Улуу Кыайыы 76 сыла

Дьоллоох оҕо саас

1920 сыл, тохсунньу 7 күнэ. Ороһуоспа күн Уус-Алдан улууһун I Лөгөй нэһилиэгэр биир кыыс оҕо күн сирин көрөн, бэбээрэ ытаабыта. Саввиннар дьиэ кэргэҥҥэ оһоҕос түгэҕинээҕи кырачаан кыысчааннарын абааһыны муннараары, эдьиийин аатынан Аанчык диэн ааттаабыттара. Аҕата Хабырыыс төрүөҕүттэн хараҕынан көрбөтө. Ыалларынан сылдьан, бурдук тардара. Ийэлэрэ биэс оҕотун көрөн, дьиэтигэр олороро. 

Ыал кыра оҕотугар талаан, дьоҕур сыстар дииллэрэ, кырдьык. Аанчык кыра эрдэҕиттэн билиигэ-көрүүгэ тардыһыылааҕынан, сытыытынан-хотуутунан биир саастыылаахтарыттан чорбойоро. Кыысчаан оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммитэ. Сэттэ кылааһы ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ.

Үөрэххэ тардыһыы

1934 сыл. Аанчык дьоллоох Дьокуускай куоракка эдьиийигэр көһөн кэлбитэ. Билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах кыысчаан Дьокуускайдааҕы суол-тутуу техникумугар туттарсан үөрэнэ киирбитэ. Эдьиийигэр олорор буолан, өйөбүллээҕэ. Киин куорат олоҕор начаас үөрэммитэ.

Кыысчаан түөрт сыл үөрэнэн, техникуму ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. Салгыы үөрэҕин үрдэтинэр баҕалаах дойдубут тэбэр сүрэҕэр Москваҕа унньуктаах уһун айаҥҥа туруммута. Таҥаһын-сабын таһынан биир мөһөөччүк суухаралааҕа, көстөрүүлэлээҕэ, сыттыктааҕа.

Төрөөбүт-үөскээбит дойдутуттан ыраах тэлэһийбэтэх Аанчык сытыы-хотуу, кэпсэтинньэҥ-ипсэтинньэҥ хаачыстыбалара күүс-көмө буолбуттара. Бастаан борокуотунан устубута. Онтон поеһынан айаннаабыта.

Дойдубут тэбэр сүрэҕэр

1939 сыл. Ыйы быһа айаннаан Москватын этэҥҥэ булбута. Анна Саввина Москватааҕы инженернэй-тутуу институтугар туттарсан үөрэххэ киирбитэ. Үгүс саҥа доҕоттордоммута. Киэҥ сир олоҕо олус интэриэһинэйэ.

Кэрэҕэ, сырдыкка тардыһыылаах кыысчаан. Театрдарга, быыстапкаларга үгүстүк сылдьара. Дьүөгэлэрин кытта көрбүт быыстапкаларын, испиктээкиллэрин тустарынан санаа атастаһаллара, мөккүһэн да ылаллара. Тыа сирин кыысчаана улахан куорат олоҕор улаханнык ыарырҕаппакка киирбитэ.

Үөрэҕин олус интэриһиргээбитэ. Киэҥ билиилээх-көрүүлээх преподавателлэр лекцияларын болҕомтолоохтук истэрэ, сурунара. Учууталлара да үөрэҕэр кыһамньылаах, ыраах сиртэн сылдьар кыыһы сөбүлээбиттэрэ.

Уоттаах сэрии саҕаламмыта

1941 сыл, бэс ыйын 22 күнэ. Аанчык экзаменнарын уонна зачеттарын туттаран, этэргэ дылы, сүгэһэрэ түспүтэ. Практикалана бараары кынатын куурда сылдьара. £рөбүл күн сессияларын этэҥҥэ туттарбыт устудьуоннар нус-хас утуйа сыттахтарына, араадьыйанан уоттаах сэрии саҕаламмытын туһунан биллэрбиттэрэ.

Эдэркээн дьон ити ыар сураҕы итэҕэйэ охсубатахтара. Күүстээх аармыйабыт немецтэри үүртэлиэ дии саныыллара. Үөрбүттэрин курдук үөрэ, оонньообуттарын курдук оонньуу сылдьыбыттара. 

Устудьуоннары биир эрээтинэн туруоран, байыаннай кафедра сэбиэдиссэйэ оборона суолталаах үлэҕэ баралларын туһунан биллэрбитэ. Сүүрбэ таһаҕаһы тиэйэр массыына кэчигирэһэн турара.

Эдэркээн дьон санаалара өрө көтөҕүллүүлээх этэ. Көр-күлүү, ырыа аргыстаах айаҥҥа туруммуттара. Аһара күлээри-салаары гыннахтарына, старшай инструктордара саба саҥаран буойара. Кини сөмөлүөтүнэн буомбалаатахтарына, ыттахтарына хайдах буолары билиһиннэрбитэ.

Фроҥҥа чугаһаабыттарын кэннэ, буомба тоҕута түспүт сирдэрин көрөннөр, устудьуоннар ырыаларын, көрдөрүн-күлүүлэрин тохтоппуттара. Десна өрүс биэрэгэр турар бөһүөлэккэ тохтообуттара. Күннэри-түүннэри сменанан тааҥкалары утары 8 миэтэрэ кэтиттээх уонна 3 миэтэрэ дириҥнээх траншеялары хаһаллара. Кинилэргэ холкуостаахтар уонна оскуола үөрэнээччилэрэ күүс-көмө буолбуттара. Маны таһынан аэродром тула пулемет турар оҥхойдорун бэлэмнээбиттэрэ. Күннэри-түүннэри күүстээх хара үлэттэн эдэркээн дьон сылайаахтыыллара.

Көмө буолалларыттан астыналлара

1941 сыл, балаҕан ыйа. Устудьуоннары массыынаҕа тиэйэннэр Москваҕа төттөрү аҕалбыттара. Урукку куорат буолбатах этэ. Уулуссанан байыаннай техникалар бирилэһэн ааһаллара, байыаннай таҥастаах дьон тэтимнээхтик хаамсаллара. Дьон-сэргэ сирэйдэрэ-харахтара дьиппиэрбит этэ.

Устудьуон кыргыттар дойдуларын көмүскүүр үлэни салҕаабытынан барбыттара. Дьиэлэр кырыыһаларынан сылдьаннар снарядтар тобохторун умуруораллара. Эдэркээн дьон төрөөбүт-үөскээбит дойдуларыгар күүс-көмө буолалларыттан астынналлара, сүргэлэрэ көтөҕүллэрэ.

£лбөт-сүппэт быата тардан

1942 сыл, сайын. Олус диэн куйаас сайын сатыылаабыта. Устудьуоннар үлэлии-үлэлии итииргээннэр холуодьастан тымныы ууну иһэллэрэ. Аанчык биир сарсыарда уһуктубута күөмэйэ ыйыһыннарбат буолбут этэ. Кыраадыһа тахсан, сорох ардыгар тоҥон, сорох ардыгар итииргээн титирэстии сытара. Бу күн үлэҕэ барарын боппуттара.

Кини оннугар хаспыт траншеяларын мээрэйдии биир уолу ыыппыттара. Хомойуох иһин, уолчаан олорсон барбыт массыынатын өстөөхтөр сөмөлүөттэрэ ытыалааннар, итиннэ баар дьонтон биир да киһи тыыннаах ордубатаҕа.

Туох да мээнэҕэ түбэһиэх буолбат дииллэрэ дьиҥ-чахчы. Аанчык өлбөт-сүппэт быата-туһаҕа тардан, ыалдьаахтаатаҕа. Үрдүкү Айыылара быыһаатахтара.

Ынырыктаахай хартыына

Устудьуоннар айаннаан истэхтэринэ, эбэтэр үлэлии сырыттахтарына, эмискэ өстөөх сөмөлүөттэрэ олус намыһаҕынан бирилээн көтөн кэлэн ытыалаан ааһаллара. Харахтарын ортотугар сип-сибилигин кэпсэтэ-ипсэтэ, үлэлии-хамсыы сылдьыбыт доҕотторо сибиниэс буулдьаҕа таптаран, күн сириттэн күрэнэллэрин, бааһыран ынчыктыылларын көрөр-истэр саҕа ынырыктаахай хартыына суоҕа буолуо. 

Ити үлүгэрдээхтэн эдэркээн оҕолор олус түргэнник түспэтийбиттэрэ, улааппыттара, дьоһуннаммыттара.

Устудьуоннар ортолоругар соҕотох азиат Аанчык эрэ баара. Биирдэ кинини биир байыаннай дьоппуон үспүйүөнүгэр күтүрээн, комендатураҕа тутан илдьэ барбыта. Биллэн турар, эдэркээн кыысчаан балыллан, куттанан сүрэҕэ толугуруу мөхсүбүтэ. Уһун суолу быһа байыаннай доппуруостаабыта. Комендатураҕа ыҥыралларын кэтэс диэн баран, ыскамыайкаҕа олордон кэбиспитэ. Кыысчаан өр да өр ыҥырылларын кэтэһэн олороохтообута. Көрүдүөр устун байыаннайдар төттөрү-таары хаамсаллара. Аанчык кириҥэтэ көһүйүөр, киэһэ хойукка диэри олорбута. Онтон харабыл оҕонньор кэлэн: «Туохха олороҕун, дьоҥҥор бар», - диэбитэ. Кыысчаан үөрүүтүттэн ойон тураат, оҕолоругар сүүрэ турбута.

£стөөхтөр Москваҕа ыган кэлбиттэригэр, нэһилиэнньэни эвакуациялааһын буолбута. Аанчык үөрэнэр институтун Новосибирскайга көһөрбүттэрэ. Кыысчаан дойдутугар Дьокуускайга төннүбүтэ.

Төһө да сэрии бара турдар

1944 сыл. Анна Саввинаны үөрэҕин салҕыырыгар Москваҕа ыҥыран ылбыттара. Төһө да уоттаах сэрии бара турдар, дойду инникитин толкуйдууллара, саныыллара. Дойдуга үрдүк үөрэхтээх специалистар олус наадалар этилэр.

Аанчык эмиэ уһун унньуктаах айаны айаннаан Москватын булбута. Бииргэ үөрэммит, ыар үлэҕэ сылдьыбыт доҕотторун көрсөрүттэн, санаата өрө көтөҕүллэрэ. Бииргэ төрөөбүт кэриэтэ буолбут чугастыы сыһыаннаах дьүөгэлиилэр өр арахсыы кэнниттэн көрсүһүүлэрэ, куустуһуулара-уураһыылара, көмүскэлэрин уулара сүүрүүтэ тугунан да кэмнэммэт үтүө түгэн этэ. Үөрэхтэрин салҕаан киирэн барбыттара. Сэрии ыар кэмигэр түспэтийбит ыччаттар өссө кыһаллан-мүһэллэн үөрэммиттэрэ.  

Улуу Кыайыы

1945 сыл, ыам ыйын 9 күнэ. Аанчыктаах үһүө буолан, үөрэнэр куорпустарыгар аудиторияҕа олороннор экзаменнарыгар бэлэмнэнэ олорбуттара. Устудьуоннар ити куорпуска олороллоро.

Эмискэ түүн 2 чааска араадьыйалара хачыгыраабыта, Юрий Левитан: «Болҕойуҥ, болҕойуҥ! Аҕыйах мүнүүтэнэн суолталаах биллэрии ааҕыллыаҕа», -диэн эппитэ. Кыргыттар дьүөгэлэрин уһугуннарымаары араадьыйаларын улаатыннарбатахтара. Хара тэриэлкэ араадьыйаларыгар кулгаахтарын таҕайбыттара, мэктиэтигэр тыынналларын аччаппыттара. Чочумча буолаат: «… подписан договор о капитуляции фашитской Германии. Война закончилась! Победа за нами!» - диэн Левитан биллэрбитигэр, үөрүүлэриттэн кыргыттар көмүскэлэрин ууларын туттумматахтара.

Түлүк ууларыгар утуйа сытар дьүөгэлэрин уһугуннарбыттара. Бу түүн ким да утуйбатаҕа. Кыргыттар фроҥҥа күн сириттэн күрэммит аҕаларын, убайдарын, доҕордорун ахтаннар-санааннар ытаспыттара. Аанчык чугас доҕоро өссө 1939 сыллаахха финскэй сэриигэ суорума суоламмыта.

Онтон бары сууланан уулуссаҕа тахсыбыттара. Улуу Кыайыыттан үөрүү-көтүү, билбэт да дьоннорун кытта куустуһуу-сыллаһыы, маккыраччы ытааһын… Барыта баара. Сарсыарда 10 чаастан миитиннэр буолбуттара, араас тэрээһиннэр ыытыллыбыттара. Киэһэтин үгүс ахсааннаах зениттэртэн Кыайыы салютун ыппыттара. Прожектордар уоттара күндээрэллэрэ. Хомоҕой тыллаах кыайан хоһуйбат хартыыната этэ. Бу түгэн эдэркээн кыысчаан өйүгэр-санаатыгар умнуллубаттыы хатаммыта.

Аанчык экзаменнарын уонна зачеттарын ситиһиилээхтик туттартаабыта. Устудьуоннары сэриттэн урусхалламмыт дойдуларын чөлүгэр түһэрии үлэтигэр практикаҕа ыыппыттара. Кинини Украинаҕа ыыппыттара. Ыар үлэҕэ эрдээхтик үлэлээбиттэрэ.

Анна Гавриловнаҕа кэлин да кыайыы күнэ саамай таптыыр улахан бырааһынньыгынан буолбута. Олорор дьиэтин балконун хайаан да араас дьүһүннээх былаахтарынан киэргэтэрэ.

Төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар

1947 сыл. Бу сыл Анна Саввина үрдүк үөрэҕин бүтэрбитэ. Ахтылҕаннаах төрөөбүт-үөскээбит Сахатын сиригэр төннүбүтэ. Кини Дьокуускай куорат коммунальнай хаһаайыстыбатыгар, Саха АССР министрдэрин Сэбиэтигэр, ССКП Обкомугар, Хотугу-илиҥҥилии норуот хаһаайыстыбатын Сэбиэтигэр, «Якутуголь» трескэ үлэлээбитэ-хамсаабыта.

Уоттаах сэрии кытаанах сыллара Анна Гавриловнаны ыстаал курдук хатарбыта. Киэҥ сиргэ үөрэммит кыысчаан уустук боппуруостарга түргэнник быһаарыныы ылынарынан, сытыытынан-хотутуутунан, нууччалыы-сахалыы хомоҕойдук саҥарарынан улахан салайааччыларга сөбүлэппитэ. Анна Гавриловна үлэтин обкомтан саҕалаабыта. Бастаан утаа үлэтин саҕалыыр кэмигэр киниэхэ Гавриил Иосифович Чиряев өйөбүл, тирэх буолбута.

Ылсыбыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдэрэ

Анна Гавриловна туһунан «аанынан киллэрбэтэхтэринэ, түннүгүнэн киириэҕэ» диэн сытыытын-хотуутун бэлиэтээн кэпсииллэрэ. Ылсыбыт дьыалатын хайаан да тиһэҕэр тиэрдэрэ, быһаарара. Элбэхтик командировкаларга сылдьара. £рөспүүбүлүкэни бүтүннүү кэрийбитэ. Эдэркээн кыысчааны Москваҕа кытта араас боппуруостары быһаартара ыыталлара. Ити командировкалартан хайаан ситиһиилэнэн төннөрө.

Чульмаҥҥа таас чох көстүбүтүгэр, чоҕу таҥастыыр собуот тутаары гыммыттара. Анна Гавриловна эмиэ маннык климаттаах, ирбэт тоҥноох дойдуга собуот тутуллара наадата суоҕун дакаастаабыта.

Булуҥ улууһун киинигэр Тиксиигэ таба этин астыыр, кэнсиэрбэлиир собуоту туттараары гыммыттара. Анна Гавриловна ити дьыала рентабельнайа суоҕун билэрэ. Сайынын ыам кумаара түспүтүн кэннэ, туундаранан, бадараанынан табалары үүрэн аҕаллахха, ыран-дьүдьэйэн кэлэллэрэ, өлүү-сүтүү элбиирэ биллэр. Бу боппуруоһу дакаастаан, собуот тутуутун тохтотторбута. Хаһыаттарга элбэхтик суруйара, туруорсара.

Никольскай таҥара дьиэтин көтүрэри

Билигин автовокзал аттыгар турар Никольскай таҥара дьиэтин көтүрээри гыммыттара. Анна Гавриловна төһө да хомуньуус буоллар, Үрдүкү күүс баарыгар итэҕэйэрэ. Кини историческай-архитектурнай пааматынньыгы көтүрэр табыллыбатын туһунан эппитэ. Ол эрээри итинник тутуу дойдуга элбэҕин туһунан бэлиэтээбиттэрэ. Кыысчаан бэриммэтэҕэ. Ирбэт тоҥноох сиргэ маннык акылааттаах соҕотох таҥара дьиэтэ диэн дакаастаан, история пааматынньыга көтүллэрин тохтоппута. Ити бөҕө-таҕа былыргы тутууну партийнай архыып оҥостубуттара.

Бу да тыыннаах холобуртан оччотооҕу атеистическай, таҥараны утары кытаанах кэмҥэ Анна Саввина булгуруйбат кытаанах санаалааҕа, хорсуна көстөн кэлэр.

Кыыһа ийэтин туйаҕын хатаран, тутааччынан үлэлээбит Лена Афанасьевна:

- Ийэбиниин Москваҕа сырыттахпына, таҥара дьиэтигэр хайаан да тиийэ сылдьарбыт. Төһө да хомуньуус буоллар, таҥараҕа үҥэр этэ. Мин итиннэ умнаһыттар кирилиэскэ олороллорун, баалларын иһин барыахпын баҕарбатым. Киэҥ сиргэ үөрэнэн, духуобунаска, култуураҕа сыстыбыт үөрэммит этэ.

Никольскай таҥара дьиэтигэр тиийэн мээрэйдиирин, үөрэтэрин өйдүүбүн. Мин онно сүүрэкэлиирбин, саҥардахпына, ой дуораана баарын иһин наһаа сөбүлүүрүм. Ити таҥара дьиэтэ билигин да турарыттан олус үөрэбин, астынабын. Театрга сылдьарын наһаа сөбүлүүрэ. Үлэтигэр кинини сөбүлээбэт дьон эмиэ бааллара. Онтон санаарҕыырын сэрэйэрим. Олохтон баара-суоҕа 62 сааһыгар күрэнээхтээбитэ. Уус-Алдаҥҥа өбүгэлэрим дойдуларыгар тиийэ сылдьыбыппыттан астынабын, - диэн Лена Афанасьевна кэпсиир.    

Анна Саввина улахан судаарыстыбаннай деятель буолара ити да холобурдартан көстөн кэлэр дии саныыбын.