Спорт

 Гавриил Саввин элбэх оҕолоох Людмила уонна Михаил Саввиннар дьиэ кэргэннэригэр иккис оҕонон, аҕа ууһун ааттатар бастакы уолунан күн сирин көрбүтэ.

 Оччолорго эдэр ыал Саввиннар хайалара үктэнэн да көрбөтөх, элбэх аймах-билэ дьоно суох Бүлүү улууһун Хампа нэһилиэгэр тиийэн, силис-мутук тардан, олох тыгыалас тымырын тутан олорбуттара. Кинилэр бу нэһилиэккэ ыал уонна үлэһит быһыытынан буһуу-хатыы, кииллийии оскуолатын ааспыттара. Ол да иһин буолуо, оҕолор бары Хампаны сүрэхтэригэр олох чугастык илдьэ сылдьаллар, сырдыктык-сылаастык ахталлар.

“Мин олоҕум араас кэрчик кэмигэр туох эмэ ситиһиилээх, кыайыылаах буоллахпына, ол төрдө, махтала -- ийэлээх аҕабар уонна кэргэммэр”, -- диэн Гавриил дьиэ кэргэни өрө тутар тылларынан кэпсээнин саҕалыыр.

--Киһиэхэ саамай сыаналыыр өрүтүҥ тугуй?

-- Эрэллээх буолууну. Хас биирдии киһи бэйэтигэр эрэллээх буоллаҕына, атыттарга эмиэ оннук сыһыаннаһар. Бэйэҕэ эрэл диэни олох кыра эрдэхпиттэн ийэм, аҕам үөскэппиттэрэ, кинилэр биһиэхэ, оҕолоругар, буойбакка-хаайбакка эрэнэр буоланнар, сатаабаппыт диэн саллыбат, билбэппит диэн бэриммэт этибит. Тоҕо диэтэххинэ, кинилэр эрэллэрин толороору, этэргэ дылы, түһүнэн кэбиһэрбит. Аны биһигини, оҕолор диэн туора-туспа туппакка, наар бэйэлэрин кытта тэҥҥэ илдьэ сылдьаллара, тус холобурдарынан иитэллэрэ.

Тыа ыала буоламмыт, эппит-аспыт, үүппүт-сүөгэйбит барыта бэйэбит илиибит иһиттэн тахсара. Аҕабыт, оччотооҕу бары аҕалар курдук, бириэмэтин үксүн үлэтигэр аныыра. Инньэ гынан мин эдьиийим Виленалыын окко-маска сылдьарбыт. Ийэбитин кытта от охсорбут. Субуулаан, лэкээлээн, бугуллаан бүппүппүтүн кэннэ, аҕабыт кэлэн, кэбиһиигэ, тиэйиигэ төһүү күүс буолара. Ол сылдьан балыктыырбыт, сир астыырбыт. Онон дэриэбинэҕэ элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ улааппытым олохпор үчүгэй акылаат буолла.

– Гавриил, ити “тыа ыала”, “дэриэбинэ олоҕо” диэн тоһоҕолоон эттиҥ дии. Билигин бэйэҥ куорат оҕолорун кытта ыкса алтыһаҕын, кинилэри дьарыктыыгын, үөрэтэҕин. Туох ураты баарын бэлиэтиигин?

– Уу, ураты баар бөҕө буоллаҕа дии. Тыа оҕото эт-ас, үп-харчы хантан кэлэрин дьонун кытта тэҥҥэ тиритэ-хорута үлэлэһэн билэр. Мас хайыппата, киллэрбэтэ, оттубата -- тоҥноҕо ол, оттообото – сүөһүтэ-аһа суох хааллаҕа ол, муус бэлэмнээбэтэ -- уута-хаара суох хааллаҕа ол. Аҕатын, эһэтин, убайын кытта айылҕаҕа сылдьан бултаабата, балыктаабата -- Байанайтан бэриһиннэрбэт, эбиитин айылҕа күүһүн, муудараһын билбэккэ улааттаҕа ол. Оттон куорат оҕото ити чааһыгар хааччахтаах. Баҕардаҕына даҕаны, барар-кэлэр сирэ суох. Инньэ гынан бу боппуруоска эппиэтинэс барыта төрөппүттэргэ сүктэриллэр. Төлөпүөнү, планшеты туттаран кэбиспэккэ, төрөөбүт төрүт тылынан ирэ-хоро кэпсэтэн, сахалыы санааны, сиэри-майгыны иҥэрдэххэ, куорат да оҕото туох итэҕэстээх буолуой, олоххо бэлэмнээх, ситиһиилээх буолан тахсыаҕа.

-- “Саха сахатынан кэрэ” диэни хайдах быһаараҕын?

– Ханнык баҕарар омук тыла-өһө, үгэһэ, сиэрэ-туома, култуурата баарын тухары тыыннаах. Хас биирдии норуот үйэлэри хайдах туораан кэлбитэ эмиэ уратылаах – ол кини олорор усулуобуйатыттан, айылҕатыттан, этин-хаанын сайдыытыттан, о.д.а. тутулуктаах. Гаджеты туттаран баран: “Оҕом сахалыы билбэт”, -- диэччилэри, кырдьыга, өйдөөбөппүн. Төрөөбүт тылынан саҥарбата да, бу оҕо өбүгэлэрин кытта ситимин сүтэрэр, онон бэйэтин ис кыаҕын 100 бырыһыан арыйара саарбаҕы үөскэтэр. Төрөөбүт тылы билии диэн хайаан да уустаан-ураннаан саҥарыы буолбатах, бу -- санааны сааһылаан тиэрдии, истиҥник сэһэргэһии, үгэстэргэ уһуйуллуу, айылҕаҕа, аал уокка, төрөөбүт алааска сүгүрүйүү…

--Уһуйар-эрчийэр үлэҕэ хайдах кэлбиккиний?

– Тириэньэрдиир үлэҕэ миигин боксам аҕалбыта. Спорт диэн куруутун чөл олох, чэгиэн турук, мэлдьи бэйэ бодону тардыныы, үрдүккэ дьулуһуу, күүстээхтэри кытта алтыһыы, бэйэни тургутуу, атыттары кытта бэйэ кыаҕын, таһымын тэҥнээн көрүү, ситиһиигэ тиийэр суолу анаарыы.

Мин маассабай спортан улахан спорка үктэммитим. Онно эмиэ ийэм миэхэ эрэлэ, кини оҕотун туһугар сытыыта-хотуута улахан суолталаах. Эппитим курдук, Бүлүү улууһун Хампатыгар улааппытым. Дэриэбинэ оҕотун сиэринэн, дьиэбит үлэтин бүтэрдибит да, физзалбытыгар тиийэн эрчиллэрбит. Бары көрүҥҥэ холонон, тугу сатыырбытынан дьарыктанан, ким туохха үөрэтэринэн түсүһэн иһэрбит. Мээчиктээһин буоллун, хайыһар буоллун, бокс буоллун, сүүрүү буоллун -- барытыгар сылдьарбыт, тутуһуу-хабыһыы, күөн көрсүһүү бөҕө буоларбыт. Наар таһырдьа сылдьарбытын өйдүүбүн: тымныы-сылаас диэбэккэ, дьыл бары кэмигэр.

Биир үтүө күн хомуннубут да, аҕам дойдутугар Хатаска көһөн тирилэтэн кэллибит. Оччолорго тохсуска үөрэнэбин, били, этэргэ дылы, “мин дуу, эн дуу” диэн үтэн-аанньан көрөр сааспыт буоллаҕа дии (күлэр). Ол сылдьан урут-уруккуттан баҕалаах Олимпийскай эрэл училищетыгар киириэхпин баҕарарбын ийэбэр эттим. Ийэм онтон-мантан ыйыталаһан, ыйдаран-кэйдэрэн, куоракка киирэн, тургутууну аастым… “Аастым” диэн ити улаханнык эттим (мичээрдиир). Дьиҥэр, эт-хаан өттүнэн соччо бэлэмэ суох эбиппин, билигин санаатахха – “скакалкалаа” диэбиттэригэр, аҕыйахта ыстанан баран илиһинним, ынчыктаан-хончуктаан, эмиэ бэрт ахсааннаахтык тардынным. Ол оннугар баҕам күүһэ, дьэ, улахана, аны ийэм эрэнэр хараҕа… Дьэ, ити курдук, “дьол хараҕа суох” диэн түгэн тосхойон киирдим.

Бастакы сылбар наар хотторор аатыгар сырыттым. Саатар, дьарыкка бары миигин талаллар… Кыайаллар буоллаҕа дии, ол иһин. Дьэ, ону баҕам хоту бэйэм тылланан, ийэм эрэлинэн киирбиппин санаан туран тулуйарым – хотторуу амтанын, ыарыылаах охсуулары, о.д.а. Сыыйа сайдан бардым. Инньэ гынан, 16 сааспар боксаҕа улахан дьоҥҥо бастаатым. Чэ, кылгастык итинник.

Аны тириэньэрдиир үлэм диэ… Буһуу -хатыы оскуолатын аастым, син сатыырым элбэх курдук буолла. Билиибин-көрүүбүн, сатабылбын кэлэр көлүөнэ ыччакка тиэрдэр санаа үөскээтэ. Ол баҕабын бу эйгэҕэ сылдьар дьонум билэр буоланнар, тута: “Миэстэ таҕыста, киир”, -- диэбиттэригэр, өр толкуйдуу барбакка сөбүлэстим. Ол эрээри урут үлэлээбит тэрилтэбэр махталым улахан. Эмиэ күрэх бөҕөнү тэрийэллэрэ, спорду өйүүр уонна өйдүүр этилэрэ. Суут бириистэбэ этим.

 Билигин Дьокуускай куорат 12-с №-дээх оскуолатыгар тириэньэрдиибин. Хатастан эмиэ оҕолордоохпун. Оскуолам дириэктэрэ А.К. Чиряевка махтанабын. Билигин ол бастакы оҕолорбуттан икки уолум УОР бастакы нүөмэрдээх спортсменнара буола сылдьаллара үөрдэр. Атыттар да оргууй наллаан кэккэ ситиһиилэрдээхтэр. Сахалыы сиэринэн, барыларын манна ааҕа олорбоппун. Айаннаан иһиэхпит, ким тулуурдаах, бэйэтигэр эрэллээх иннин диэки баран иһиэҕэ...

– Оннук. Тириэньэр диэн эн санааҕар кимий?

--Мин санаабар, эрчийэр оҕотугар ийэ, аҕа, сүбэһит, эрчийээччи, талааны аһааччы, тулуурга-дьулуурга үөрэтээччи, эрэллээх доҕор.

–Төрөөбүт-үөскээбит дьиэ кэргэниҥ сыаннастарыттан бэйэҥ дьиэ кэргэҥҥэр тугу иҥэрдиҥ, илдьэ сылдьаҕын?

--Дьиэ-кэргэн диэн эн көмүскэлиҥ-харысхалыҥ, ирдэбилиҥ, эппиэтинэһиҥ, саамай күндү эйгэҥ. Ийэлээх аҕабыттан ылбытым элбэх. Ийэбиттэн -- ирдэбиллээх буолууну, ханна кытаатары, ханна сымныыры, аҕабыттан -- сатабылы, ылсыбыты бырахпакка оҥоро-тута сылдьары уонна сүрүн өйдөбүлү -- “оҕо туһугар” диэн санааны. Бэйэм дьиэ кэргэммэр аҕа оруолун үрдүктүк тутабын, кэргэним ону билинэр. Аҕа тыла быһаарыылаах, мунаарыылаах түгэҥҥэ ыйааһыннаах, суолталаах буолуохтаах.

***

Дьэ, ити курдук сүрдээх сэргэх сэһэргэһии буолла. Гавриилы биһиги, хатастар, өссө футбол диэнинэн билэбит. Биир кэмҥэ футбол элбэх эдэр ыччаты, оҕону түмпүтэ, сомоҕолообута, бэл диэтэр, Нерюнгри куорат спортивнай оскуолатын филиала буолан, анал үлэһиттэнэн, үгүс элбэх уол чөл-чэгиэн олоххо тардыспыта. Былырыын Саҥа дьылы көрсө «Тап-Тал» диэн киинэ уһуларбытыгар, Гавриил тыа уолун оонньоон, бэрт кэбэҕэстик аты сүүрдэн кэлбитэ. Онно мин: “Аты миинэргэ хантан үөрэммиккиний?” – диэбиппэр, “Хампаҕа анал куруһуок баара” -- диэн соһуппута.

Кэпсээбитин курдук, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ улаатан, Гавриил бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөрү, өйдөһөрү-өйөһөрү үрдүктүк тутар. Билигин бары муһуннахтарына, бэйэтэ биир алааһы толорор гына көлүөнэ ыччаттардаахтар. Оннук түмсүү буолла да, сүүрүүлээх-көтүүлээх оонньуу, тутуһан-хабыһан көрүүлээх күрэхтэһии бөҕө буолаллар. Дьэ, онно Гавриил -- сүрүн дьоруой.

Кэтээн көрөрбүнэн, киниэхэ “аҕа баһылык” диэн өйдөбүл дириҥник иҥпит. Ону кини ирдээн дуу, “оннук оҥоруҥ, маннык гыныҥ” диэн этэн дуу буолбакка, бэйэтин холобурунан көрдөрөр, иитэр-үөрэтэр. Тиэргэн, олбуор иһигэр оҕоруоту, бэл диэтэр, сибэккитигэр тиийэ барытын бэйэтэ былааннаһан үүннэрсэр, буорун-хаарын бэлэмнэһэн, олордуһан, дьиҥ чахчы хаһаайын.

Мин бу ыстатыйаҕа биһиги нэһилиэккэ олорор, үлэлиир-хамсыыр, айар-тутар бастыҥ ыччаппытын киэн тутта сырдаттым.

Наталья Руфова, Хатас.