Политика

Бэс ыйын 24 күнүгэр ыалдьыттар «Якутия» урутаан сайдар территорияҕа (ТОР-га) уонна «Саюри» тэпилииссэ комплексыгар сылдьыбыттара, Ил Дархан Айсен Николаевы уонна Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеевы кытары көрсүспүттэрэ

Күнүстэн киэһэ Николай Харитонов Өрөспүүбүлүкэ саалатыгар «Уһук Илин уонна Аартыка социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын урутатыыны сокуон өттүнэн хааччыйыыны тупсарыы» диэн тиэмэҕэ төгүрүк остуолу салайан ыытта.

Сокуон саҥардылларын олох ирдиир

Төгүрүк остуол кыттыылаахтарын эҕэрдэлииригэр Айсен Николаев Судаарыстыбаннай Дуума Уһук Илин уонна Аартыка сайдыытыгар дьоһун суолталаах мунньаҕы Дьокуускайга ыытарга быһаарбытын иһин махталын биллэрдэ, өрөспүүбүүкэҕэ, чуолаан Аартыка улуустарын сайыннарыыга ыытыллар үлэ-хамнас туһунан билиһиннэрдэ.

– Саха Сирэ экэниэмикэтин сайдыытынан уон бастыҥ субъект кэккэтигэр сылдьар. 2018 сылтан эрэгийиэн баалабай бородууксуйата 1,5 төгүл эбилиннэ. Ааспыт сылга 26 мөл. туонна таас чох, 17 мөл. туонна ньиэп, 14 млрд кубометр айылҕа гааһа, 42 туонна кыһыл көмүс хостоммута. Аартыка улуустарын сайыннарыыга боччумнаах докумуоннар, ол иһигэр Социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы уһун сыллаах стратегията ылылынна. Утумнаах үлэ түмүгэр Аартыка улуустарыгар нэһилиэнньэ ахсаана эбиллэр, дьон көһөн барыыта аччаата. Олох таһымын үрдэтэр сыалтан бу улуустар бас билии, тырааныспар уонна сир нолуогуттан босхоломмуттара, хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааматынан элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр, социальнай, энэргиэтикэ уонна ОДьКХ эбийиэктэрэ тутуллаллар, оптоволокно ситимэ тардыллан, түргэн Интернет киллэрилиннэ. Билигин, Арассыыйа аан дойду көҥүлүн туһугар охсуһар кэмигэр, илиҥҥи хайысха ураты суолталанна. Онон Уһук Илин уонна Аартыка социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын урутатарга төһүү буолар сокуоннары саҥардары күннээҕи олох ирдээтэ. Бу туһунан Бэрэсидьиэн Владимир Путин муус устар 13 күнүгэр буолбут мунньахха эппитэ, итиэннэ чопчу икки сорудаҕы биэрбитэ, ол иһигэр хотугу собуос туһунан федеральнай сокуону оҥорорго дьаһайбыта. Бу биһиэхэ биир тыын суолталаах боппуруос буолар, – диэтэ Ил Дархан. 

Өрөспүүбүлүкэ уопута тирэх буолар

Кэпсэтиини саҕалыырыгар Николай Харитонов Саха Сирэ айылҕа ресурсатын өттүнэн экэниэмикэҕэ кыаҕа улаханын бэлиэтээтэ. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ 66 инвест-бырайыагынан үлэ ыытылларын, ол түмүгэр 200 млрд солк. суумалаах үп-харчы тардыллыбытын, 10 тыһыынча үлэ миэстэтэ тахсыбытын учуоттаан, Уһук Илин уонна Аартыка сайдыыларыгар туһуламмыт кэпсэтии манна ыытылларын эттэ. 

– Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка уонна Аартыка зонатыгар киирэр, олохтоох былаас уорганнара хотугу собуос, ирбэт тоҥу харыстааһын, сиргэ сыһыаннаһыы, о.д.а. курдук ураты суолталаах боппуруостары сүрүннүүргэ баай уопуттаахтар, – диэтэ Николай Михайлович. – Тустаах федеральнай сокуоннары ырытан оҥорорго ити тирэх буолуоҕа. Социологическай ыйытык түмүгэр, Уһук Илин уонна Аартыка олохтоохторо ас-үөл, таҥас-сап, оттук-уматык, олорор дьиэ-уот сыаналара, ОДьКХ өҥөтүн тарыыба үрдүктэрин чорботон бэлиэтииллэр, суол-иис, үөрэхтээһин уонна доруобуйа харыстабылын хаачыстыбаларын тупсарарга этэллэр. Сыл ахсын ойуур баһаардара кыһалҕаны үөскэтэллэр, быйыл да бу куттал суох буолбатах. Саха Сирин салалтата баһаар туруутун эрдэттэн сэрэтиигэ ардахтатар ааллары туһанара холобур буолар. Биһиги бүгүн Уһук Илин уонна Аартыка социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын урутатыыны сокуонунан хааччыйар туһунан эрэ буолбакка, олох таһымын хайдах үрдэтэр туһунан кэпсэтиэхпит.

Хаан-уруу кэмитиэппит 

– Судаарыстыбаннай Дуума Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыыга сис кэмитиэтэ биһиэхэ саамай сүрүн уонна чугас кэмитиэт буолар, –  диэтэ Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев. – Ол курдук, биһиэхэ тыын  суолталаах боппуруостары кэмитиэт мэлдьи көрөр. Бүгүҥҥү кэпсэтиигэ ылар Сүбэлэрбит федеральнай сокуоннарга кэккэ уларытыылары киллэрэргэ бөҕө база буолуохтара. Бу кэмитиэт өйүүр буолан, саха парламена киллэрэр этиилэрэ учуоттаналлар. Холобур, 2020 с. «Арассыыйа Федерациятын Аартыкатааҕы балаһатыгар урбаан үлэтин-хамнаһын өйүүр туһунан» федеральнай сокуон барылыгар түһэрбит этиилэрбит ылыллыбыттара, «Аартыка оҕолоро» тус сыаллаах бырагырааманы оҥорон бигэргэтэр туһунан көҕүлээһиммит өйөнөрүн ааһан, Аартыканы сайыннарыы биир чорботуллар хайысхатын быһыытынан туһанарга мэктиэлэммитэ. Ити курдук, кэмитиэт Хотугу, Сибиир уонна Уһук Илин төрүт олохтоох омуктарын олохторун-дьаһахтарын сокуонунан сүрүннүүргэ ахсаабат кыһамньытын уурар. 

• Николай Харитонов «Саюри» комплекска сылдьан, Судаарыстыбаннай Дуума Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыыга сис кэмитиэтин Бочуоттаах грамоталарын «Аартыка сулуһа» ХЭТ генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Валерий Гариповка, агроном Тимир Ивановка, СК дирэктэрэ Дмитрий Борисовка, «Экомип» ХЭТ генеральнай дириэктэрэ Ньургустаан Ивановка туттарда.

Хотугу собуос кэнсиэпсийэтэ  

Уһук Илин уонна Аартыка сайдыытын миниистирэ Алексей Чекунков  видеонан этиитигэр Судаарыстыбаннай Дуума сис кэмитиэтэ геостратегическай  территориялар сайдыыларын түргэтэтии сокуоннарын ылынарга таһаарыылаахтык үлэлиирин бэлиэтээтэ.

-- Бу кэпсэтии быһаарыылара Аартыканы сайыннарыыга тирэх буолуохтара. Ол курдук, инфраструктураны сайыннарыыга саҥа инвест-бырайыактары оҥоруу, сир учаастактарын босхо биэрии, чэпчэтиилээх ипотека, сөмөлүөтүнэн субсидиялаах көтүү, таһаҕаһы тиэйии-таһыы, о.д.а. Биһиги Бэрэсидьиэн сорудаҕынан Бырабыыталыстыбаны, Судаарыстыбаннай Дууманы уонна Федерация Сэбиэтин кытары үлэлэһэр боппуруостарбытын быһаарарга, өйөбүл ырычаахтарын тупсарарга олугу ууруохтара, -- диэтэ.

Кини бастакы солбуйааччыта Павел Волков бэйэтин дакылаатыгар Аартыка сайдыытын түргэтэтэр сокуоннар бэрт кылгас кэм иһинэн бигэргэнэн, билигин көдьүүстээхтик үлэлииллэрин бэлиэтээтэ.  

– Саха Сирин биир уратытынан манна икки преференциальнай эрэсиим -- ТОР уонна Аартыка зонатын сайыннарыы -- тэҥҥэ үлэлииллэрэ буолар, – диэтэ кини. – Бу икки эрэсиими өйөөһүҥҥэ 60 сокуон баар, олор мэлдьи тупсарыллаллар. Билигин Судаарыстыбаннай Дуумаҕа ТОР туһунан сокуоҥҥа олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар инфраструктураны көдьүүстээхтик оҥоруу, сир категориятын уларытыы дьаһалларын судургутутуу, учаастактары биэрии ырычааҕын тупсарыы туһунан уларытыылары киллэрии үөрэтиллэр. Уһук Илиҥҥи гектар сокуонун ырычаахтара эмиэ тупсарыллаллар. Даҕатан эттэххэ, сахалар бу үлэҕэ инники күөҥҥэ сылдьаҕыт. Саҥа уларытыы быһыытынан, сир учаастагын ылбыт дьон декларация оҥороро ирдэниэ суоҕа, сир учаастагын МФЦ-нан докумуоннатар көҥүллэниэҕэ. Эрдэ сир ылан, үлэ-хамнас тэринэн баран, сирдэрин докумуонната илик дьоҥҥо докумуону оҥоруу болдьоҕо биир сыл уһатыллан биэриэҕэ. Старателлэр тустарынан саҥа сокуонунан гражданнарга көмүһү сууйууга көҥүлү биэрии судургутуйуоҕа. Владивостокка ыытыллар көҥүл пуорду кэҥэтии курдук үлэ атын сирдэргэ эмиэ тэриллиэҕэ. Хотугу собуос туһунан сокуон кэпсиэпсийэтин ырыта сылдьабыт, онно Саха Сирин уопутун тирэх оҥоһуннубут.  

«Якутия» ТОР эбийиэктэригэр.

ТОР ахсаана элбиэ дуо?

Федеральнай Счетнай палаата аудитора Наталья Трунова видео-сибээһинэн  Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук сайдыытын туһунан сырдатта.  Бырамыысыланнай үлэни-хамнаһы тэрийии, үбү-харчыны тардыы көрдөрүүтэ сыллата үрдэтиллэрин бэлиэтээтэ. Итэҕэс быһыытынан көдьүүс хаачыстыбатын уонна нолуок ороскуотун сыаналааһын араастаһыытын ыйда. Уһук Илин сайдыытын бырагырааматыттан үрдүк кылаастаах оробуочайдарга таһаарыллар үлэ миэстэтин кэрискэтэ ылыллыбытын сыыһанан аахта.

“Саха Сиригэр сыһыаннаан, ТОР территориятын 20 %-а эрэ туһаныллар эбит”, -- диэтэ. Онуоха кэпсэтии кыттыылаахтара: “Ити үлэ кэскиллээҕин көрдөрөр, тас дойдуттан киллэриллэр бородууксуйаны бэйэ бородууксуйатынан солбуйуунан ситимнээн, үлэ-хамнас тэриниэн баҕарар киһи элбэх”, -- диэтилэр.

Өйөбүлү сөргүтэр уолдьаста

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко этиитин хотугу улуустары хааччыйыы хайдах тэриллэрин билиһиннэрииттэн саҕалаата.

2005 сыллаахха 122 №-дээх федеральнай сокуон ылыллыаҕыттан киинтэн  өйөбүл көрүллэрэ тохтотуллан, хотугу собуоһу тэрийии олохтоох былаас уорганнарыгар сүктэриллибитэ. Сыл ахсын өрөспүүбүлүкэҕэ уу суолунан 3 мөл. туонна, ол иһигэр олоҕу-дьаһаҕы хааччыйар 1,2 мөл. туонна таһаҕас таһыллар, ити иһиттэн Аартыка улуустарыгар 300 тыһ. туонна таһаҕас илдьиллэр.

Аартыка 13 улууһугар ананар таһаҕас Хотугу муора суолунан илдьиллэн, өрүстэр пуортарыгар тиксэриллэн, нэһилиэнньэлээх пууннарга тарҕатыллар.   Кылгас сайыны баттаһа, сыл устата туһаныллар оттугу-уматыгы, аһы-үөлү тиэрдии ураты чорботуллар сорук буолар. Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ быһаарыыны эрэйэр кыһалҕа быһыытынан өрүс пуортарын, аэропортары уонна уу аалларын саҥардыы, ааллар холкутук сылдьалларыгар уу түгэҕин дириҥэтэр тиэхиньикэлэри атыылаһыы буоларын бэлиэтээн, бу салааларынан үбүлээһини көрөр наадатын эттэ.

– Килиимэт сылыйыыта кыһыҥҥы суол туһаныллар болдьоҕун кылгатта,  өрүстэри туоруур, өрүһүнэн барар суолларга ууну халытан, мууһу халыҥытар эбии түбүк үөскээтэ. Онон хотугу собуос туһунан саҥа сокуоҥҥа «кыһыҥҥы массыына суола» диэн өйдөбүлү киллэрэр ирдэнэр. Итини таһынан, социальнай суолталаах аһылык уонна норуот туттар табаардарын сыанатын үрдэппэт туһуттан, Аартыка аэропортарын хомуурдартан босхолуур сиэрдээх буолуоҕа. Аэропорт хомуурдара үрдэтиллэн, иллэрээ сыл таһаҕаһы таһыы тарыыба улааппыта. Холобур, Дьокуускайтан Черскэйгэ диэри кэммиэрчэскэй таһаҕас биир киилэтин төлөбүрэ 31 солкуобайынан улаатан, субсидията суох табаар сыаната киин куорат сыанатыттан 2,5 төгүл үрдээбитэ, – диэтэ премьер-миниистир.

Салгыы нефтебаза хаһаайыстыбатын бөҕөргөтөргө эттэ, Аартыка улуустарын  хааччыйарга 13 логистика киинэ тэриллэрин кэпсээтэ. Акцизка быраабы биэрэр, уматык сыанатыгар эбиини устар, сир баайын хостуур тэрилтэлэр социальнай боппуруостарынан дьарыктаналларын ирдиир наадатын бэлиэтээтэ.

– Дойдуга хотугу собуоһунан барар таһаҕас өлүүтүн 55 %-а Саха Сиригэр  тиксэрин быһыытынан, биһиги тустаах федеральнай сокуону оҥорууга үрдүкү биэдэмистибэлэри кытары бииргэ үлэлиибит, – диэтэ түмүгэр Андрей Тарасенко. – Хотугу собуос туһунан сокуон тутулун оҥорон, Уһук Илин уонна Аартыка сайдыытын министиэристибэтигэр, Уһук Илин сайдыытын корпорациятыгар туттаран турабыт.

Баахта кыһалҕата 

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыытыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Сахамин Афанасьев баахта бөһүөлэктэригэр тохтоото.

Өрөспүүбүлүкэҕэ сир баайын хостуур 350 тэрилтэ баахта ньыматынан үлэлиир, барыта 200 баахта бөһүөлэгэ баар, үгүстэр уонунан тыһыынча киһилээх бөдөҥ бөһүөлэктэргэ кубулуйдулар. Производственнай эбийиэк быһыытынан көрүллэр баахта бөһүөлэктэрэ муниципальнай тэриллиилэргэ ноҕуруусканы үөскэтэллэр. Ол курдук, муниципалитеттар бу бөһүөлэктэргэ быыбардары, баһаартан сэрэхтээх буолуу дьаһалларын тэрийэллэр, мэдиссиинэ өҥөтүн оҥороллор, манна аны баахта дьоно муниципальнай суолунан сылдьалларын, бөхтөрүн-сахтарын мунньан, тулалыыр эйгэҕэ хоромньу таһааралларын эбиэххэ.

Баахта бөһүөлэктэрин олохтоохторо муниципалитеты кытары сибээстэспэттэр, социальнай-экэнэмиичэскэй олоххо кыттыбаттар, олохтоохтору үлэ ылбаттар. Иллэрээ сыл Чайаҥда баахтабай бөһүөлэгэр турбут коронавирус ыарыытын  кыайбакка, улуус уонна өрөспүүбүлүкэ көмөлөспүттэрэ. Ити түбэлтэ баахта бөһүөлэктэрэ олохтоох былааһы кытары бииргэ үлэлииллэрэ наадатын өссө төгүл көрдөрөн, Ил Түмэн тустаах сокуон барылын кэнсиэпсийэтин оҥорбут.

Ыалларбыт кэпсииллэр 

Атын эрэгийиэннэртэн кэлбит дьон этиилэрэ интэриэһинэй буолла. Магадан уобалаһын Дууматын бэрэссэдээтэлэ Сергей Абрамов Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин этиитин толору өйүүрүн биллэрдэ.

– Көмө төһө да көрүлүннэр, ылыллар дьаһаллар ситэтэ суохтар. Холобур биһиэхэ кэлэр таһаҕас 98 %-а уу суолунан аҕалыллар, ол баһыйар өттө оттук-уматык буолар. Магадан, Камчатка уонна Чукотка чэпчэтиинэн туһанар эрэгийиэннэр кэрискэлэригэр тоҕо эрэ киллэриллибэттэр, ол түмүгэр субсидиялаах  эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, биһиэхэ уматык сыаната 15  %-ынан ыарахан, – диэтэ. 

Еврей аптаныамынай уобалаһын Сокуону таһаарар мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Роман Бойко сыыппара технологиятыгар көһүү хаамыытын туһунан сырдатта.   «Арассыыйа Федерациятын цифровой экэниэмикэтэ» национальнай бырагырааманан, 2020 сыллаахтан сибээс оптическай ситимэ тардыллар эбит. Онуоха, бастатан туран, киинтэн ыраах сытар, мөлтөх суоллаах-иистээх нэһилиэнньэлээх пууннарга баар социальнай эбийиэктэр, оскуолалар, биэлсэр-акушер пууннара, юо.д.а. хабыллыбыттар. Билигин суотабай сибээһэ суох олорор 112 дьоҕус сэлиэнньэҕэ үлэ ыытыллар. Оптоволокно ситимэ уобалас бүддьүөтүн суотугар тардыллара ыарахан эбит, инньэ гынан, федерацияттан  хос үбүлээһин көрүллэрэ наада буолбут.

Сир уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар

Аартыка уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Михаил Погодаев аҕыйах ахсааннаах, төрүт олохтоох хотугу омуктар сир учаастагын туһаныыларын сүрүннүүр сокуоннарга тохтоото.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 104 таба хаһаайыстыбата баар, кинилэр табаларын  80,5 мөл. гектар сиргэ мэччитэллэр, ити өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 26 %-а. Таба мэччирэҥэ федеральнай статистикаҕа мэччирэҥ атын көрүҥнэрин кытары учуоттанар эрээри, сокуоҥҥа «таба мэччирэҥэ» диэн өйдөбүл мэлигир. 

Иккиһинэн, билиҥҥи сокуонунан аҕыйах ахсааннаах, төрүт олохтоох хотугу омуктарга сир олорор сирдэринэн эрэ бэриллэр, оттон таба мэччирэҥин кинилэр туһанар кыахтара суох.  

Үсүһүнэн, аҕа ууһун общиналара балыктаан-бултаан бородууксуйа оҥорон таһаараллар эрээри, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччу быһыытынан ааҕыллыбаттар, өйөбүлгэ хапсыбаттар. 

Төрдүһүнэн, 2018 с. «Арассыыйа Федерациятын кэккэ сокуоннарыгар уонна Градостроительнай кодекска уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон ылыллан, төрүт үгэһинэн дьарыктанар айылҕа территорията (ТТП) ураты туһаныллар усулуобуйалаах территория (ЗОУИТ) кэккэтигэр киирэрэ тохтотуллубута. Билигин 63 ТПП баарыттан 58-һа кадастр учуотугар турар уонна ЗОУИТ быһыытынан регистрациялаах, ол эрээри Сир кодексыгар ЗОУИТ кэрискэтигэр ТПП киллэриллибэт буолан, кадастр учуотугар туруоруллубат. Итинтэн сылтаан ТПП кумааҕыга эрэ хаалар кутталламмыт.  

Бэсиһинэн, аҕа ууһун общиналара сир учаастактарын бастайааннай (болдьоҕо суох) туһаныыга биитэр нэһилиэстибэ быһыытынан илдьэ сылдьаллар. Онон кинилэри сири бастайааннай (болдьоҕо суох) туһаныы быраабын хаттаан оҥорторор эбээһинэстэн босхолуур наада буолбут.

Болҕомтоҕо ыллыбыт

Национальностар дьыалаларын федеральнай ааҕыныстыбатын салайааччытын солбуйааччы  Анна Котова видео-сибээһинэн маннык эттэ: 

– Арассыыйаҕа 1,5 тыһыынча аҕа ууһун общината баар, Уһук Илиҥҥэ -- 1068, Саха Сиригэр -- 213. Бу общиналар хотугу омуктар төрүт култуураларын, үгэстэрин харыстыырга сүҥкэн суолталаахтар. Ол эрээри общиналарга атын омук дьоно сыстан, чэпчэтиинэн туһана сатыыллара мэлдьэһиллибэт. Ити иһин саҥа сокуон барылын оҥорбуппут, Судаарыстыбаннай Дуумаҕа күһүн көрүллүөҕэ. Общиналары тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччуларынан билинэр туһунан сокуон барыла баар, онно Саха Сирин этиитэ киирбитэ. Атын этиилэри учуоттуохпут, барытын болҕомтоҕо ыллыбыт.

Госдума дьокутааттара этэллэр 

Санаа атастаһыытыгар Судаарыстыбаннай Дуума Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыыга сис кэмитиэтин чилиэннэрэ көхтөөхтүк кытыннылар. Ол курдук, сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы  Сергей Каргинов: “Уһун, тымныы кыһыннаах Саха Сиригэр баһархай электроэнергия туттулларын бэлиэтээтэ, пилотнай бырайыак быһыытынан,  манна ТОР-дары нолуоктан босхолуур, тыа хаһаайыстыбатыгар элэктэриичэскэй уокка намтатыллыбыт тарыыбы олохтуур сөп этэ”, -- диэтэ.

Сис кэмитиэт бэрэсэдээтэлин солбуйааччы Валентина Пивненко кэпсэтиигэ социальнай эйгэ болҕомтоҕо ууруллубатаҕын итэҕэһинэн аахта, Ил Түмэн күһүҥҥү сиэссийэҕэ бу хайысханан үлэлэһэригэр эттэ.

Сис кэмитиэт чилиэнэ Дмитрий Погорелай Уһук Илиҥҥэ үлэлии, олохсуйа кэлэр дьон хамнастарыгар хотугу надбавканы тута ааҕыахха сөп диэн этии киллэрдэ.

Раиса СИБИРЯКОВА