Түһүлгэ

Тылбытын симэлитэр кутталлаахпыт

Саха сирин Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Галина Бочкарева кэпсэтиини саҕалыырыгар биир идэлээхтэрин ийэ тылы харыстааһын уонна сайыннарыы тула тус көрүүлэрин кылгастык сырдатан кэпсэтэргэ ыҥырда. Тэрээһиҥҥэ ыҥырыылаах ыалдьыттар Арассыыйа билимин академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийиигэ уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах  норуоттар кыһалҕаларын үөрэтэр институт үлэһитэ, тыл билимин дуоктара Нина Иванова, сахалыы тыллаах Бикипиэдьийэни төрүттээччи Николай Павлов-Халан, математика учуутала, физико-математическай билим дуоктара, өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей-интэринээт дириэк­тэрэ Иван Шамаев кытыннылар.

Ийэ тылга сыһыаннаан саҥа кэмҥэ-кэрдиискэ үктэннибит. Аныгы үйэҕэ көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ сайдыы бэрт балысханнык барар, оттон ыччат түргэн тэтимнээх олоҕу кытары тэҥҥэ хардыылаан барсыан баҕарар. Ол барыта хас биирдии киһи, саха ыалын олоҕун укулаатын, сиэрин-туомун, төрөөбүт тылын, суругун-бичигин төрдүттэн уларытарга тиэрдэр. Хайа да өттүттэн ыллахха, үтүө да, мөкү да өрүттэрдээҕэ дьэҥкэ. Биир өттүнэн,  интэриниэт көмөтүнэн суһал иһитиннэриилэр аан дойду үрдүнэн уот начаас иһиллэллэр. Иккиһинэн, билигин судаарыстыба  төрөөбүт тылы тыыннаах хаалларарга саха киһитин өйүн-санаатын уһугуннарбатаҕына, уталыппат дьаһаллары ылымматаҕына, сотору кэминэн ийэ тылбытын симэлитэр кутталлаахпыт. Ол туһунан биһиги учуонайдарбыт, исписэлиистэрбит, чинчийээччилэрбит, суруналыыстарбыт бэрт үгүһү суруйан тураллар уонна билигин да суруйаллар. Саха үүнэр көлүөнэтэ саха тылын сүтэрэн, симэлитэн эрэр. Манна мөккүөр суох.

Төгүрүк остуол тула кэпсээтээччилэр ордук улахан болҕомтону тэлэбиидиэнньэ, ютуб биэриилэргэ уурдулар. Кинилэр баҕа санааларынан, саха тылынан тахсар биэриилэргэ ас-үөл буһарыытын, муоданы, киэргэниини көрдөрүүнү тохтоторго, бэл, ыытааччылар уонна сэһэргээччилэр сыыһа-халты, үгүстүк лахсыыр саҥаралларын аҕыйаталларыгар  этиннилэр. Аны туран сонуннары нууччалыы-сахалыы булкуйа киэбинэн саҥаралларын, саайтарга араастаан суруйалларыттан хомолтолорун биллэрдилэр. Сорох кэмҥэ суһал балаһыанньа биллэрэр туһунан кытта саҥалар иһилиннилэр. Оттон, чахчы, «Саха» НКИХ ха­наал­га, ютубка, социальнай ситимнэргэ, ону ааһан хаһыакка кытта аһы-үөлү буһарыы сүбэлэрэ, ырысыап үллэстиитин сахалыы биэриилэрэ да, ыстатыйалара да үгүөрү. Маны киһи эрэ барыта сэҥээрбэт, саха тылын — ийэ тыл — күүһүн, кэрэтин, хомуһунун маннык халыыптаах ыччат иҥэриэ диэн этэ да барыллыбат. Ол оннугар, саха норуотун ураты култууралаах, айылҕалаах, тымныыны тэһииннээбит, сүөһүнү, сылгыны ииппит омук буоларбытын түстүүр, кэрэһилиир ис хоһоонноох биэриилэр элбиэхтээхтэр. Бу кыһалҕаны барытын быһаарыа суоҕа гынан баран, ийэ тылбытын илдьэ хааларбытыгар улахан төһүү, көмө буолуо этэ.

Суолталаах этиилэр, санаалар

Саха тылын билиҥҥи туругун  туһунан Арассыыйа билимин академиятын Сибиирдээҕи салаатын Гуманитарнай чинчийиигэ уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах  норуоттар кыһалҕаларын үөрэтэр институт үлэһитэ Нина Иванова этэринэн, 2021 сылга Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт социолингвистическай чинчийии барыллаан түмүгүнэн, Дьокуускай олохтоохторун  76% - на «оҕолор төрөөбүт тылларын сиһилии билбэттэр» дииллэр. Кинилэр Сахабыт сиригэр төрөөбүт, иитиллибит ийэ тылбыт сүтүүтүн сүрүн кутталынан ааҕаллар. Эмиэ ити ыйытыкка хоруй биэрбит дьон 51%-на бэйэтин тылын үөрэтэргэ, киэҥ эйгэҕэ тарҕатыыга дьулуспат ыччаты буруйдууллар. Омук быһыытынан төрөөбүт тылларын билэллэрэ наадалааҕын ыйытыкка кыттыбыт дьон 87,4 %-нара сөбүлэһэллэр. Ийэ тыл сүтэриитин туһунан долгуйар дьон 62% бэлиэтэнэр. Оттон ыйытыкка кыттыбыт дьон 50,1% күннээҕи тылга сахалыы саҥаны туһаныан уонна үөрэтиэхтэрин баҕараллара үөрдэр. «Билигин уопсастыбаҕа саха тылын  чөлүгэр түһэрии тускулларынан көрөр дьон хоруйдарын аҕаллахха: дьиэ кэргэҥҥэ оҕону төрөөбүт тылынан ытыктыыр, билэр гына иитиэхтээхпит – 50,2%,  cахалыы үөрэтэр уһуйаан, оскуола элбиэхтээх – 47%, үөрэх ыстандаартарыгар  саха оҕото булгуччу төрөөбүт тылын үөрэтэр ирдэбилэ киириэхтээх – 40,7%,  оскуолаҕа, орто анал, үрдүк үөрэх кыһаларыгар саха тылын үөрэтии хаачыстыбата үрдүөхтээх – 41,1%, судаарыстыба тылга ыытар бэлиитикэтэ көдьүүстээх буолуохтаах – 35%», — диэн Нина Иванова чинчийии түмүктэрин эттэ.

Суолталаах этиилэри СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Саха Сирэ» хаһыат бэтэрээ­нэ Николай Крылов сиэнэ нуучча кылааһыгар үөрэнэ киирбитин билиннэ: «Олоҕум устатын тухары саха тылын туруулаһарга  дьулуһарым. Ол эрэн  сиэним төрөөбүт тылын билбэтинэн, нуучча кылааһыгар барда. Биллэн турар, мин мантан олус кыбыстабын. Үүнэр көлүөнэ кинигэттэн, сурунаалтан информацияны ааҕан ылыан оннугар, гаджеттары ордорор, ону бары билиниэхпитин наада. Тэлэбиидэнньэҕэ оҕоҕо анаммыт биэриилэри сайыннарыахха. Ааспыт сылга маннык ис хоһоонноох мунньахха бырабыыталыстыба саха тылын сайыннарарга сыаллаан 56 мөл. солк. анаабыта, ол үп- харчы ханна туттуллубутун билиэхпин баҕарабын».

Салгыы төгүрүк остуолга Наталья Михалева-Сайа, Иван Шамаев, Татьяна Жиркова, Ольга Семенова, Николай Павлов-Халан, Ньургун Бэчигэн, Лена Керемясова, Иван Гаврильев, Василий Мандаров, Валерий Луковцев-Дьулустаан, Мира Старкова санааларын атастастылар.

СӨ Баһылыгын иһинэн тыл сайдыытыгар Сэбиэт чилиэнэ, сахалыы тыллаах Бикипиэдьийэни төрүттээччи Николай Павлов-Халан: «Сүрүн сорукпут — биһиги сахалыы суруйар суруналыыстыканы өйүөхтээхпит. Саха тылын сайдар тулааһына, тирэҕэ, саҥа эйгэлэри баһылыырга далаһа буолар сахалыы суруйар суруналыыстыка эрэ буолар.  Оччотугар хайаан даҕаны хаһыаттарбытын, сахалыы бэчээти өйүөхтээхпит. Сахалыы суруйар суруналыыстарга ыҥырыы этиэхпин баҕарабын — эһиги бэйэҕит уһуктуҥ, утуйан баран олорумаҥ! Үлэтэ суох хаалар турукка киирэн олороҕут. Кыһалҕаны нууччалыы эмиэ суруйуҥ. Нууч­чалыы суруйар суруналыыстар, омугунан төһө да саха буолбуттарын үрдүнэн, саха тылын кыһалҕатыгар наадыйбаттар. Кинилэр үлэлэрэ баар, баар да буолуоҕа. Оттон бу сахалыы суруйар суруналыыстар  нууччалыы тылынан суруйаҥҥыт,  тыл кыһалҕатыгар дьон болҕомтотун тардыҥ. Саха сирин олохтоохторо 50%-на нуучча омуга уонна нуучча тылынан саҥарар дьон. Кинилэргэ туһаайан биһиги кыһалҕабытын тиэрдиэхтээхпит. Төрөөбүт тылынан  иитиллибит, үөскээбит, тылын туох да харгыһа суох үөрэппит киһи эрэ дьоллоох буолар! Сахалыы саҥарбат, аахпат сахалар элбэхтэр. Оҕо икки тылынан саҥарар, суруйар буоллаҕына эрэ, олоххо бэлэмнээх буолуоҕа».

Суруналыыс, «Күрүлгэн» литературнай сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ Афанасий Гуринов-Арчылан: «Уус-уран айымньы омук  олоҕор, тыыннаах буолуутугар суолтата ураты.Холобур, олоҥхо эрэ баар буолан саха тыыннаах диэхпитин сөп. Оттон аныгы кэмҥэ уран суруктан, литэрэтиирэттэн  уус-уран сурунааллар суолталара тахсан кэлэр. Араадьыйаҕа, тэлэбиидэнньэҕэ «Күрүлгэн», «Чолбон» сурунааллар суруйууларын иһитиннэрэр курдук тэриниэххэ, дьаһаныахха».

Биллиилээх артыыс, сахалыы араа­дьы­йаҕа «Байанай» биэрии ыытааччыта, Ньургун Бэчигэн Миитэрэй уола: «ХНТ бырагырааматыгар суруллубутунан, 200 тыһ. тахса ахсааннаах буоллаххына,  эн ханнык даҕаны кинигэни, киинэни тылбаастыыр кыахтанаҕын. Ол таһымҥа тиэрдиэхпитин наада. Балысхан сайдыы кэмигэр тэҥҥэ хардыылаан иһиэххэ. Холобур, биһиги ылсан үлэлии сылдьар сыһыарыыбыт саха тылыгар үөрэтэр».

Түмүккэ  суруналыыс  Мира Старкова үүнэр сыл Саха АССР тэриллибитэ үбүлүөйдээх 100 сылын Саха тылынан биллэрэргэ баҕатын үллэһиннэ.  «Оччотугар, саха тылын сайдыытыгар араас дьаһаллар, улахан хамсааһыннар тахсыа этилэр. Үөһэ этиллибитин курдук, сахалыы тыллаах бэчээт эйгэтигэр кыһалҕалар бааллар. Урут оскуолаҕа нуучча тылын учууталынан үлэлии сылдьан, саха оскуолатыгар, кылааһыгар нуучча тылын үөрэтэллэригэр эбии хамнас төлүүллэрин  бэлиэтээбитим. Итинник ньыманы билигин саха тылын үөрэтэр учууталларга эбии хамнас быһыытынан көрөллөрө буоллар уонна сахалыы суруйар  суруналыыстарга  хамнастара эбиллэн  төлөнөрө буоллар диэн этиилээхпин», —диэн дьон санаатын өрө көтөхтө.

Тугу гынабыт? Хайдах дьаһанабыт?

Аан дойдуга буола турар балысхан сайдыыны кытта тэҥҥэ, олоххо-дьаһахха сыыппара, аныгы ситим, сибээс технологиялара, интэриниэт, ютуб күүскэ өтөн киирбитинэн, саха тылыгар үөскэтэр кутталларын бука бары өйдөөн, билинэн туран, төрөөбүт сахабыт тылын тыыннаах  хаалларар, сайыннарар туһугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруналыыстарын Сойууһа тэрийэн ыыппыт төгүрүк остуолугар өрөспүүбүлүкэ суруналыыстара, маассабай иһитиннэрэр-көрдөрөр сириэстибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ санааларын, этиниилэрин  истэн баран, төрөөбүт тыл утум балысханыгар  саҥа таһымҥа таһаарарга  сүбэ соругу ылынна:

- саха тылынан тахсар бэчээти  күүскэ өйүүргэ, оскуолаларга уонна бибилэтиэкэлэргэ оҕо хаһыатын, сурунаалын босхо сурутарга;

-  Саха сиригэр тылбаас хайысхатын, эйгэтин үбүлүүргэ;

- саха тылынан тахсар мобильнай сы­һыарыылары уонна оонньуулары оҥорууну үбүлүүргэ;

- «Саха» НКИХ иһинэн оҕо ханаалын оҥорорго уонна үбүлүүргэ;

- Дьокуускай куоракка национальнай ос­куолалары эбии аһарга, оҕо уһуйааннарыгар сахалыы бөлөхтөр ахсааннарын элбэтэргэ;

- саха тылын үөрэтии аныгы ньымаларын туһанан, оҕолорго анаан саха тылын үөрэтэр саҥа учуобунньуктары судургутутан оҥорорго;

- үөрэх кыһатыгар саха тылын үөрэтэргэ эбии чаастары көрөргө;

- оҕо уһуйааннарын, оскуолаларын сахалыы кинигэлэринэн хааччыйарга;

-  тэлэбиидиэнньэҕэ оҕо биэриилэрин эпии­рин бириэмэтин элбэтэргэ;

- оҕолорго уонна ыччакка сахалыы литэрэтиирэ, ырыа, олоҥхо куонкурустарын ыытары үбүлүүргэ;

- оҕолорго аналлаах испэктээк, тыйаатыр бырагырааматын кэҥэтэргэ;

- оҕоҕо аналлаах саха киинэтин үбүлүүргэ;

- эдэр төрөппүттэр оҕолоругар саха омук буолалларынан киэн туттууну иҥэрэллэригэр;

- ыччакка сахалыы тыллаах бэстибээллэри ыытары өйүүргэ.

Кэпсэтии түмүгүнэн ылыллыбыт сүбэ­лээһиннэр туһааннаахтарга тиэрдиллиэ диэн буолла. Ити курдук, кэпсэтии түмүгүнэн, ийэ тылы тыыннаах хаалларар, саха бэчээтин, кинигэни саха тылынан таһаарыытын сайыннарар, быыһыгар суһал балаһыанньаны кытта биллэрэр туһунан араас хабааннаах этиилэри иһиттибит. Үлэ барбат буолбатах, онуоха аныгы XXI үйэ информацион­най сайдыы бэрт тэтимнээх хардыыларыгар оҕустаран, эбии пандемия кэмигэр, саха үүнэр көлүөнэтэ тылын сүтэрэн эрэрэ биллэрдик көһүннэ. Бу хайысхаҕа исписэлиистэр да чинчийиилэрэ, суруналыыстар да дьүүллэһиилэрэ ыытыллаллара үөрдэр.  Саха тылын билэр хас биирдии киһи оҕото сахалыы саҥарарыгар кыһаллыахтаах, ситимин быһыа суохтаах.  Бары бүттүүн кыһаннахпытына эрэ туох эрэ кыаллыа.