Политика

- Улуус дьокутааттарын Сэбиэтин VI ыҥырыылаах мунньаҕар 19 дьокутаат 2018 с. балаҕан ыйыттан талыллан үлэлии сылдьар. Мантан 15 мандаат баартыйа испииһэгинэн, түөрт дьокутаат бэйэни туруорунуу систиэмэтинэн талыллыбыттара. Баартыйа састаабынан ылан көрөр буоллахха, «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйаттан — 10, «Сиэрдээх Арассыыйа» баартыйаттан — 4, «Хомуньуус баартыйатыттан» үс уонна «Арассыыйа аграрнай баартыйатыттан» — 1 дьокутаат бу састаапка киирбиттэрэ. Дьокутааттар араас эйгэттэн бааллар: үөрэх эйгэтиттэн — 5, успуортан — 3, хомунаалынай хаһаайыстыба салаатыттан — 1, култуура эйгэтиттэн — 3, урбаантан — 2, баан үлэһитэ — 1, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай өҥөнү оҥорор тэрилтэттэн — 1 дьокутаат баар. Көрөргүт курдук, бу састаапка тыа хаһаайыстыбатын уонна оҥорон таһаарыы салаатын өттүттэн дьокутааттарбыт суохтар. Ол да буоллар дьокутааттар тыа сиригэр олорор буоланнар, тыа манна баар кыһалҕалары бэркэ билэллэр. Инникитин тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар уонна оҥорон таьаарыы салаатыгар дьиҥ үлэлии-хамсыы сылдьар дьонтон дьокутааттар талыллаллара буоллар, үлэ өссө таһаарыылаах буолуо этэ.

VI ыҥырыылаах мунньах талылларыгар үлэлэһэн, хас биирдии баартыйа испииһэгэр эдэр дьон киирэллэрин ситиспиппит. Кинилэр кэлэр өттүгэр дьокутаат үлэтин кыайар-хотор, дьон-сэргэ туһугар үлэлиир-хамсыыр, бэйэлэрин уопуттарын атын дьоҥҥо тиэрдэр кыахтаах дьон буолуохтара. Билигин алта бастайааннай хамыыһыйаны эдэр дьокутааттар салайаллар, президиум састаабыгар эмиэ киирэллэр.    

VI ыҥырыылаах мунньахпыт үлэтин саҕалыаҕыттан бу күҥҥэ диэри уопсайа 33 сессия мунньаҕар уопсайа 300-чэкэ боппуруос көрүлүннэ, 272 быһаарыы ылылынна. Мантан 56 быһаарыы нормативнай-правовой өрүккэ олоҕурбут, улуус дьонугар-сэргэтигэр бүттүүн дьайар быһаарыылар буолаллар.

Мунньахтарбыт уонна атын тэрээhиннэрбит улэ регламенынан бараллар, кини тутуhулларын туспа хамыыhыйа хонтуруоллуур.

Дьон олоҕор-дьаһаҕар дьайар быһаарыылары ылынабыт. Холобур, федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, улуус киинигэр арыгы атыылыыр маҕаһыыннар социальнай суолталаах эбийиэктэртэн 600 миэтэрэттэн чугас туралларын хааччахтыыр туһунан быһаарыыны ылыммыппыт. Бу боппуруоһу дьүүллэhиигэ эрдэ Бэрдьигэстээх нэһилиэгин олохтоохторо олус актыыбынайдык кыттыбыттара, санааларын эппиттэрэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ быһаарыыбыт үлэлии турар уонна кэлэр өттүгэр Бэрдьигэстээххэ арыгы атыылыыр маҕаһыыннар аhыллалларын хааччахтыыр. Онтон атын аҕыс нэһилиэктэрбитигэр баһылыктары уонна нэһилиэк дьокутааттарын кытары ыкса улэлэһиибит түмүгэр арыгы атыыланара Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан букатыннаахтык бобуллубута. Түгэнинэн туһанан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун дьокутааттарыгар махталбытын тиэрдэбит. Бу бары таһымҥа сөптөөх үлэ барбытын түмүгэ диэн сыаналыыбыт. Ол эрэн, бүгүҥҥү күҥҥэ федеральнай сокуоҥҥа сурулларынан, арыгы атыылыырга урут көҥүл ылбыт маҕаһыыннарга хааччахтааһын дьайбата хомолтолоох. Онон кэлэр өттүгэр Ил Түмэн дьокутааттара бу боппуруоска ыкса үлэлэһэллэрэ буоллар диэн этиилээхпит.

Улууспут официальнай бэлиэлэрин докумуоннарын чуолкайдааһыҥҥа уонна көннөрүүгэ элбэх үлэ ыытылынна. Улуус эбийиэктэригэр киэн туттар дьоммут аатын үйэтитэн аат иҥэрэр туһунан бастакы официальнай докумуону улуус дьокутааттара ылынабыт. Ол курдук, кэлэктиип уонна аймахтарын этиилэринэн, киэн туттар биир дойдулаахпыт, СӨ Наукатын Академиятын бастакы бэрэсидьиэнэ Василий Филиппов аатын улуустааҕы гимназияҕа иҥэрэргэ сөбүлэҥ биэрбиппит. Дойдубут, өрөспүүблүкэбит иннигэр улахан өҥөлөөх, киэн туттар дьоммут аатын бастатан туран төрөөбүт улууһа үйэтитиэхтээх диэн өйдөбүлтэн маннык үлэ ыытыллара, үүнэр көлүөнэ биллиилээх биир дойдулаахтарынан киэн тутта улаатарыгар, дойдутугар бэриниилээх буоларыгар туһуланар дии саныыбын.

Дьокутааттар этии киллэрэн, тыа хаһаайыстыбатын уонна урбааны салайар баһылык солбуйааччытын дуоһунаһын структураҕа көрдүбүт. Бу үлэ хаамыыта тэтимирэрин, таhаарыылаах буоларын инниттэн ылыныллыбыт быһаарыы диэн бэлиэтиибит. Маны таһынан, улуус баһылыгын солбуйааччытын дуоһунаһыгар ылыы дьокутааттар сөбүлэҥнэрин нөҥүө ааһар. Бу дуоһунаска анаммыт киһи нэһилиэнньэ иннигэр толору эппиэтинэһи уонна эбэһээтилистибэни сүгэрин бэлиэтиир. Манна 2017 с. ыытыллыбыт дьокутааттар бастакы сийиэстэрин резолюцията олук буолбута.

Быһаарыылар бырайыактарын оҥорууга сөптөөх үлэ барар. Ол курдук, улуус мунньаҕар киирбит быһаарыылар бырайыактарынан улуус прокуратурата, хонтуруоллуур-суоттуур уорган, улуус дьаһалтатын тустаах исписэлиистэрэ уонна дьокутааттар биир санаанан үлэлииллэр. Турбут боппуруоһу маннык көрүү, ырытыы үлэ бары өттүттэн таһаарыылаах буоларын ситиһэргэ туһуланар. Инньэ гынан сессияҕа толору ырытыллыбыт бырайыактар киирэннэр, ылыныллыбыт быһаарыылар кэмигэр олоххо киирэллэр, нэһилиэнньэҕэ төһүү буолаллар.

Ылыллыбыт быһаарыылар туолалларыгар биир улахан көмөнөн нормативнай хайысхалаах быһаарыылар түмүллүбүт хомуурунньуктарын тахсыыта буолар. Бу кинигэни ааспыт V ыҥырыылаах мунньах састааба уһун бириэмэҕэ архыыбы кытта ыкса үлэлээн таһаарбыппыт. Билигин бу хомуурунньук тустаах дьоҥҥо остуол кинигэтин кэриэтэ буолла. Чугас уура сылдьан, наада буолла да кинигэни арыйа баттаан, ханнык быһаарыы хас сыллаахха тахсыбытын, туох туһунан этиллибитин тута булар кыахтаахтар. Билигин маннык хомуурунньугу хаттаан таһаарыахтаахпыт.

Билиҥҥи ыҥырыылаах мунньах өрөспүүблүкэ сокуоннарын оҥоруутугар күүскэ ылсан үлэлээтибит. Холобур, улуус киинин иһигэр автобус сырыытын ким быһаарарый диэн боппуруос үөскээбитэ. Нэһилиэк бүддьүөтэ күннэтэ автобус сырыытын ороскуотун сабынарыгар уустуктардаах. Оттон автобуһу сүүрдүү боломуочуйата нэһилиэктэргэ сыһыарыллан сылдьар этэ. Манна ырытыһан, толкуйдаан бараммыт, бу боломуочуйаны улууска сыһыарар туһунан сокуон бырайыагын оҥорон Ил Түмэҥҥэ киллэрбиппит. Онтукпут бигэргэнэн, билигин боломуочуйа улууска көстө.

Аҕыйах сыллаахха диэри нэһилиэктэр территориальнай былааннарын оҥоруу, бигэргэтии бэйэлэригэр баар эбит буоллаҕына, билигин бу боломуочуйаны улууска биэрбиттэрэ. Манна өйдөммөт боппуруос — нэһилиэк дьокутааттара бигэргэппит генеральнай былааннарыгар уларытыыны улуус дьокутааттара бигэргэтэр буолуулара — күѳрэйбитэ. Уопсай быраабыла быhыытынан, докумуоҥҥа кинини бигэргэппит тустаах эрэ уорган уларытыыны киллэрэр. Оччотугар нэһилиэк дьокутааттара бигэргэппит докумуоннарыгар улуус дьокутааттара уларытыы киллэрэр бырааптара суох. Маны үөрэтэн көрөн бараммыт, сокуоҥҥа уларытыы киллэриэххэ диэн быһаарыммыппыт. Сокуон барылыгар улууска бэриллибит боломуочуйаны төттөрү нэһилиэктэргэ биэрэн баран, кыайбат өрүттэрин сөбүлэҥ быһыытынан улууска бэриллэрин курдук. Бу уларытыыны киллэрэр кэммитигэр Ил Түмэҥҥэ сокуон икки судаарыстыбыннай тылынан суруллан киириэхтээҕин туһунан саҥа регламен үлэҕэ киирбитэ. Инньэ гынан сокуоммут бырайыагын сахалыы уонна нууччалыы тылынан суруйан киллэрбиппит. Онтубут өрөспүүбүлүкэҕэ икки судаарыстыбаннай тылынан суруллан киирбит бастакы сокуон бырайыага буолбутуттан бэйэбит да соhуйдубут. Дьиҥ олох кыһалҕаларыттан тахсыбыт боппуруостар сокуоҥҥа тиhиллэн, дьон-сэргэ олоҕо-дьаһаҕа тупсарын туһугар үлэлииллэригэр  саарбахтаабаппын уонна ону норуот дьокутааттара өйүөхтэрэ диэн эрэнэбин.

Улуус мунньаҕын Устаабыгар 2019 - 2023 сс. барыта 19 уларыйыы киирдэ. Мантан үгүстэрэ федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ сокуоннара уларыйыыларыгар сөп түбэһиннэрэн киирбиттэрэ. Ол эрэн бэйэбит өттүбүтүттэн улууспут официальнай аата, миэстэтэ төрүт тылынан сурулларын туһунан уларытыыны киллэрбиппит. Маны таһынан, дьаҥ турбут кэмигэр сессиялары, мунньахтары ыытыыга уустуктар үөскүү сылдьыбыттара. Онно ханна да мунньаҕы ыраахтан олорон (дистанционнайдык) ыытар туһунан быраабыла суох этэ. Оттон РФ генеральнай борокуруорун солбуйааччыта устаапка мунньаҕы итинник ыытыы туһунан киирбит буоллаҕына, көҥүллэнэрин туһунан быһаарыыта тахсыбыта. Онно олоҕуран устааппытыгар дьаҥ, ыксаллаах быһыы-майгы кэмигэр видеосибээс нөҥүө мунньахтары ыытар туһунан уларытыыны киллэрдибит. Манна өрөспүүбүлүкэбит салалтатын тус кыһамньытынан нэһилиэктэргэ барытыгар түргэн тэтимнээх интэриниэт ситимэ тардыллыбыта төһүү буолла диэн махтана бэлиэтиибит.

2019 с. бүддьүөт хаамыытын саҥаттан, бэйэбит үлэбитигэр сөп түбэһиннэрэн ылыммыт түмүкпүтүгэр билигин дьокутааттар, хонтуруоллуур-суоттуур, финансовай-казначейскай уорганнар, уо.д.а. тустаах тэрилтэлэр хайдах дьаһанан үлэлиэхтээхтэрэ сааһыланна, тубуста. Бүддьүөт хаамыытыгар бэйэ оҥорбут быраабылаларыгар сигэнэн, онно олоҕуран үлэлиир быдан чэпчэки уонна өйдөнүмтүө.

VI ыҥырыылаах мунньахха 2019 с. талыллан үлэлиирбитигэр ылыммыт улууспут бүддьүөтэ 1,5 млрд тахса солкуобай этэ. Оттон 2023 с. ылыныллыбыт бүддьүөт 2,5 млрд солк. таҕыста. Бу, бастатан туран, экэниэмикэ бүттүүн сайдыытыттан таҕыста дии саныыбын. Кэлэр сыл бүддьүөтүн ылыныыны балаҕан ыйыттан саҕалыыбыт. Манна бастатан туран муниципальнай бырагыраамалары көрөбүт. Билиҥҥитэ улууспутугар 22 бырагыраама үлэлиир. Бүддьүөт сөптөөхтүк тутулларын инниттэн 2014 с. улуус  хонтуруоллуур-суоттуур уорганын тэрийбиппит. Дьокутааттар араас эйгэттэн талыллаллар. Инньэ гынан үксүлэрэ сыыппараттан, суоттан тэйиччи да буолуохтарын сөп. Онтон бүддьүөт сөптөөхтүк туттуллуутун анал исписэлиис быһаарсыахтаах, хонтуруоллуохтаах.

Отчуоту ыытыы сыллата тупсан иһэр. Урукку ѳттүгэр дьаһалта отчуотун дьокутааттар аҥардастыы истэр эрэ кэриэтэ буоллахтарына, билигин хас биирдии дьокутаат отчуот кэмигэр нэһилиэнньэҕэ суолталаах кырата 2-3 боппуруоһу бэлэмнээн кэлэр. Ол түмүгэр мунньах таһаарыылаахтык, сүбэ бэрээдэгинэн ааһар буолла.

Инники эппитим курдук, дьокутааттар баартыйа испииһэгинэн уонна мажоритарнай систиэмэнэн талыллар буоланнар, нэһилиэктэр интэриэстэрин сыһыарыллыбыт дьокутааттар иилииллэр-саҕалыыллар. Өскө инники биир нэһилиэккэ биир дьокутаат сыhыарыллар эбит буоллаҕына, билигин икки нэһилиэккэ үстүү дьокутаат сыһыарыллар буолла.

Аны күһүн талыллар састаап нэһилиэнньэни кытта ыкса үлэлиирэ буоллар, улуус дьонугар-сэргэтигэр туһата, көмөтө өссө ордук улаатыа этэ.

Улууска олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара сокуоҥҥа уонна устаапка олоҕуран тэриллэн үлэлииллэрэ уонна бэйэ-бэйэлэрин ситэрэн-толорон, хонтуруоллаан үлэлииллэрэ быдан таһаарыылаах буолар. Биһиги ону ситистибит дии саныыбын.