Политика

Сахамин Афанасьев иһитиннэрбитинэн, Саха Сирэ Арассыыйа саамай элбэх өрүстээх, күөллээх эрэгийиэнэ буолар. Өрүстэр уопсай усталара 2 млн км, оттон олор биэриэн сөптөөх гидроресурсалара 700 млрд кВт сыаналанар.

Ууга сыһыаннаһыы боппуруостара РФ Уу кодексатынан уонна онно олоҕуран ылыллыбыт дойду уонна СӨ нуорма-быраап аахталарынан сүрүннэнэллэр. Өрөспүүбүлүкэ уу хаһаайыстыбаларын комплекса эрэгийиэн иһинээҕи уу хаһаайыстыбаларын систиэмэлэрин бары гидротехническай тутууларын эмиэ хабар. 2021 сыллаахха реестрдэрэ толоруллубут, итиэннэ халаан кэмигэр төһө бэлэмнээхтэрэ үөрэтиллибит. Билиҥҥи туругунан 310 гидротехническай тутуу баар. Олортон 82-тэ -- муниципальнай, 197-тэ -- судаарыстыбаннай, 31-рэ -- тэрилтэлэр бас билиилэригэр турар.

Уу хаһаайыстыбатын комплексын биир сүрүн сыалынан тулалыыр эйгэҕэ буортуну оҥорууну аччатыы, нэһилиэнньэни уонна экэниэмикэ эбийиэктэрин уу тоҕо анньан кэлиититтэн харгыстыыр инженернэй көмүскэллэринэн хааччыйыы буолар.

Хаһааҥҥытааҕар да элбэх үп көрүлүннэ

Уу ресурсаларын федеральнай  агентствотын Өлүөнэ бассыайынанааҕы уутун управлениетын салайааччыта Петр Аргунов 2022 сыллаахха былааннанар үлэлэри билиһиннэрдэ:

--Уу хоромньуну таһаарбатын ситиһэр туһуттан быйыл мууһу чарааһырдыыга, кэбирэтиигэ, итиэннэ бары гидротехническай тутуулары, ууну харайар сирдэри бэрэбиэркэлиир, өрөмүөннүүр, сорох сирдэргэ өрүс сүнньүнэн дириҥэтэн биэрэр үлэлэри ыытар сорук турар.

Билигин бэлэмнэнии үлэ тэрээһиннэриттэн ураты, муус туругун уонна күнү-дьылы кэтээн көрөллөр, халаан ханан буолуон сөбүн үөрэтэллэр. Инженернэй көмүскүүр тутууларга, биэрэги харыстыыр уонна ууну тутар быһыттарга, хвостохранилищеларга, нефтебазаларга, уу аннынааҕы турба ситимнэригэр чинчийиилэри ыыталлар.

Манна даҕатан эттэххэ, мууһу кэбирэтии үлэлэрэ өрөспүүбүлүкэбит өрүстэригэр уонтан тахса сылтан бэттэх ыытыллар буолбута. Бу сааскы халааҥҥа биир ордук көдьүүстээх миэрэ буоларын Петр Аргунов бэлиэтээтэ.

--Муус саҥа ууллан эрдэҕинэ, харыан сөптөөх сирдэригэр кэбирэтэр, чарааһырдар үлэлэри ыытабыт. Маныаха 2022 сылга, халаантан сэрэхтээх буолуу тэрээһинин чэрчитинэн, федеральнай бүддьүөттэн 36,99648 млн солкуобай көрүллүбүтэ. Ол иһигэр экология министиэристибэтинэн харгыс үөскүөн сөптөөх Алдан, Амма, Ньүүйэ, Токко өрүстэрин учаастактарыгар  --  10,045 мөл. солкуобай.

«Ленарегионводхоз» филиалыгар эмиэ бу тэрээһиннэргэ анаан 26,951 млн солкуобай тыырыллыбыта. Ону Өлүөнэ уонна Халыма өрүстэригэр туһанабыт– диир Петр Аргунов.

Кини иһитиннэрбитинэн, «Ленарегионводхоз» филиала быйыл халаан уутун утары тэрээһиннэри 8 оройуоҥҥа 46 кутталлаах учаастакка ыытыаҕа.

Мунньах ыытыллар күнүгэр Ленскэй уонна Өлүөхүмэ улуустарыгар мууһу кэбирэтэр үлэлэр түмүктэнэн эрэллэрэ. Билигин атын хайысхаларынан бэлэмнэнии үлэтэ барар: муус хаарын уонна муус өрөһөлүү чөмөхтөспүт сирдэрин ыраастааһын, “хараардыы” (күлү ыһан быраҕыы, онно туттар матырыйаалларын тиэйии).

Бүлүүтээҕи уонна Халыматааҕы ууну хаайар сирдэр халаан кэмигэр нэһилиэнньэҕэ уунан туох да куттала суох туолалларын туһугар сөптөөх   усулуобуйаны тэрийэллэр. Онон бу ый иккис дэкээдэтигэр үлэ эрэсиимин атыннык бэрээдэктээн салайдылар.

Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар кытыллары бөҕөргөтөргө уонна гидротехническай эбийиэктэр тутууларыгар, өрөмүөннэригэр федеральнай бүддьүөттэн 10 сылга аан маҥнайгытын улахан суума үп көрүлүннэ. Ол курдук, 2022 сылга хапытаалынай тутууга 479 млн 785 тыһ. солкуобай уонна хапытаалынай өрөмүөҥҥэ 16 млн 817,900 тыһ. солк. бэрилиннэ.

Үөһээ Бүлүү оройуонун киинигэр олорор 6237 киһи ууга барбатын туһугар, итиэннэ экэниэмикэҕэ хоромньуну таһаарбат сыалтан, 2022-2024 сылларга биэрэк синнэн түһэрин тохтотор үлэҕэ анаан 807,842 млн солкуобай көрүллүөҕэ.

Чурапчы улууһун икки водохранилищетыгар хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыаҕа (Үрүҥ Күөл сэлиэнньэтигэр уонна Мугудай Чэччимэ-Маралайыгар хайысхатыгар). Маныаха 2022-2023 сс. федеральнай бүддьүөттэн 22 млн 274,2 тыһ. солкуобай ууруллуоҕа. Өрөмүөн үлэлэрэ иһэр уонна туһанар уу хаачыстыбата тупсарыгар туһуланар.

Куттал суоһаабатын туһугар

“Гидрометеорология уонна тулалыыр эйгэни кэтээн көрүү Дьокуускайдааҕы управлениетын көрдөрүүтүнэн, күн-дьыл туруга 2020 сыл сааһын кытары дьүөрэ, улахан уратыта суох, онон муус этэҥҥэ ааһарыгар эрэл баар”, -- диир начаалынньык солбуйааччыта Татьяна Маршалик.

Ыытыллар үлэлэр хаамыыларын СӨ экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистири солбуйааччы Семен Яковлев иһитиннрдэ:

-- Өрөспүүбүлүкэ  нэһилиэнньэлээх 82 пуунун 30 бырыһыан сирэ ууга барар кыахтаах. Ол иһин көмүскүүр тутуулар, быһыттар оҥоһуллаллара уолдьаспыт. Оттон 27 бөһүөлэккэ 30 %-тан кыра иэннээх сирдэрэ былдьаныан сөп. Онон бу нэһилиэктэргэ олохтоохтору эвакуациялаан саҕалыахха, -- диэтэ.

Маны тэҥэ өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх 14 пуунугар дьиэ туттарга учаастактары биэрэри тохтоторго, маныаха сир былаанын докумуоннарыгар уларыйыылары киллэрэргэ эттэ.

Үлэҕэ киирбит уонна киириэхтээх эбийиэктэр халаан уутуттан харыстыыр инженернэй оҥоһуулаах буолуохтаахтарын бэлиэтээтэ. Маннык харгыстары тутууга үбүлээһин федеральнай бүддьүөттэн субсидия быһыытынан кэлэр. Бырайыактыыр-симиэтэлиир докумуон оҥоһуута СӨ бүддьүөтүттэн көрүллэр.

Халаантан хоромньу тахсыбатыгар өрөспүүбүлүкэҕэ көмүскүүр тутуулары ыытыы Үөһээ Дьааҥыга, Намҥа, Орто Халымаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ, Үөһээ Халымаҕа, Томпоҕо, Дьокуускайга ирдэниллэр.

Мэҥэ Хаҥаласка, Тааттаҕа, Чурапчыга, Уус Алдаҥҥа водохранилище тутуллуон, оттон Булуҥ оройуонун Тиксии бөһүөлэгэр Мелкое күөлгэ быһыт гидротехническай тутуута саҥардыллыан наада.

«Экология» национальнай бырайыак чэрчитинэн, 2021 сыллахха Усуйаана улууһугар Кулар көмүс хостуур фабрикатын хвостохранилищетын суох оҥоруу саҕаламмыта.

«Воспроизводство и использование природных ресурсов» РФ судаарыстыбаннай бырагырааматын чэрчитинэн 2022-2024 сс. Бүлүү сэлиэнньэтин сиригэр-уотугар биэрэги бөҕөргөтүүгэ хапытаалынай тутуу үбүлээһинэ көрүллүбүт. Маны тэҥэ халаантан эмсэҕэлээбиттэргэ харчынан көмө баар буолуоҕа.

Уу хаачыстыбата хонтуруолланар

СӨ Роспотребнадзор салайааччытын солбуйааччы Наталья Борисова иһэр уу хаачыстабатыгар тохтоото.

Кини кэпсээбитинэн, Роспотребнадзор хонтуруолугар нэһилиэнньэни уунан хааччыйар сир үрдүнээҕи уонна аннынааҕы уу 173 тымыра баар эбит. Балартан 68-һа санитарнай нуормаларга уонна быраабылаларга эппиэттээбэт. Бу уопсай ахсаантан 39%-а. Санитарнай манабыл суоҕуттан 55 уу тымыра нормативка сөп түбэспэт.

«Олорор пууннар иһэр ууну ылар сирдэригэр санитарнай кэтэбили тэрийиигэ үлэни ыытабыт. Санэпид көрүүтүгэр уопсайа 98 түмүк бэрилиннэ. Олортон 57-тэ билигин туттулла сылдьар эбийиэктэргэ. Ол иһигэр «Чистая вода» федеральнай бырагырааманан бырыайыактана сылдьар тутууларга уонна Бүлүү бөлөх улуустарын иһэр уунан хааччыйыыга. Бүтэһик биэс сыл устата Мэҥэ Хаҥаласка, Хаҥаласка, Өлүөхүмэҕэ балаһыанньа тупсар», - диэн иһитиннэрдэ.

2021 сыллаахха ууну тарҕатар ситимнэртэн уу боруобатын чинчийбиттэрин түмүгэр, гигиена нуорматыгар санитарнай-химическэй көрдөрүүлэрэ 15% эппиэттээбэтэх. Микробиология көрдөрүүтүгэр -- 5%, оттон паразитологическай көрдөрүүгэ кэһии суох.

 Ресурсаларынан хааччыйар тэрилтэлэри хонтуруоллааһын салҕанар.

Эрэкэмэндээссийэлэр, этиилэр

Сүрүн дакылааттар кэннилэриттэн норуот дьокутааттара Владимир Прокопьев, Андрей Николаев, Алена Атласова, Иван Данилов, Любовь Явловская уонна Яков Ефимов чопчулуур боппуруостарын ыйыттылар.

Манна даҕатан эттэххэ, “төгүрүк остуолга” тустаах министиэристибэлэртэн, биэдэмистибилэртэн, хонтуруоллуур уорганнартан бэрэстэбиитэллэр, улуус баһылыктара, улуус дьокутааттарын бэрэссэдээтэллэрэ, уопсастыбаннай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, научнай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ кыттыыны ыллылар.

Дакылааттары истэн баран, эрэкэмэндээссийэлэри биэрдилэр. Ол иһигэр нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыыга парламент истиилэрин тэрийэргэ эттилэр.

Маны тэҥэ “төгүрүк остуол” кыттыылаахтара «Комплексная программа Республики Саха (Якутия) по строительству сооружений водохозяйственного комплекса Республики Саха (Якутия) на 2023-2028 годы» судаарыстыбаннай бырагырааманы олоххо киллэрэргэ, халаантан эмсэҕэлээһини суох оҥоруу уонна чөлүгэр түһэрии үлэлэрин сүрүннүүр дириэксийэ үлэһиттэрин ахсаанын элбэтэргэ этии киллэрдилэр.

Экология министиэристибэтигэр халаан кэмигэр уу хачыстыбатын бэрэбиэркэлээһини, биэриэктэри бөҕөргөтүү үлэлэрин, сааскы, сайыҥҥы-күһүҥҥү халаан кэмигэр Депутатскай байытар фабрикатын хвостохранилищетыгар, Кулар көмүс хостуур фабрикатыгар уонна Лебединскэй хвостохранилищеҕа хонтуруолу күүһүрдэргэ, сааскы халаан содула, хоромньута суох ааһарыгар бары кыахтарын ууран бэлэмнэнэллэригэр эттилэр.