Политика

Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытыктабыллаах Ил Дархана!

Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытыктабыллаах бастакы Бэрэсидьиэнэ!
Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин ытыктабыллаах норуодунай дьокутааттара уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин бары ыҥырыылаах бар дьонун дьокутааттара!
Ытыктабыллаах биир дойдулаахтарым!

Бу күннэргэ биһиги элбэх омуктаах өрөспүүбүлүкэбит өрөгөйдөөх үбүлүөйүн – Саха Аптаныамыйалаах Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтэ (Саха АССР) төрүттэммитэ 100 сылын көрсөбүт. Манна даҕатан эттэххэ, Саха АССР Саха Сирин судаарыстыбаннаһын бастааҥҥы көрүҥэ буоларын бэлиэтиир тоҕоостоох.
Оттон бүгүн Саха Сирэ Арассыыйа Бэдэрээссийэтин экэниэмикэ сүрүн хайысхаларынан балайда үчүгэй көрдөрүүлээх, тэтимнээхтик сайдан иһэр субъега буолар, Уһук Илин түмүллүбүт эрэгийиэннээҕи туох баар бары бородууксуйатын (ВРП) 20-тэн тахса бырыһыанын хааччыйар. Бу макроэрэгийиэҥҥэ биир бастыҥ көрдөрүү буолара саарбахтаммат.
Кэнники биэс сылга өрөспүүбүлүкэ эрэгийиэннээҕи туох баар бары бородууксуйата 10%, бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта – 1,3 төгүл улаатта, сүрүн хапытаалга инвестиция түмүллүбүт кэриҥэ 1,7 трлн солкуобайга тэҥнэстэ.
Бырамыысыланнас эйгэтигэр историяҕа хаалбыт муҥутуур улахан кэриҥ ааспыт сылга куоһарылынна: таас чоҕу хостооһун – 25,8 мөл. туонна, ньиэп – 17,3 мөл. туонна, гаас – 14 млрд куб. м., кыһыл көмүс – 42 туонна, алмаас – 28 мөл. карат уонна үрүҥ көмүс – 130 туонна.
2021 сылга тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы 26,7 млрд солкуобайга тэҥнэстэ. Ынах сүөһү, хотугу дьиэ табатын ахсаана элбээбитэ бэлиэтэнэр. Нэһилиэнньэни этинэн хааччыйыы таһыма 26,5%, үүтүнэн – 56,4% буолла.
Бырамыысыланнас оҥорон таһаарыытын үрдэтии уонна инвестиция тоҕоостоох усулуобуйатын тэрийии өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дохуотугар быһаччы дьайар. Саха Сирэ түмүллүбүт бүддьүөтүн дохуотунан Арассыыйа Бэдэрээссийэтин субъектарын ортолоругар ахсыс уонна Уһук Илиҥҥи уокурукка бастакы кэккэҕэ сылдьар.
Ити барыта Саха Сирин олохтоохторун дохуоттара бигэтик үрдүүрүгэр кыаҕы биэрэр: 2021 сылга хас биирдии киһиэхэ тиксэр дохуот 44 685 солкуобайга тэҥнэстэ, экэниэмикэ үлэтин бырамыысыланнаска сыһыаннаах көрүҥнэрин аахсыбакка туран, орто хамнас 75 429 солкуобайынан сыаналанар.
Уһук Илин эрэгийиэннэрин ортолоругар Саха Сирэ оҕо төрөөһүнүгэр уонна киһи олоҕун уһунугар биир бастыҥ көрдөрүүлээх, киһи олоҕун уһуна 71 саастан үрдээтэ.
Дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын бары эйгэтэ табыгастаах буоларыгар, биисинэһи, экологияны харыстыыр уонна өрөспүүбүлүкэ ис тутулун сайыннарар аналлаах саҥалыы тутулу тэрийэргэ туһуламмыт национальнай тосхоллор тус сыаллаах соруктара кэмигэр толоруллан, олоххо киллэриллэн иһэллэрэ кэрэхсэбиллээх.
Олох-дьаһах ис тутула тэтимнээхтик сайдар. Аҥаардас ааспыт сылга 46 бөдөҥ социальнай суолталаах тутуулар: оскуолалар, оҕо уһуйааннара, доруобуйа харыстабылын, култуура уонна спорт эбийиэктэрэ үлэҕэ киирдилэр.
Ону тэҥэ, экэниэмикэни уонна олох-дьаһах өҥөлөрүн сыыппараҕа көһөрүү үлэтэ былаан быһыытынан ыытыллар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 536 нэһилиэнньэлээх сир-уот Интэриниэт ситимигэр холбонон олорор. Бу сиргэ-уокка Саха Сирин нэһилиэнньэтин 99,9% олорор. Үрдүк технология пааркалара тэрилиннилэр, кинилэр ситиһиилэринэн Саха Сирэ билигин IТ-өҥөнү тас дойдуга таһаарыы кэриҥинэн Арассыыйа бастыҥ уон эрэгийиэнин кэккэтигэр киирдэ.
Култуура эйгэтэ саҥа үрдэли ситиспит туоһутунан биһиги киинэбит аан дойду таһымыгар тахсыбыта буолла. Ааспыт сылга саха режиссердарын үлэлэрэ бэйэ дойдутун да, аан дойду да таһымнаах киинэ бэстибээллэригэр үрдүктүк сыаналаннылар.
2021 сыл сэтинньи ыйга Бүтүн Арассыыйатааҕы «Ааҕыыга бастыҥ эрэгийиэн» куонкурус түмүгүнэн биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр «Кинигэ уонна кинигэни ааҕыы түһүлгэтэ» бочуоттаах анал турук иҥэриллибитэ.
Бу барыта Саха сирэ тэтимнээхтик сайдан иһэрин көрдөрөр.

Үөрүүлээх мунньах ытыктабыллаах кыттыылаахтара!
Билиҥҥи Саха Сирин ситиһиилэрин уонна кыайыыларын төрүтэ уонна оҥкула 100 сыл анараа өттүгэр ууруллубута уонна бу ситиһии, бу кыайыы Саха Сирин үгүс көлүөнэ олохтоохторун күннээҕи сыралаах үлэлэринэн кэлбитин бэлиэтиэх тустаахпыт.
1922 сыл муус устар 27 күнүгэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит олохсуйан олорор бары норуоттарыгар дириҥ историческай суолталаах күн буолбута – РСФСР Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин ситэриилээх кэмитиэтин (ВЦИК) Президиума Саха Аптаныамыйалаах Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан Декретэ ылыныллыбыта. Бу докумуон Саха Сирин судаарыстыбаннаһын олохтообута.
Саха Сирин аптаныамыйатын тэрийэр туһунан өрөспүүбүлүкэ кэлэр кэскилин быһаарбыт боппуруос кылаассабай атааннаһыы, иирсээн уонна гражданскай сэрии сытыырхайан турар кэмнэригэр өр сыллаах дьүккүөрдээх туруорсуу түмүгүнэн быһаарыллыбыта.
1917 сыл кулун тутар 26 күнүттэн муус устар 16 күнүгэр диэри буолбут Саха уобалаһын сахаларын уонна нуучча бааһынайдарын I сийиэһигэр М.К. Аммосов аптаныамыйа көрүҥүнэн бэйэни салайынарга саха норуотун быраабын туһунан бастакынан тыл этэн турар.
1917 сыл балаҕан ыйын 21 күнүгэр П.А. Ойуунускай Томскай куораттан М.К. Аммосовка ыыппыт суругар: «Омук култууратын сөргүтэр туһугар бэйэни салайыныыны уонна аптаныамыйаны билигин туруорсубат буоллахпытына – уонна хаһан туруорсуохпутуй?» диэбитэ баар.
Ол гынан баран, Саха Сирин анал туругун туһунан боппуруос Саха Сиригэр сэбиэскэй былаас толору олохтоммутун эрэ кэннэ, 1919 сыллаахха, биирдэ турбута. 1920–1921 сыллар усталарыгар М.К. Аммосов, И.Н. Барахов, П.А. Ойуунускай, С.М. Аржаков Арассыыйа хомуньуус баартыйатын (РКП(б)) Киин кэмитиэтин Сиббюротун, омуктар дьыалаларыгар Наркомат мунньахтарыгар уонна кэллиэгийэлэригэр, РКП(б) сийиэһигэр Саха Сиригэр аптаныамыйаны тэрийии наадалааҕын туһунан үгүстүк эппиттэрэ-тыыммыттара. Оччотооҕуга Сибревком уонна Сиббюро Саха күбүөрүнэтигэр аптаныамыйалаах уобалас эрэ быраабын биэрэр туһунан быһаарыыны хаста да төхтүрүйэн ылыммыттара. Бу быһаарыыларга олоҕуран, 1922 сыл тохсунньу 6 күнүгэр ВЦИК аптаныамыйалаах уобалаһы тэрийэр туһунан уурааҕы ылыммыта. Онуоха Максим Кирович Аммосов сөбүлэспэтэҕэ. Инньэ гынан, кини 1922 сыл тохсунньу 17 күнүгэр омуктар дьыалаларыгар нарком И.В. Сталины кытта сирэй көрсөн туруорсубута уонна кини өйөбүлүн ылары ситиспитэ. Ол көрсүһүү кэнниттэн Саха аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан Наркомнац кэллиэгийэтин уурааҕа тахсыбыта. Ити эмиэ толору кыайыыны аҕалбатаҕа: бу боппуруоһу быһаарыы РКП(б) КК Политбюротун мунньаҕар көһөрүллүбүтэ, ол кэннэ – ВЦИК Президиумун көрүүтүгэр бэриллибитэ.
1922 сыл олунньу 16 күнүгэр ВЦИК Президиума Саха Аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан уурааҕы ылынар уонна анал хамыыһыйаны тэрийэр. Бу хамыыһыйаҕа М.К. Аммосов ВЦИК чилиэнин быһыытынан уонна ис дьыала наркоматын уонна сири оҥоруу наркоматын, Сибревком, Саха ревкомун, Саха Сирин бэрэстэбиитэлистибэтин чилиэннэрэ киирэллэр. Саҥа анал туруктаах өрөспүүбүлүкэ кыраныыссата улахан мөккүөр түмүгэр быһаарыллар уонна Бэдэрээссийэ уонна Саха аптаныамыйатын икки ардыларыгар сыһыаннаһыы сүрүн тускулларын чопчулуохтаах Саха АССР-ы тэрийэр туһунан ВЦИК Декретэ ырытан оҥоһуллар.
Тиһэҕэр 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр РСФСР ВЦИК Президиума РСФСР сорҕотун быһыытынан Саха АССР-ы тэрийэр туһунан Декрети ылынар. Бу докумуон эдэр өрөспүүбүлүкэни судаарыстыба-быраап өттүнэн ырылыччы көрдөрөн чопчулаабыта.
1922 сыл бэс ыйыгар Платон Алексеевич Слепцов-Ойуунускай салайааччылаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба тэриллибитэ. Былатыан Ойуунускай саха норуотун инникитин «сырдык санаалаах, күүрээннээх үлэлээх, өй-санаа өттүнэн сайдыылаах уонна байылыат олохтоох» буолуо диэн көрөрө.
1922 сыл ахсынньы 27 күнүттэн 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр диэри устуоруйаҕа уонна быраапка улахан суолтаны ылбыт бүтүн Саха Сиринээҕи Сэбиэттэр тэрийэр сийиэстэрэ ыытыллыбыта. Манна Саха Сирин былааһын үрдүкү талыллар, сокуон оҥорор, ситэриилээх уонна хонтуруоллуур уорганнарын тэрийии сүрүн балаһыанньалара бигэргэтиллибитэ. Судаарыстыба былааһын үрдүкү уорганынан сылга биирдэ ыҥырыллар бүтүн Саха Сиринээҕи Сэбиэттэр сийиэстэрэ буолбута. Сийиэстэр икки ардыларынааҕы судаарыстыба былааһын үрдүкү уорганынан Саха Сирин Киин ситэриилээх кэмитиэтэ (ЯЦИК) быһаарыллыбыта. ЯЦИК Бэрэссэдээтэлинэн П.А. Ойуунускай талыллыбыта. Президиумҥа М.К. Аммосов киирбитэ. Сийиэс И.Н. Барахов салайааччылаах судаарыстыба ситэриилээх уорганын – Норуот комиссардарын сэбиэтин (СНК) тэрийбитэ. Саха АССР судаарыстыбаннай тылынан саха тыла билиниллибитэ.
Саха Сирин аҥаардас аптаныамыйалаах уобалас эрэ быһыытынан буолбакка, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ быһыытынан тэрийиини туруорсубут саха норуотун эдэр бассабыык уолаттара: Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Степан Аржаков, Исидор Барахов -- уһулуччу суолталаах ситиһиилэрин бэлиэтиэх тустаахпыт. Аптаныамыйалаах уобаласка тэҥнээтэххэ, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ анал туругун ситиһии – РСФСР сирдээх-уоттаах тэриллиитигэр судаарыстыба биэриэн сөптөөх кыаҕын муҥутуур чыпчаала буолбута. Ол өрөспүүбүлүкэ сайдар кэскилигэр улахан суолтаны ылбыта.
Саха Сирэ Аптаныамыйалаах Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэнэн биллэриллиэҕиттэн ыла Саха Сирин судаарыстыбаннаһа олоххо киирэн барбыта. Ол курдук, бэйэтин Төрүт сокуонун ылынар бырааптаммыта, судаарыстыба былааһын уорганнара тэриллибиттэрэ, аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ тас кыраныыссалара быһаарыллыбыттара.
1924 уонна 1926 сыллардааҕы Төрүт сокуоннарынан Саха АССР сокуон оҥорор, дьаһайар уонна хонтуруоллуур үрдүкү уорганынан Саха сиринээҕи Киин ситэриилээх кэмитиэт биллэриллибитэ, 1937 сыллааҕы Төрүт сокуонунан оннук уорганынан Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтэ анаммыта. Оттон 1978 сыллааҕы Төрүт сокуоҥҥа олоҕуран, бар дьон дьокутааттарын араас таһымнаах Сэбиэттэрэ судаарыстыбаннай былаас уорганнарын биир уопсай тиһигин олохтуур буолбуттара.
РСФСР-га национальнай аптаныамыйалары тэрийии түмүгэр төрүт олохтоох дьон-сэргэ култуурата үрдээбитэ, салалта уорганнарыгар олохтоох каадыры анааһын, бэйэтэ омуктаах, сирдээх-уоттаах аптаныамыйаларга индустрияны сайыннарыы олохтоммута. Ити барыта судаарыстыба тэтимнээхтик сайдарыгар бигэ тирэх буолбута.
1917 сыллааҕы өрөбөлүүссүйэ иннинэ саха уопсастыбатыгар сыһыаннааһыы патриархальнай-феодальнай тутулга олоҕурара, олох-дьаһах, үлэ-хамнас былыргылыы, бырамыысыланнас саҥа төрүттэнэн эрэр, дьон, сүнньүнэн, кэтэх хаһаайыстыбаны тэринэн олорор кэмэ этэ. 225 тыһыынчаттан кыранан тахсар нэһилиэнньэлээх Саха Сиригэр баара-суоҕа 75 куойкалаах уон быраас учаастага баара. Олох-дьаһах ыараханыттан уонна балыыһа суоҕуттан сылтаан киһи өлүүтэ, чуолаан оҕо уонна дьахтар өлүүтэ элбэх этэ. Үөрэхтээх киһи аҕыйаҕа. Ааҕар-суруйар киһи ахсаана 2% тэҥнэһэрэ, оттон төрүт олохтоох нэһилиэнньэттэн 0,7% эрэ үөрэхтээҕэ.
Саха Сиригэр аптаныамыйа төрүттэммит кэмигэр уопсастыба олоҕун бары эйгэтигэр үгүс ситиһиилэр баар буолбуттара. Эрэгийиэн олох-дьаһах уонна экэниэмикэ өттүнэн сайдыытын кытта тэҥҥэ үөрэх, доруобуйа харыстабылын уонна социальнай хааччыйыы эйгэтигэр киэҥ далааһыннаах уларыйыылар ыытыллыбыттара.
Саха өрөспүүбүлүкэтэ төрүт култуураны сайыннарарга улахан ситиһиилэммитэ. Үөрэх, билии-көрүү сайдарын туһугар ыытыллар бэлиитикэ дьайыылаах буолбута: оскуолалары аһар, саха тылынан уонна төрүт олохтоох омуктар тылларынан үөрэтиини киллэрэр уонна учуобунньуктары оҥорор туһунан быһаарыы ылыныллыбыта, култуура, сырдатыы тэрилтэлэрэ аһыллыбыттара.
Өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт култуура тиһигэ ситиһиилээхтик тэриллибитэ, айар-тутар интэлигиэнсийэ араҥата баар буолбута, Саха АССР суруйааччыларын, худуоһунньуктарын, суруналыыстарын, композитордарын сойуустара көдьүүстээхтик үлэлээн барбыттара. Култуура эйгэтэ киэҥник тарҕаммыта, саха норуота, нуучча эрэ буолбакка, аан дойду култууратын сыаннастарын үөрэтэр, билэр кыахтаммыта.
Саха Сирин уопсастыбатын, бэлиитикэтин уонна култууратын олоҕор биир сүрүн суолтаны Саха Сиригэр үрдүк үөрэх сайдарыгар олук уурбут, 1934 сыл алтынньы 8 күнүгэр тэриллибит Саха судаарыстыбаннай педагогическай института ылар. 1956 сыл атырдьах ыйыгар педагогическай институт төрүтүгэр Саха судаарыстыбаннай университета аһыллыбыта, онтон 1985 сыл бэс ыйыгар СГУ тыа хаһаайыстыбатын факультетын төрүтүгэр Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын института тэриллибитэ.
Саха АССР кэмигэр өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх салаалаах мэдиссиинэ учреждениеларын ситимэ тэриллибитэ. СГУ иһинэн мэдиссиинэ факультетын уонна үс мэдиссиинэ орто үөрэх тэрилтэлэрин арыйыы өрөспүүбүлүкэҕэ доруобуйа харыстабылын быраастарынан хааччыйыы боппуруоһун быһаарар кыаҕы биэрбитэ. Ол түмүгэр оспа, трахома, малярия, чума уонна да атын киһи доруобуйатыгар кутталлаах ыарыылар букатын суох оҥоһуллубуттара.
Наука лаппа сайдыбыта: Саха Сиригэр аан бастакы наука тэрилтэтинэн Платон Ойуунускай салайбыт Тыл, литература уонна история института буолбута, Саха АССР кэмигэр 8 научнай-чинчийэр институттаах, 2000 научнай үлэһиттээх ССРС Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха Сиринээҕи научнай киинэ тэриллибитэ. Куйаарга үөскүүр сардаҥаны чинчийии, сир аннын геология өттүнэн туругун, ирбэт тоҥҥо ыытыллар хайа үлэтигэр туттуллар тиэхиньикэ уонна технология эйгэтигэр саха учуонайдарын оҥорбут үлэлэрэ аан дойду таһымыгар тахсан улахан биһирэбили ылбыттара.
Саха Сиригэр олох-дьаһах сайдыыта күнтэн күн тэтимнээхтик үрдүү турар экэниэмикэҕэ тирэҕирэрэ. 1924 сыллаахха Саха Сиринээҕи көмүс бырамыысыланнаһын судаарыстыбаннай треһэ тэриллибитэ. 1930-с сыллартан Хотугу муора суолун туһаныы саҕаламмыта, Лаптевтар муораларын кытылыгар, Өлүөнэ өрүс салаатыгар «Тикси» муора пуорда тутуллубута. Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинэ таас чох, руда хостуур, тутуу, ойуур уонна да бырамыысыланнас атын салаалара үөскээбиттэрэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитин сыллара Саха Сирин устуоруйатын ураты кэрдиис кэминэн биллэр. Саха дьоно араас омук дьонун кытта биир сомоҕо буолан, Ийэ дойду көҥүлүн уонна тутулуга суох буолуутун көмүскээбиттэрэ. Саха Сириттэн фроҥҥа 63 тыһ. киһи – саа-саадах тутар кыахтаах эр дьон барыта кэриэтэ барбыта. Биһиги биир дойдулаахтарбыт бары фроҥҥа барытыгар сэриилэспиттэрэ, олортон үгүстэрэ эр санаа уонна дьоруойдуу быһыы холобура буолбуттара. Фроҥҥа барбыттартан 38 тыһ. кэриҥэ киһи төрөөбүт-үөскээбит дойдуларыгар төннүбэтэхтэрэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар хорсун быһыыларын уонна бойобуой дьайыыларын иһин 25 саха киһитэ Сэбиэскэй Сойуус уонна Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Дьоруойун аатын ылбыттара, 5 сэрии кыттыылааҕа Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун кытта тэҥнэһэр Албан Аат толору кавалера буолбуттара. 10 тыһ. тахса киһи сэрии толоонугар хорсун-хоодуот санааларын уонна дьоруойдуу быһыыларын көрдөрбүттэрин иһин уордьаннарынан уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара.
Сэрии сылларыгар Саха Сирэ көмүһүнэн, хорҕолдьунунан, сүлүүдэнэн уонна да атын сиртэн хостонор туһалаах баайынан, түүлээҕинэн, балыгынан дойдуга көмөлөһө олорбута. Көмүскэл пуондатыгар нэһилиэнньэ 150 мөл. солкуобай кэриҥэ суумалаах сиэртибэлээһини уонна судаарыстыбаннай сойуом облигациятын хомуйан ыыппыта. Онон икки тааҥка холуонната уонна үс бойобуой сөмөлүөт эскадрильята тэриллибитэ уонна фроҥҥа ыытыллыбыта.
Ити сылларга Саха АССР Норуотун комиссардарын сэбиэтин Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, 1943 сылтан Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ И.Е. Винокуров хорсун уонна быһаарыылаах үлэтин көмөтүнэн сэрии сылларыгар Саха Сирин бүрүйбүт суту-курааны кыайбыппыт. Тыһыынчанан саха дьонун олоҕун быыһаабыт киһи быһыытынан кини дьон өйүгэр-санаатыгар букатыннаахтык хаалбыта.
Сэрии кэнниттэн алмаастаах сири арыйыы бырамыысыланнас сайдарыгар бигэ тирэх буолбута. 1960-1970 сылларга бырамыысылыннас тэтимнээхтик сайдарыгар Саха обкомун бастакы сэкирэтээрэ Г.И. Чиряев өҥөтө улахан. Алмааһы хостооһун өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин тутаах салаатынан уонна күн бүгүнүгэр диэри өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дохуотун сүрүн төрүтүнэн буолар. Соҕурууҥҥу Саха Сирин таас чохтоох бөдөҥ холбоһуга үөскээбитэ. Энэргиэтикэ, минераллаах сир баайын хостооһун уонна тутуу матырыйаалын оҥорон таһаарыы сайдыбыта.
Олох-дьаһах уонна экэниэмикэ уларыйыыта ордук тыа сиригэр күүскэ биллибитэ. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы, дьоҕус хаһаайыстыбалары холбоһуктааһын олохтоох дьон-сэргэ олоҕун быһыытын-майгытын уларыппыта. Саха АССР тыатын хаһаайыстыбата үчүгэй механизациялаах бөдөҥ салааҕа кубулуйбута. Ити кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатыгар бырамыысыланнас саҥа салаалара, сибиинньэни уонна көтөрү иитэр комплекстар аһыллыбыттара, туорахтаах, сүөһү аһылыгын, сиилэс култууралара ыһыллар, оҕуруот аһын уонна силис астаах үүнээйи арааһа олордуллар буолбуттара. 1913 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1986 сыллаахха бырамыысыланнас оҥорон таһаарыыта 603 төгүл үрдээбитэ.
Инньэ гынан, Саха Сирэ аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ анал туругун ылыаҕыттан таһыччы уларыйбыта, судаарыстыбаннаска бэйэтин институттарын тэрийбитэ уонна сайыннарбыта, быстар мөлтөх туруктаах хаһаайыстыбаттан уонна олохтон-дьаһахтан бырамыысыланнас уонна оҥорон таһаарыы сайдыылаах суолугар үктэммитэ. Судаарыстыбаннас саха дьоно-сэргэтэ омук быһыытынан уонна өй-санаа өттүнэн уһукталларыгар бигэ тирэх буолбута уонна инники кэскилин ыйбыта: төрүт литература уонна искусство үөскээбитэ, наукаҕа бэйэ каадырдара баар буолбуттара.
*
Сүүрбэһис үйэ бүтүүтүгэр Сэбиэскэй Сойууһу бүтүннүүтүн хам ылбыт тыҥааһын дойдуну эстиигэ тиэрдибитэ. Арассыыйаҕа уопсастыба, бэлиитикэ, судаарыстыбаны салайыы тутула барыта лаппа мөлтөөбүтэ, экэниэмикэ ситимэ үрэллибитэ. Ити хамсааһын түмүгэр 1990 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр РСФСР норуодунай дьокутааттарын I сийиэһигэр куолас баһыйар өттүн ылан, РСФСР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация ылыныллыбыта. Бу Декларацияҕа РСФСР аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэлэрин, аптаныамыйалаах уобаластарын, аптаныамыйалаах уокуруктарын, кыраайдарын уонна уобаластарын бырааптарын кэҥэтии бигэргэтиллибитэ.
Арассыыйа кэнниттэн 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ Саха ССР судаарыстыбатын суверенитетын туһунан Декларацияны ылыммыта. Онтон ыла Саха Сирин судаарыстыбаннаһын сайдыытын саҥа кэрдиис кэмэ саҕаламмыта.
Декларация Саха Сирин судаарыстыбатын суверенитетын саҥалыы тэриллибит РСФСР састаабыгар киирэр судаарыстыба быһыытынан биллэрбитэ. Өрөспүүбүлүкэ бу саҥа анал туругар олоҕуран салгыы саҥа сыалы-соругу туруоруммута. Ол курдук, бэйэтин сиригэр-уотугар толору бырааптаах бас билээччи буоларыгар, айылҕатын баайын бэйэтэ дьаһайарыгар, олох-дьаһах, экэниэмикэ ис бэлиитикэтин тутулуга суох олохтуурга, норуот төрүт үгэстэрин, култууратын тилиннэрэргэ улахан соруктар туруоруллубуттара. Маныаха Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин Арассыыйа федеративнай судаарыстыбатын тэҥ бырааптаах субъега буоларын мэлдьи тутуһара уонна Арассыыйа быстыспат сорҕото буоллаҕына эрэ экэниэмикэ, олох-дьаһах, култуура уонна өй-санаа өттүнэн чахчы силигилии сайдар кыахтааҕын өйдүүрэ.
Саха Сиригэр судаарыстыбаннас саҥа көрүҥүн үөскүүр кэмэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев аатын кытта ыкса ситимнээх. Кини Арассыыйаҕа федерализм уонна федеративнай сыһыаннаһыылары сайыннарыы боппуруоһугар биир тиһиктээх бэлиитикэни дьайыылаахтык ыыппыта. М.Е. Николаев үлэтин биир сүрүн түмүгүнэн 1992 сыл кулун тутар 31 күнүгэр Арассыыйа федеративнай судаарыстыбаннаһын саҥа төрүттэригэр олук уурбут Федеративнай дуогабары баттаһыы буолбута.
1992 сыл муус устар 4 күнүгэр Саха судаарыстыбаннаһын саҥа көрүҥүн тутуу кэрдиис кэмигэр уопсастыба тутулугар, төрүт сири-уоту тэрийиигэ, судаарыстыба былааһын уорганнарын уонна олор үлэлэрин, быыбардыыр тиһик уонна суут-сокуон сүрүн тускулларын бигэргэппит Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуона ылыныллыбыта. Быйыл биһиги өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун 30 сылын бэлиэтиибит. Түгэнинэн туһанан, эһигини бу бэлиэ түгэнинэн эҕэрдэлиибин!
Өрөспүүбүлүкэ саҥа судаарыстыбаннаһын олохтооһун өссө биир уһулуччу суолталаах хайысхатынан бас билии боппуруоһа буолбута.
Бас билиитэ суох хаалыы, бу иннинэ ыытыллыбыт үлэни барытын халтайга кубулутар кутталламмыта. М.Е.Николаев уонна кини биир санаалаахтара дойду үрдүкү салалтатыгар бас билии боппуруоһун быраабынан быһаарар сөптөөҕүн өйдөтөн ону ылыннарбыттара, итиэннэ 1992 сыл сэтинньи 25 күнүгэр судаарыстыба бас билиитин Арассыыйа Бэдэрээссийэтин уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыларыгар араарар туһунан Сөбүлэҥҥэ илии баттаммыта.
Саха Сирин улахан ситиһиитинэн бырамыысыланнас, сибээс, тырааныспар эбийиэктэрин өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбатын бас билиитигэр биэрии буолбута. Ол курдук, Саха Сирин бас билиитигэр «Якутуголь», «Якутлес», «Якутскэнерго», «Якутгазпром», «Сахателеком» курдук бөдөҥ тэрилтэлэр, ону тэҥэ алмаас, кыһыл көмүс, ньиэп, гаас уонна таас чох баайдаах сирдэр киирбиттэрэ. Саха Сирэ өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар хостоммут ювелирнай алмаас 20 бырыһыанын уонна кыһыл көмүс 10 бырыһыанын бэйэтин сыанатыгар атыылаһан ылар бырааптаммыта.
Иккис улахан ситиһиинэн «Алмазы России – Саха» (АЛРОСА) аахсыйалаах хампаанньаны тэрийии буолбута. Бу хампаанньа тэриллэн күндү тааһы хостооһун, сыаналааһын уонна эргитии биир тиһиктэммитэ. Ол кэмтэн ыла хампаанньа аахсыйатын 33 бырыһыана Саха Сирин уонна кини улуустарын бас билиитинэн буолбута.
Субу курдук өрөспүүбүлүкэ бэлиитикэҕэ хорсуннук хардыылаан, олох-дьаһах өттүнэн бигэ буолууну, омуктар икки ардыларыгар или-эйэни тутуһан дьалхааннаах 90-с сыллары этэҥҥэ туораабыта. Омук быһыытынан бэйэни билинэргэ уонна төрүт култуураны, үөрэҕи уонна доруобуйа харыстабылын сайыннарарга көҕүлүүр күүс баар буолбута. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэ өттүнэн тутулуга суох буолуута кэлэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын тэрийэр кыаҕы биэрбитэ. Бу пуонда үбүгэр-харчытыгар үгүс социальнай эбийиэктэр: оскуолалар, СГУ естественнэй наукаларын факультеттарын куорпуһа, хореографическай училище, аэровокзал, Саха тыйаатыра уонна да атыттар тутуллан үлэҕэ киирбиттэрэ.
Ону таһынан Мэдиссиинэ национальнай киинэ, Музыка үрдүкү оскуолата, «Кыайыы 50 сыла» спорт дыбарыаһа уонна да атын стадионнар тутулуннулар.
Федеративнай сыһыаны сайыннарарга уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын анал туругун бөҕөргөтөргө, Арассыыйа уонна Саха Сирэ экэниэмикэҕэ хардарыта сыһыаннарын олохтуурга 1995 сыл бэс ыйын 29 күнүгэр Арассыыйа Бэдэрээссийэтин судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын икки ардыларыгар боломуочуйаны уонна салайар эйгэни сүрүннүүр туһунан дуогабары уонна ол Дуогабарга 15 бырабыыталыстыбалар икки ардыларынааҕы сөбүлэһиини түһэрсии төһүү күүс буолбута.
Ол курдук, өрөспүүбүлүкэбит бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев ыыппыт уһулуччулаах үлэтин-хамнаһын көмөтүнэн уонна бас билиини быһаарыы туһунан сөбүлэһии курдук ылыныллыбыт тирэх докумуоннар көмөлөрүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин олоҕо-дьаһаҕа уонна экэниэмикэтэ салгыы сайдарыгар бигэ олук ууруллубута. Ити кэмҥэ ылыллыбыт баай-дуол экэниэмикэ аныгы салааларын сайыннарарга сүрүн хапытаал буолбута.
Ол кэмнэргэ ылыныллыбыт быһаарыылар, буолан ааспыт бэлиэ түгэннэр чахчы даҕаны сүҥкэн суолталаахтар: Арассыыйа Бэдэрээссийэтин тэҥ бырааптаах субъегын быһыытынан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ экэниэмикэҕэ, олоххо-дьаһахха, култуураҕа боломуочуйаламмыта.
Бүгүн биһиги САССР Үрдүкү Сэбиэтин – саха аптаныамыйатын кэминээҕи судаарыстыба былааһын үрдүкү уорганын бары норуодунай дьокутааттарыгар ытыктабыл тылларын этэбит, талыллар уорган салайааччыларын: Анастасия Романовна Аммосованы, Андрей Иванович Захаровы, Спиридон Иванович Сосины, Дмитрий Семенович Шепелеву, Василий Корнилович Аргунову, Степан Степанович Аржакову, Илья Павлович Листиковы, Иван Гаврильевич Тимофеевы, Софья Петровна Сидорованы, Петр Васильевич Аммосовы, Василий Андреевич Протодьяконовы, Мария Дмитриевна Нартахованы, Александра Яковлевна Овчинникованы, Евдокия Николаевна Горохованы, Люлия Николаевна Григорьеваны, Михаил Ефимович Николаевы, Климент Егорович Иванову улахан махталынан ахтан-санаан ааһабыт.
Саха Сирин парламентаризмын сайдыытыгар уһулуччулаах кылааттарын киллэрбит Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэрэссэдээтэллэрин: Егор Михайлович Ларионовы, Афанасий Петрович Илларионовы, Василий Васильевич Филипповы, Николай Иванович Соломовы, Ньургун Семенович Тимофеевы, Виталий Николаевич Басыгысовы, Александр Николаевич Жиркову бэлиэтиибит.
Маныаха бар дьон дьокутаатынан элбэх омуктаах Саха Сирин уһулуччулаах бэрэстэбиитэллэрэ, дьон-сэргэ итэҕэлин уонна ытыктабылын ылбыт дьон буолалларын бэлиэтээн ааһар наадалаах. Аныгы Саха Сирин үрдүкү салайааччылара бары парламентан үүнэн-сайдан тахсыбыт дьон буолаллара мээнэҕэ буолбатах: Михаил Ефимович Николаев – САССР IX–XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин норуодунай дьокутаата; Вячеслав Анатольевич Штыров – Саха Өрөспүүбүлүкэтин II ыҥырыылаах Ил Түмэнин бар дьонун дьокутаата; Егор Афанасьевич Борисов – Саха Өрөспүүбүлүкэтин II ыҥырыылаах Ил Түмэнин бар дьонун дьокутаата; Айсен Сергеевич Николаев – II уонна III ыҥырыылаах Ил Түмэн бар дьонун дьокутаата.
Үөрүүлээх мунньах ытыктабыллаах кыттыылаахтара!
Саха Сирэ 390 сыл устата Арассыыйа судаарыстыбатын быстыспат сорҕотунан буолар уонна талан ылбыт суолугар хаһан даҕаны саарбахтыыр төрүөтү биэрбэтэҕэ. Саха Сирэ Арассыыйа судаарыстыбаннаһыгар киириитэ экэниэмикэ, олох-дьаһах, култуура, саха норуотун сиэрэ, майгыта сайдарыгар үтүө хамсааһын кыымын сахпыта, биир сомоҕо гына түмпүтэ уонна уопсастыбаҕа саҥа, сайдыылаах сыһыаны олохтуур кыаҕы биэрбитэ. Аптаныамыйа кэмэ – сэбиэскэй кэминээҕи судаарыстыбаннас ураты киэбэ – Саха Сирин төрүт олохтоохторун олохторун-дьаһахтарын бары эйгэтигэр дьоһун суолталаах уларытыыны киллэрбитэ. 1990-с сылларга Саха Сирин аныгы судаарыстыбаннаһын тутуу өрөспүүбүлүкэ бөҕөргүүрүгэр, судаарыстыба былааһа тэрээһиннээх уонна чопчу быһаарыылаах буоларыгар, өрөспүүбүлүкэ олоҕо-дьаһаҕа, экэниэмикэтэ кэлимник сайдар соруктарын ордук көдьүүстээхтик толорорго кыаҕы биэрбитэ.
Хас биирдии саҥа түһүмэх ааспыт кэм ситиһиитин ситэрэн, судаарыстыбаннас сайдыыта саҥа таһымҥа тахсарыгар, омук быһыытынан бэйэни билинэрбитигэр, Саха сирин экэниэмикэтэ уонна култуурата Арассыыйа судаарыстыбатын кытта бииргэ дьүөрэлэһэн сайдарыгар олук уурбута.
Үөрүүлээх мунньах ытыктабыллаах кыттыылаахтара!
Саха АССР тэриллибитэ 100 сыллаах үбүлүөйүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин!
Бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сарсыҥҥы күнүгэр бигэ эрэллээх уонна биир тэтимнээхтик сайдар бөҕө туруктаах эрэгийиэнинэн буолар.
Саха Сирэ – тус бэйэтин сайдыытыгар даҕаны, биһиги улуу дойдубут – Арассыыйа сайдыытыгар даҕаны сүҥкэн кылааты киллэрэр сүдү кыахтаах Арассыыйа Бэдэрээссийэтин тэҥ бырааптаах субъега буолар.
Күндү сахам дьоно!
Бука барыгытыгар дьолу-соргуну, үтүөнү-кэрэни, или-эйэни, чэгиэн туругу баҕарабын, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээхтик хардыылыаҕыҥ, төрөөбүт Сахабыт сирин уонна модун дойдубут Арассыыйа аатын ааттатар туһугар үөрэ-көтө үлэлиэҕиҥ-хамсыаҕыҥ!
Туругурдун Сахам Сирэ, туругурдун улуу Арассыыйа! Уруй-Айхал!