Олохтоох салайыныы

- Сергей Иванович, Саха Сиригэр улуус таһымынан олохтоох салайыныыга киирэн саҥа усулуобуйаҕа көһүү, кэм ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн үлэни-хамнаһы тэринии, олохтоох салайыныы уорганнарын баайын-дуолун тыырсыы эриэ-дэхси барбатаҕа. Ол эрээри миэстэтигэр былаас уорганнарын дьоҥҥо-норуокка чугаһатыы, күннэтэ дьон кыҺалҕатын билэ-көрө быҺаарса олорор соруктаах дьаһаныы буолбутун өйдүүбүт.

- Олохтоох салайыныыга киирбиппит 20 сыла ааста. Бу кэм устатын тухары дойдубут үрдүнэн былаас табыгастаах, нууччалыы эттэххэ, «оптимальнай” барыйаанын көрдүүр үлэ син-биир бара турар. Кэнники сылларга икки таһымнаах былаастан биир таһымнаах былааска көһөбүт диэн боппуруос турда. Сенатор А.А. Клишас уонна Госдума дьокутаата П.В. Крашенинников киллэрбит “Биир кэлим публичнай былаас тиһигэр олохтоох салайыныы тэрийии уопсай төрүттэрин туһунан” федеральнай сокуон бырайыага оҥоһуллан, Госдумаҕа маҥнайгы ааҕыытын ааспыта.

Бу сокуоҥҥа сыһыаннаан, үгүс эрэгийиэннэртэн, ол иһигэр Саха Сириттэн элбэх этиилэр киирбиттэрэ. Биһиги Ил Түмэн дьокутааттарын кытта мунньахтаан, улуустартан дьонтон, уопсастыбаннай тэрилтэлэртэн киирбит этиилэри түмэн 9 сүрүн боппуруостарга этиилэри киллэрбиппит. Сокуон бырайыагар дьон ылыммат түгэннэрэ бааллар. Сокуон ылыллыытыгар эрэгийиэн үрдүкү бэрэстэбиитэллээх уоргана, ол эбэтэр биһиги Ил Түмэммит сүрүн оруоллаах буолуохтаах. Федеральнай сокуон ылыллыбытын кэннэ, олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһиннэриллиэхтээх. Холобура, улуус курдук олоҕурбут, үгэс буолбут ааттары хаалларыллыахтаах, дьон ыстаарыста эҥин диэни ылыммат. Сокуон быйыл ылыллыаҕа диэн этэр кыаҕым суох, тоҕо диэтэххэ, сокуон иккис ааҕыыга көрүллүөхтээҕэ быйыл хаста да көстө. Онон бу сокуон эһиил ылыллара буолуо дии саныыбын. Бэрээдэк да быһыытынан көрдөххө, сокуон бастакы ааҕыыны ааспыт буоллаҕына, хайаан даҕаны салгыы көрүллэн олоххо киирэр.

- Дьокутаат сүрүн үлэтинэн сокуон аакталарын ылыныы буоларын билэбит. Дьокутааттар кэнники ханнык сокуон аакталарыгар үлэлэстигит?

- Үлэбит сүнньүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ сокуону көҕүлээһиннэргэ этиилэрбитин киллэрэбит. Соторутааҕыта Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллээх уорганнарын 2-с сийиэһэ буолан ааста. Биһиги улууспутуттан улахан суолталаах 2 этиини киллэрдибит. Бастакыта ГСМ атыытыттан киирэр акцизка сыһыаннаах. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ГСМ атыытыттан акциз быһыытынан 5 млрд солк. кэриҥэ үп Суол фондатыгар киирэр. Итинтэн өрөспүүбүлүкэ 34 улууһугар 10%-ын эрэ, ол эбэтэр 500-тэн эрэ тахса мөл. солк. тыыраллар. ГСМ акциһыттан киирэр үп 30%-нын улуустарга биэрэргэ биһиги улууспут дэлэгээссийэтин этиитэ өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллээх уорганнарын 2-с сийиэһин резолюциятыгар киирдэ. Муус устар 25 к. Ил Түмэҥҥэ Үп министиэристибэтэ, Тырааныспар уонна суол хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ кыттыылаах, ити боппуруоһу дьүүллэһиэхтээхпит. Онно сүрүн дакылааты мин оҥоруохтаахпын.

Бу тугу биэриэҕэй? Билигин биһиэхэ 13 мөл. солк. кэриҥэ кэлэр. Ити үп сүрүннээн кыһын суоллар хаардарын ыраастыырга уонна кыратык суолу өрөмүөннүүргэ туһаныллар, онон көдьүүһэ кыра. Биһиги этиибит олоххо киирдэҕинэ биһиэхэ 41 мөл. солк. кэриҥэ кэлиэхтээх. Оччоҕо улууспут иһинээҕи суоллары, Ньурба к. уулуссаларын оҥорууга син сөптөөх соҕус харчыланыа этибит. Ити биһиги кимтэн да ыйыппакка бэйэбит былааннаахтык үлэлиирбитигэр көмөлөөх буолуоҕа.

Иккис сокуон көҕүлээһинэ тыа сиригэр оһоҕунан оттуллар дьиэлээх дьоҥҥо сыһыаннаах. Бу боппуруоһу туруорбуппут ыраатта. Чуолаан Бордоҥ нэһилиэгиттэн Иванов Иосиф Семенов итини утумнаахтык туруорсар. Биһиги үөрүөхпүт иһин, бу боппуруос 2-с сийиэс резолюциятыгар уонна муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын 9-с сийиэһин резолюциятыгар эмиэ киирдэ. Олох судургутук быһаардахха, холобура, кииннэммит сылааһынан эбэтэр уотунан сылыттан олорор дьон дохуоттарыттан тутулуга суох судаарыстыбаттан көмө ылаллар. Кварплата төлөбүрүн 30%-нын эрэ төлүүллэр, 70%-нын судаарыстыба толуйар. Оттон тыа дьоно оһоҕунан оттон сылыттынар, кэлтэгэй кэппиэйкэ көмөнү ылбат, ороскуота барыта бэйэтин киэнэ. Кииннэммит сылааһынан, гааһынан эбэтэр уотунан сылытыллар дьиэлэргэ олорор дьоҥҥо курдук, чааһынай дьиэлэргэ маһынан оттунан олорор дьоҥҥо компенсация баар буоларын туруорсабыт. Быһа холоон ааҕыынан итиннэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 5-6 млрд солк. наада, наһаа улахан суума буолбатах. Тэҥниир эбит буоллахха, бэлэм сылааһынан хааччыллан олорор дьоҥҥо квартплаталарын 70%-ныгар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 41 млрд солк. көрүллэр. Ол иһин бу кыаллыан сөп диибит. Атын улуустар дьонноро эмиэ биһигини ити боппуруоска сүрдээҕин өйүүллэр.

Дойдубут, өрөспүүбүлүкэбит салалталара дьон олоҕун таһымын үрдэтиигэ сүрүн болҕомтолорун уураллар. Бу эппит 2 боппуруоһум чуолаан итини кытта ыкса сибээстээх. Суол баар буоллаҕына - сайдыы кэлэр, тыа сиригэр олорор дьоммут ороскуоттара кыччаатаҕына харчылаын кинилэр атын салааларын сайыннаралларыгар туттуо этилэр.

- Бэрт буолуо эбит, итинник олоххо киирдэҕинэ. Дьокутаат үлэтин хайысхатынан сокуон аакталарын оҥоруу, көҕүлээһин эрэ буолбакка, дьоҥҥо дьиҥ дьыаланан көмөлөһүү буолара өйдөнөр. Дьоннор дьокутааттарга бэйэлэрин этиилэрин, боппуруостарын киллэрэллэр. Гражданнар туһулаан этиилэрин кытта үлэ хайдах тэриллэрий?

- Дьокутааттар дьону кытта ыкса сибээстээхтик үлэлииллэр. 2008 сылтан улуус Сүбэтин хас биирдии дьокутаата дьоҥҥо матырыйаалынай көмө оҥорор фондалаах. Дьокутааттар бэйэлэрин уокуруктарыгар олорор дьонноро хайдах балаһыанньалаахтарын истэ-билэ сылдьаллар, ким туох кыһалҕалааҕынан көрөн көмө оҥороллор. Улуус Сүбэтин депутатскай фондата - 2,5 мөл. солк., ол эбэтэр хас биирдии дьокутаат 120-лии тыһ. солк. кыһалҕалаахтарга түҥэтэр.

Дьон туох эмэ этэрдээх эбэтэр көрдөһүүлээх кэллэҕинэ төһө кыалларынан кинилэр кыһалҕаларын быһаарыыга үлэлэһэбит. Үгүс дьоҥҥо сыһыаннаах уопсай кыһалҕалаах буоллахтарына, ол боппуруостары улуус таһымыгар туруоран быһаарсабыт. Холобура, билигин тыҥаан турар боппуруоһунан Анал байыаннай эпэрээссийэ буолар. Быстах хомуур кэмигэр бастаан утаа элбэх боппуруостар үөскүү сылдьыбыттара. Депутатскай ыйытык быһыытынан, 3 оҕолоох ыал аҕаларын төнүннэрии уо.д.а. боппуруостарга элбэхтэ үлэлэстибит. Үгүс дьокутааттар тэрилтэ салайааччылара буолалларын быһыытынан, бэйэлэрин тэрилтэлэриттэн барбыт үлэһиттэргэ элбэх көмөнү оҥордулар.

Улуус Сүбэтин дьокутааттара ситэриилээх былаас уорганнарын кытта ыкса үлэлэһэн улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар сабыдыаллыыллар, итиэннэ сүрүнэ – дьон чопчу кыһалҕаларын быһаарсаллар.

“АЛРОСА” АК 1%-наах аахсыйатынан дивиденд төлөммөтөҕүнэн сибээстээн, 2022 сыл үп-харчы өттүнэн уустук соҕустук ааста. Инники сылларга дивиденд кээмэйэ 800 мөл. солк. тиийэрэ, онон бачча үбү сүтэрэрбит улуус сайдыытыгар уонна улуус ылыммыт былааннарыгар содула улахан буолуохтааҕа. Ол эрээри улуус өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытта бииргэ үлэлэһэн, Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба өйөбүллэринэн, итиэннэ дьокутааттар бүддьүөккэ уларытыылары киллэрэн бу балаһыанньаттан эрэллээхтик тахсыбыппыт. Холобура, Чаппанда уонна Күндээдэ оскуолаларын тутуутугар 300 мөл. солк. кэриҥэ өрөспүүбүлүкэттэн кэлбитэ.

Дьоҥҥо “АЛРОСА” АК дивиденэ тоҕо төлөммөтөҕүн быһааран биэриэхпин баҕарабын. “АЛРОСА” АК аахсыйаларын 10%-ча омук дойдуларын акционердарын бас билиитигэр баар. Олор истэригэр Арассыыйаҕа бөрүкүтэ суох сыһыаннаах (“недружественнай”) дойдулартан эмиэ бааллар. Хампаанньа дивиденэ төлөннөҕүнэ, ол харчы бэйэбитин утары үлэлиэн сөп диэн, Арассыыйа Бырабыыталыстыбата дивиденнэри төлөөбөт туһунан дьаһал ылыммыта. Оттон быйыл дивиденд баар буолуо диэн күүтэбит. Тоҕо диэтэххэ, дойдуга улахан тэрилтэлэр – Сбербаан уо.д.а. акционердарыгар дивиденнэрин быйыл төлөөн эрэллэр. Онон “АЛРОСА”-тан даҕаны дивиденд кэлиэ диэн бигэ эрэллээхпин.

Сыллата улууспут бүддьүөтэ үрдээн иһэр. Былырыыҥҥы бүддьүөтү ылынарбытыгар 5,5 млрд солк. тиийиэхтээхпит диэн былааннаммыппыт, сылбытын түмүктүүрбүгэр улуус бүлддьүөтүн кээмэйэ 5,7 млрд солк. тиийбитэ. Быйылгы бүддьүөппүтүн ылынарбытыгар 6 млрд солк. диэн былааннаабыппыт. Мин саныахпар, ити хайаан даҕаны туолуоҕа. Хас биирдии управлениелар уонна департаменнар, муниципальнай тэриллиилэр улуус таһыттан үбү-харчыны тардаллара элбээн иһэр диэн тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Итинник үлэ салҕанан баар турдаҕына, улуус инники сайдыытыгар туруоруммут соруктарбытын толоруохпут. Быйыл НДПИ-тэн (сир анныттан туһалаах баайдары хостооһунтан киирэр нолуок) киирэр үптэн харчы кэлэрин кэтэһэбит. Оччоҕо “выпадающай дохуоттарбытын” саптабыт.

- Сергей Иванович, улууспут олохтоохторо дьокутааттарга ханнык кыһалҕалаах, этиилэрдээх кэлэллэрий?

- Кэнники сылларга айылҕабыт да өттүттэн элбэх мэһэй-уустук үөскүү сырытта. Ол курдук, былырыыҥҥы элбэх ардахтаах сайыҥҥа суол-иис боппуруостара сытыытык турбуттара. Иккиһинэн, уот линиялара эргэрбиттэринэн сибээстээн, уот элбэхтэ арахсыыта биһиги улууспутугар эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сытыы кыһалҕаҕа кубулуйда. Эмискэ саахал түгэнигэр уот баран хаалыыта, ардыгар уһуннук арахсара дьону улаханнык кыйахыыр. “Якутскэнерго” ПАУо өттүттэн күүстээх уонна былааннаах үлэ барыахтаах дии саныыбын. Саҥа уот линията тутуллара уолдьаста. Быйыл “Сунтаар-Ньурба” ВЛ-110 кВ тутуута саҕаланыахтаах. Өссө биир сүрүн, дьону долгутар боппуруоһунан, эппитим курдук, СВО буолар.

Инникитин ас-үөл өттүнэн хааччыллыы куттала суох буолуута күүскэ турар. Биһиги пандемия кэмигэр улуус өттүттэн “Алмаасэргиэнбааны” кытта кэпсэтэн, дьону аһынан-үөлүнэн хааччыйар тэрилтэлэргэ, урбаанньыттарга бырыһыана суох кирэдьиит бэриллэригэр үлэлэспиппит. Бу боппуруоһу улуус салалтатын кытта син-биир болҕомто киинигэр тутуохпут.

- Сергей Иванович, быйыл хас да таһымнаах быыбар сыла. Балаҕан ыйыгар СӨ Ил Дарханын, Ил Түмэн дьокутааттарын, улуус Сүбэтин дьокутааттарын, Чуукаар уонна Хаҥалас нэһилиэктэрин баһылыктара талыллыахтаах. Манна сыһыаннаан тугу этиэххиний?

- Быыбардар балаҕан ыйын 10 к., Биир кэлим быыбар күнүгэр, ыытыллыахтара. Быйыл улуус Сүбэтин дьокутааттарын талыы урукку систиэмэнэн барыаҕа. 1 мандаттаах уокуруктартан 19 дьокутааты талабыт.

Ил Түмэн быыбара эмиэ уруккунан хаалла. Ньурба улууһа улахан улуус буоларбыт быһыытынан, Ил Түмэҥҥэ 2 дьокутааты талабыт. Партийнай испииһэгинэн уонна 1 мандаттааах уокуруктан – 1-дии дьокутааты. Миэхэ кистэл суох, Ил Түмэн быыбарыгар Владимир Михайлович Прокопьевка уонна Георгий Русланович Балакшиҥҥа итэҕэллээх киһилэрэ буоламмын быыбарга үлэлиэхтээхпин. Бэйэлэрин үлэлээн көрдөрбүт патриот дьоммутугар салгыы үлэлииллэригэр кыах биэриэхтээхпит дии саныыбын.

- Сергей Иванович, оттон эн бэйэҥ быйылгы быыбарга кыттаҕын дуо?

- Бэйэм быйылгы быыбарга кыттыбаппын диэн быһаарынным. 15 сыл устата улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлин быһыытынан сөптөөҕүн үлэлээн-хамсаан кэллим, сынньаныам. Ол эрээри нэһилиэк да, куорат да, улуус да уопсастыбаннай олоҕуттан син биир туора турбаппын.

Источник: Ньурба улууhун дьаhалтатын пресс-сулууспата.