?” диэтэххэ, улахан алҕас буолуо суоҕа. Киһибэр быһыта-орута кэпсээн баран, сэдэх альбомунан ымсыырдан, дьиэлээх хаһаайкабытыгар көрсөргө болдьоһобут. Онно тиийэн билбитим, киһим өссө 2000 сыллаахха тахсыбыт «Градоякутские православные храмы» диэн бэйэтэ суруйбут кинигэлээх эбит.

Мандалыймыан кылгас эрээри, бэрт наадалаах дааннайдардаах эбит:

А.Ф. Силин 1876 сыллаахха, оччотооҕунан Хаҥалас Хаптаҕайыгар, күн сирин көрбүт. Омугунан саха.Дьокуускайдааҕы духуобунай училище үс кылааһын бүтэрбит.1900 сыллаахха Хаптаҕайдааҕы церковнай-приходской оскуолаҕа учууталлаабыт. 1901 сыллаахха таҥара дьиэтин үлэһитэ, дьаахан буолбут. Ол кэнниттэн Дьокуускайдааҕы Аккыырай дьиэтигэр сулууспалаабыт.1908 сылга аҕабыыт саанын ылан, Ой Бэс таҥаратын дьиэтин аҕабыыта буолар. 1909 сыллаахха церковнай-приходской оскуола 25 сыла туолбутунан, Таҥараҕа сулууспалааһын үрдүкү тэрилтэтин үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт (манна эбэн эттэххэ, Афанасий Силин, бука, хаартыскаҕа икки мэтээллээх олороро эмиэ баар. – П.И.).Кэргэнэ Анна Николаевна Силина 1880 сыллаах төрүөх.

Былыргы кэм быыһын уһугун быыкаатык сэгэтэ түһэн ыллыбыт. Мандалыймыаны билэрим быһыытынан эттэхпинэ, оҕонньор хаһааһын оҥостон олорон бэрийдэҕинэ, өссө да биэрэрдээх буолуон сөптөөх. Дьэ, ону бэйэтэ билиэҕэ.

Буорга көмөн кистээбит

Альбоммутугар төнүннэххэ, билиҥҥи хаһаайката Анна Иннокентьевна кэпсииринэн, ханнык сыллара биллибэт, сэрэйдэххэ, бука, уоттаах-кылыннаах сыллар буолуохтаахтар. Афанасий аҕабыыт кэргэнэ Анна Николаевна икки  альбому, ынах тириилэригэр суулаталаан, таайан көрүүнэн, Хаптаҕай буоругар кистээбитэ үһү. Ол күндүтүк саныыр кэриэс малын хаһан хостообута эмиэ биллибэт. Бука, урукку хоччоххой балаһыанньа лаппа сымнаабытын кэннэ буолуохтаах диэн сэрэйиэҕиҥ. Эмээхсин ол альбомнарын уолаттара Иннокентийга уонна Викторга эр-биир анаталаабыт. Ол Иннокентий -- Анна Иннокентьевна аҕата. Иннокентий 50-тан эрэ тахсан баран, эдэрчи сааһыгар өлбүт. Викторга тиксибит альбом үйэтэ уһаабатах. Алта кыра оҕолоох, үөрэҕэ суох ийэ муҥнаах ол альбом суолтатын хантан кэлэн өйдөөхтүөй? Кыра оҕолор тырыта тыытан, уокка симэн, бэрт сотору мэлиппиттэр. Икки альбом хаартыскалара бэйэ-бэйэлэрин хатыласпаттара, тус-туһунаннара үһү.

Анна Николаевна барахсан 99 сааһын туолан баран олохтон барбыт. Эмээхсин түөһэйэн, икки саастаах баччыр оҕону кытта тэҥҥэ оонньуур «улуу киһи» буолан баран, олохтоох уһун уутугар утуйбут. Эмээхсин өлбүтэ уонча хонук буолуута төрөөбүт кыыһы хос эбэтин аатынан Аана диэн ааттаабыттара -- бу бүгүн миэхэ кэпсии-ипсии олордоҕо.

Манньыаттаах Уолун кытта доҕордоһоро

Бүтүн ордубут альбом хаартыскаларыттан көрдөххө, Силин аҕабыыт дьиэ кэргэнэ саха саарына, мөлүйүөнүнэн эргиирдээх суон сурахтаах атыыһыт, дьонугар-сэргэтигэр улахан көмөлөөх киһи Гаврил Васильевич Никифоров-Манньыаттаах Уолун кытта дьиэнэн доҕордоһоллор эбит.

• Манньыаттаах Уолун кэргэнэ Мария Павловна Никифорова кыргыттара Надялыын, Еленалыын

 Ол ону хаартыскалар бэйэлэрэ ырылыччы кэпсии сылдьаллар. Силин аҕабыыт-- Манньыаттаах Уолун оҕолорун үөрэппит учууталлара.

• Манньыаттаах Уолун оҕото, реальнай училище үөрэнээччитэ Вася Микииппэрэп

Үйэлээх альбом, сүрүннээн төһө да биир дьиэ кэргэн тустаах баайа буоллар, кими баҕарар интэриэһиргэтиэн сөптөөх эгэлгэ хаартыскалардаах. Альбом билиҥҥи хаһаайката Анна Иннокентьевна этэринэн, биллэр-көстөр саха учуонайдара Г.Р.Кардашевскай, М.А.Чооруоһап, итиэннэ суруйааччылар Анна Николаевна Силинаттан альбому уларсык дуу, хайдах дуу көрдүү сылдьыбыттарын сөбүлэммэтэҕэ үһү. Ол өйдөнөр, баар-суох кэриэс-хомуруос күндү өйдөбүнньүгэ буоллаҕа. Бу олох кэлин Анна Иннокентьевна сүбэлэтээри, альбомун Национальнай мусуойга илдьэн, үлэһит дьахтарга көрдөрбүтүгэр, анарааҥҥыта букатын даҕаны халты көрө сылдьар киһи буолан биэрбит.

• Кэргэннии Григорий уонна Надежда Кузьминнар тураллар. Сунтаартан төрүттээх Григорий Кузьмин кэлин аҕа кынна Манньыаттаах Уолун кытта, сэбиэскэй былаастан күрэнэн, тас омук дойдутугар тахсыспыта. Тыын былдьаһыгар, күһэллэн туран, төрөөбүт дойдутуттан үйэ саас тэйбит киһи буоларынан, атын саха эмиграннарын кытары биир эрэйдээх-буруйдаах дьылҕаламмыт киһи буолара саарбахтаммат. Харбинынан, Кытайынан, Дьоппуоньуйанан сылдьыбыта биллэр курдук.

Итэҕэл -- байҕал курдук дириҥ үөрэх

Сахаттан православнай итэҕэли дириҥник ылыммыт эрэ буолбакка, онуоха сулууспалыырга олохторун анаабыт дьон баара үчүгэйдик биллэр. Туора омукка улахан норуот бэйэтин итэҕэлин соҥнооһуна тус сыаллаах-соруктаах ыытыллара мөккүөргэ турбат. Православие сахаҕа киириитэ аҥаардастыы үтүө эрэ өрүттээҕин бигэргэтии кэлтэйдээһиннээх буолуоҕа. Кыра омук улахан норуоттан үчүгэйин да, куһаҕанын да тэҥинэн сүһэн ылан, бэйэтигэр иҥэринэрэ – олох бэйэтин көстүүтэ. Онтон барытыттан саамай кутталлааҕа, симэлийиигэ тиийэн, тиксэн хаалыы буолуоҕа. Ийэ тылыҥ сайҕанан, өйүҥ-санааҥ тосту уларыйыыта булгуччу симэлийиигэ тиэрдэр.

Православие итэҕэлин кытта сахаҕа үөрэх кыыма кыламнаабыта. Киэҥ нэлэмэн иэннээх Саха Сирин араас муннуктарыгар таҥара дьиэлэрэ үлэҕэ киирдэхтэринэ, церковнай-приходской дэнэр алын кылаастардаах дьоҕус оскуолалар аһыллаллара. Итэҕэл, религия үөрэҕэ -- киһи аймах бүттүүнүн олоҕун уонна духуобунаһын үөрэҕэ. Байҕал курдук дириҥ үөрэх, сыыһа уонна кутталлаах эмиэ хайысхалардаах. Ол үрдүнэн, итэҕэл дьону чиэскэ, суобаска, үтүө сүрэхтээх, дууһалаах буолууга, аньыыны-хараны утарарга ыҥырар буолан, сир үрдүгэр киһи аймах баарын тухары өлбөт-сүппэт ыйаахтаах.

Итэҕэл, кыратыттан-улуутуттан, сайдыылааҕыттан-намыһаҕыттан тутулуга суох, үтүөнү түстүүр сүрүн төрүтэ барыларыгар биир. Ол быһыытынан, хас биирдии омук бэйэтин олоҕор-дьаһаҕар, өйүн-санаатын олоруутугар, омук буолан сириэдийиитигэр олох чугас турар, уларсык буолбакка, тус итэҕэллээҕэ ордук.

А.Ф. Силин аҕабыыт бэртээхэй учуутал, итэҕэл бэриниилээх үлэһитин быһыытынан, төрөөбүт норуотугар сулууспалаабыт эбит диэн этиэхпитин сөп. Афанасий Федорович хаартыскатын өссө төгүл сирийэн көрүҥ: маннык киэҥ-холку көрүҥнээх, ыраас сырдык харахтардаах, дьиҥ саха мааны дьиэ кэргэннээх аҕабыт куһаҕаны, буортулааҕы, киһи ылымматын ыспыта, онно такайбыта буолуо диэн, ама, этиэххэ сөп буолуо дуо?

Оттон православие итэҕэлин уонна саха туһунан, биллиилээх литэрэтиирэ кириитигэ, суруйааччы Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн тылларынан түмүктүөхпүн баҕарабын: «Үс үйэ тухары Саха Сирин былаһын тухары лоҥкуначчы дуораһыйан кэлбит таҥара дьиэлэрин куолакалларын тыастара түҥ былыргы үйэлэр уҥуордарыттан ньириһийэ сыппыт дүҥүр бүрдьүгүнэс дорҕооннорун кыайан саба охсубатахтара».

Прокопий ИВАНОВ.