Политика

Төрүт Сокуон 47-с ыстатыйатыгар өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай символларынан гиэрбэ, былаах уонна өрөгөй ырыата буолаллара ыйыллыбыта.

                    
Уон икки сыл -- биэс хамыыһыйа

Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай дьаралыга уонна судаарыстыбаннай былааҕа тута бигэргэммит буоллахтарына, өрөгөйүн ырыатын боппуруоһа балачча кэмҥэ кыайан быһаарыллыбакка турбута. Уон икки сыл устатыгар биэс хамыыһыйа үлэлээбититтэн мин төрдүс хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн анаммытым. Саас сааһынан кэпсээтэххэ, маннык.

2000 сыл муус устарын саҕаланыыта Бэрэсидьиэн Михаил Николаев Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллээх Палаататын дьокутааттарын кытары көрсүһүүтүгэр суверенитет уон сылын бэлиэтээһини көрсө, өрөгөй ырыатын бэлэмниир үлэни суһалсытар соругу туруорбута.

 Бу кэм тухары улахан мунньахтарга уонна араас үөрүүлээх тэрээһиннэргэ Дмитрий Сивцев-Суорун Омоллоон тылларыгар, композитор Марк Жирков музыкатыгар «Ньургун Боотур» опера түмүк хорун «Саргы дьаалы» ырыата туһаныллара.

Биһиги тоҕус киһилээх хамыыһыйабыт эрдэ үлэлээбит үс хамыыһыйа туох ирдэбилгэ олоҕуран уонна хайдах үлэлээбиттэрин үөрэтэн баран (бастаан гимн тылыгар, онтон музыкатыгар куонкурустар биллэриллибиттэр), судаарыстыбаннай сакаас курдук оҥорон, чопчу толорооччуларга тиэрдэргэ быһаарбыта.

Айар сойуустары кытары сүбэлэһэн бараммыт, өрөгөй ырыатын тылларын суруйарга норуодунай поэт Савва Тарасов, музыкатын айарга композитор Кирилл Герасимов ылсалларыгар көрдөспүппүт. Савва Тарасов норуодунай поэт Михаил Тимофеевы эбии киллэрэргэ эппитигэр, кини хоһоонноругар элбэх ырыа айыллыбытын учуоттааммыт сөбүлэспиппит. Дьоммут өйдөһөн, биир санаанан салайтаран, поэзия уонна музыка дорҕооннорун ситимин тахсыылаахтык холбообут үлэлэрин түмүгэ ситиһиилээх буолбута (эрэдээксийэттэн: бу бөлөх өрөгөй ырыатыгар хайдах үлэлээбитин туһунан биһиги хаһыаппыт кулун тутар 25 күнүгэр тахсыбыт нүөмэригэр «Өрөгөй ырыата – айар үлэтин өрөгөйө» ыстатыйаҕа сырдатыллан турар).

2000 сыллаахха от ыйын ортотугар өрөгөй ырыата бэлэм буолбута, ону биһиги хамыыһыйабыт биир санаанан куоластаабыта. Ол эрээри, түөрт сыл устата сокуонунан ылыллыбакка, тардылла сылдьыбыта. Манна хара маҥнайгыттан утарсар дьон (бырабыыталыстыба үлэһиттэрэ, дьокутааттар) бааллара атахтаабыта. Ол да буоллар, сокуон бастакы ааҕыытын иннинэ биһиги Бэрэстэбиитэллээх Палаата Бэрэссэдээтэлэ Николай Соломов сөбүлэҥин ылан, Саха тыйаатырыгар суверенитет 10 сылыгар анаммыт үөрүүлээх мунньахха иһитиннэрэргэ былааннаабыппыт, хомойуох иһин, кыаллыбатаҕа. Инньэ гынан, бу үлэни 2002 сыл ахсынньы 29 күнүгэр талыллар III ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутааттара салгыылларыгар быһаарбыппыт.

Штыров суһаллык ылынарга соруммута

Бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров 2003 сыл кулун тутар 26 күнүгэр таһаарбыт ыйааҕынан тэриллибит бэһис хамыыһыйаны Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Екатерина Никитина салайан, кимиилээхтик үлэлэппитэ. Хамыыһыйа куонкуруска киирбит бары үлэлэри көрөн-истэн баран, литература уонна музыка исписэлиистэрин ырытыыларын түмүктэринэн, биһиги талбыт үлэбитин – норуодунай поэттар Савва Тарасов, Михаил Тимофеев тылларыгар, норуодунай поэт Владимир Федоров нууччалыы тылбааһыгар, композитор Кирилл Герасимов музыкатыгар ырыаны– бастыҥынан быһаарбыта, итиэннэ 2004 сыл сааһыгар Бэрэсидьиэҥҥэ киллэрбитэ.

Вячелав Анатольевич бэйэтэ сокуон оҥорор быраабын туһанан, өрөгөй ырыатын уталыппакка, норуот дьокутааттарын көрүүтүгэр киллэрбитэ. Кини Арассыыйа эрэгийиэннэрин уонна атын дойдулары кытары норуот хаһаайыстыбатын араас эйгэтинэн сибээстэри, бииргэ үлэлээһини олохтуурга   официальнай таһымнаах көрсүһүүлэри тэрийтэрэрэ, сөбүлэһиилэри түһэрсэрэ. Онуоха өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай статуһун өрө тутар инниттэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай символикалара (гиэрбэ, былаах уонна гимн) хайаан даҕаны баар буолалларын ирдиирэ.

Сокуонунан бигэргэммитэ

Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет судаарыстыбаннай тыйаатырыгар дьокутааттар көһө сылдьар мунньахтарын тэрийэн, Кирилл Герасимов тус бэйэтэ дирижердаан, тыйаатыр артыыстарын хорун толоруутугар өрөгөй ырыата ылламмыта. Бу истиигэ Бэрэсидьиэн уонна бырабыыталыстыба дьаһалтатын үлэһиттэрэ кыттыыны ылбыттара.

Бастакынан тылы ылбыт Вячеслав Штыров үөрбүт-көппүт сирэйдээх тырыбынаҕа тахсан, Өрөгөй ырыатын тыллара уонна музыката табыллыбытын эппитэ. Екатерина Никитина этиитинэн, дьокутааттар куоластааһыннарынан, 61 дьокутаат кыттыбытыттан 57-тэ өйөөбүтэ. Өрөгөй ырыата бастакы уонна бүтэһиктээх куоластааһынынан, сокуон күүһүн ылбыта!

Өрөспүүбүлүкэ биллиилээх композитора Владимир Ксенофонтов 2004 сыллаахха «Саха Сирэ» хаһыакка маннык суруйбута: «Композитор быһыытынан санаабын эттэхпинэ, музыката силигэ ситтэ. Ритм да, интонация да өттүнэн аан дойдуга ылыныллыбыт нуормаларга толору эппиэттэһэр. Маны тэҥэ, үс чиэппэр долялаах интонациялаах буолан (ити сахалыы тойук музыкальнай кээмэйэ), дьиҥнээх сахалыы колориттаах. Быһата, гимн-тойук. Өрө көтөҕөллүүлээх мажорнай тональностаах, икки куоласка араарыллан баран, хорга түөрт куолаһынан (бас, тенор, альт, сопрано) ылланар. Хорунан толорууга эр дьон уонна дьахталлар куоластара сөпкө наарданан аттарыллыбыт». 

Ити кэнниттэн аҕыйах хонон баран, Вячеслав Штыров от ыйын 19 күнүгэр таһаарбыт 1675-с №-дээх ыйааҕынан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин официальнай символикатын туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуона бигэргэтиллэн, Төрүт Сокуон 47-с ыстатыйата силигин сиппитэ.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин официальнай символикатын туһунан» сокуон  21-с ыстатыйатын 1-кы пуунугар ыйыллыбытынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай өрөгөй ырыата өрөспүүбүлүкэ элбэх омуктаах норуотун сомоҕолоһуутун сүрүн судаарыстыбаннай символа уонна национальнай култууратын бэлиэтэ буолар.

Биһиги тапталлаах өрөспүүбүлүкэбит модун Арассыыйа киэн туттуута буоларыгар бөҕө тирэхпит – таһаарыылаах үлэбит, өркөн өйбүт, чэгиэн-чэбдик доруобуйабыт уонна сомоҕолоһуубут!  

Гаврил МЕСТНИКОВ,

Ил Түмэн II ыҥырыытын дьокутаата

Эрэдээксийэттэн: 2005 сыллаахха алтынньы 11 күнүгэр Ил Түмэн XXVI (уочараттаах) пленарнай мунньаҕын саҕаланыытыгар Ил Түмэн историятыгар аан бастаан Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин өрөгөй ырыалара икки тылынан ньиргийбиттэрэ. Норуот дьокутааттара ону сүһүөхтэригэр туран истибиттэрэ. Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Ньургун Тимофеев өрөгөй ырыата ылыллыбыт историятын кылгастык билиһиннэрэн туран, өрөгөй ырыатын айбыт ааптардарга, судаарыстыбаннай хамыыһыйаларга үлэлээбит дьоннорго махтанарын биллэрбитэ.

Дьэ, ити кэмтэн ыла Ил Түмэн пленарнай мунньахтара Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин өрөгөй ырыаларынан саҕаланар  үгэстэрэ олохтоммута.

Өрөгөй ырыата

Савва Тарасов, Михаил Тимофеев тыллара

Кирилл Герасимов музыката

Сахам сирэ дьоллоох тускуга

Саһарҕалыы ыҥыра ыллыыр,

Илинтэн арҕаа ол кустуга

Алмаас таас курдук сандаара сырдыыр.

Хос ырыата:

Барҕа быйаҥнаах Сахам дойдута --

Модун Арассыыйа киэн туттуута,

Өркөн өрөгөй тойугун туойдун,

Үүнэр үйэҕэ үрдүү туруохтун!

Үллэр үөстээх Өлүөнэ Эбэ

Өлбөт мэҥэ угуттуур уулаах.

Элбэх омукка эрчим эбэр,

Или-эйэни олохтуур уохтаах.

Хос ырыата

Ааспыт кэммит айхаллаах суола

Арчылыыр аар алгыһын биэрдэ.

Сахабыт сирэ дьоһун, дуолан

Сайдыы аартыгар түөрэҕэ түстэ.

Хос ырыата