Түһүлгэ

 Куонкурус дьүүллүүр хамыыһыйата саха муосчуттара оҥоһуктарыгар үгэһи уонна саҥалыы сүүрээни сатабыллаахтык дьүөрэлииллэрин биһирээбиттэр. Саха сирин уустара бу быыстапкаҕа 100-тэн тахса үлэни көрдөрүүгэ уурбуттара.

Аан дойдуга саха муосчуттарын үлэлэрэ хайҕаныахтарын хайҕаналлар. Бу ускуустуба сайдыытыгар, атаҕар турарыгар сүҥкэн кылааттаах киһинэн РФ үтүөлээх худуоһунньуга, муосчут, скульптор, педагог, Култуура уонна ускуустуба Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай институтун бэрэпиэссэрэ Константин Меркурьевич Мамонтов буолар.

Бастакы оҥоһугум – ийэбэр тапталым бэлиэтэ

--Мин 1949 сыллаахха Сунтаар улууһун Сиэйэ нэһилиэгэр 15-с оҕонон төрөөбүтүм. Ийэм Дария Иннокентьевна 16 оҕоҕо бу күн сирин көрдөрбүтэ. Аҕам Меркурий Захарович Аҕа дойду Улуу сэриититтэн кэлэн баран, мин биирдээхпэр суох буолбута. Онон ийэбит барахсан, сүүһүн көлөһүнүн тилэҕэр аҕаан, биһигини соҕотоҕун сүһүөхпүтүгэр туруортаабыта.

Талаан айылҕаттан бэриллэр, удьуортан утумнанар. Бу санаатахпына, аҕам да сатабыллаах, туттуулаах киһи эбит, ийэм да тарбаҕар талааннааҕа, оҕолоругар таҥастарын-саптарын бэйэтэ тигэрэ.

Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына, учууталбыт Семен Семенович Гурьев мин тарбахпар талааннаахпын бэлиэтии көрөн, куруһуокка сырытыннарбыта. Кини: «Эн дьоҕурдааххын, сэлии (мамонт) муоһуттан оҥоһуктары оҥорорго үөрэн. Дэлэҕэ даҕаны араспаанньалыын Мамонтов буолуоҥ дуо?» -- диэбитин өйдөөн хаалбыппын. Уонна миэхэ сэлии муоһун кырамталарын биэрбитэ. Оччолорго билиҥҥи курдук элбэх үнүстүрүмүөн суоҕа. Оҕолору көрөн, тиэхиньикэлэрин үтүктэн, бастакы оҥоһукпун оҥорбутум -- ийэм толору кымыстаах чороону көтөҕөн турарын. Онтон саҕаламмыта мин муосчут буолуум.

Айар-тутар баҕам батарбакка

--Оскуоланы бүтэрэн баран, сопхуоска үлэлии киирбитим. Онтон миигин Дьокуускайга суоппардар оскуолаларыгар үөрэттэрэ ыыппыттара. Биэс ыйдаах кууруспун бүтэрээт, тута аармыйаҕа барбытым. Икки сыл сулууспалаан баран, дойдубар Элгээйигэ төннөн кэлэн суоппардаабытым. Онно үлэлии сылдьан, уруһуйдуур, айар-тутар баҕам олох уоскуппатаҕа. Арассыыйа худуоһунньуктарын сойууһун сурунаалын суруттаран ааҕарым. Биллиилээх худуоһунньуктар, скульптордар үлэлэрин сэргээн көрөрүм, уус-уран оҥоһуктар тиэхиньикэлэрин үөрэтэрим. Үһүс сылбар Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа үөрэнэ киирбитим. Онно туттарсарбар, биир миэстэҕэ 20 киһи этэ. Улахан тургутууну ааһан, бу санаатахпына, кыахтаах буолан киирбиппин. Түөрт сыл устата уһуйуллан, бүтэһик сылбытыгар «Сардаана» фабрикаҕа үлэлээн, хамнас аахсыбыппыт. Харчыламмыт дьон куурсунан Сойуус үгүс куоратын кэрийэн кэлбиппит, Латвияҕа тиийэ. Ол эдэр сааспыт умнуллубат кэрэ кэмэ буолан, билиҥҥэ диэри өйбүтүгэр-санаабытыгар сылдьар. Аатырбыт мусуойдарга сылдьан, билиибин-көрүүбүн хаҥаппытым.

Үөрэхпин бүтэрэн баран, «Сардаана» фабрикаҕа үлэлии сылдьан, Москватааҕы бырамыысыланнай училищеҕа кэтэхтэн туттарсан киирбитим. Үөрэн-көтөн, соҕуруу үөрэнэ тиийбитим, миэстэбин ханнык эрэ тойон оҕотугар биэрэн кэбиспиттэр этэ. Кыһыйаммын, төттөрү төннөрбүттэн кыбыстан, Магадааҥҥа көппүтүм. Онно муосчуттар элбэхтэрэ уонна, уопсайынан да, бу салаа сайдыбыт сирэ этэ.

Дьолбун Магадаантан булбутум

--Магадааҥҥа сувенирдары оҥорор фабрикаҕа худуоһунньугунан үлэлээбитим. Оо, үлэ диэн баран, «муннукка ытаабыт» киһи этим. Хамнаһы да хоточчу аахсарым. Ол кэмҥэ Магадааннааҕы педагогическай институкка Саха сириттэн элбэх ыччат кэлэн үөрэнэрэ. Кинилэри кытта билсэрбит. Оннук көрсүһүүлэргэ сүрэҕим аҥаарын, кэргэммин Людмила Николаевнаны таба көрөн таптааммын, 1978 сыллаахха ыал буолбуппут. Номнуо 43 сыл “эн-мин” дэһэн олорон кэллибит.

Мин 55-с сылбын муоһунан үлэлиибин. Бу үлэбэр миигин өйүүр киһим, сүбэһитим, көмөлөһөөччүм Людмилам буолар. Оҕолору үөрэтэр үлэбэр Людмила методическай пуонданы хааччыйар.

Барыларынан киэн туттабын

--Барыта 2000-тан тахса муоһунан оҥоһугу айан таһаардым. “Саамай киэн туттар үлэҥ?” -- диэн ыйытаҕын да, барыларынан киэн туттабын. Бу мин ис сүрэхпэр умайбыт кыымтан саҕыллан тахсыбыт туспа эниэргийэлээх үлэлэр. 261-с үлэбин «Симэх» галерея пуондатыгар бэлэх биэрбитим.

Үгүстэрэ кыраныысса таһыгар, Арассыыйа араас куораттарын түмэллэригэр көрдөрүүгэ тураллар. Онон оҥоһуктарым Саха сирин муосчуттарын ааттарын ааттата, сурахтарын сураҕырда туралларыттан үөрэбин. Улахан монументальнай ааркалары эмиэ оҥорбутум.

Уһанарга ыччаты уһуйан

--Муостан оҥоһуктары оҥоруу Саха сиригэр XVII үйэттэн саҕаламмыт. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, бу биһиги кэммитигэр диэри тиийэн кэллэҕэ. Миигин үөрэппит учууталларым бары өбүгэлэрбит үгэстэрин харыстаан илдьэ кэлбит дьон буолаллар. Кинилэр биэрбит билиилэрин аны мин аныгы үйэ ыччатыгар тиэрдэбин.

Художественнай оскуолаҕа үөрэппит оҕолорум билигин бэйэлэрэ оҕолору уһуйаллар. Сорох үөрэнээччилэрим бэйэбин кытта тэҥҥэ быыстапкаҕа кытталлар. Бүлүүгэ оҕо художественнай оскуолатын тэрийэн, бастакы дириэктэрдэрэ буолбутум. Дьокуускай куоракка төрүт дьарык технологиятын уонна дизайнын кэллиэһигэр "Резьба по кости" салааны туруорсан астарбытым. Билигин култуура уонна ускуустуба Аартыкатааҕы институтугар "художественная резьба по кости" диэн салааны астаран,  үрдүк үөрэхтээх худуоһунньуктары бэлэмнээн таһаарабыт. Арассыыйатааҕы худуоһунньуктар академияларыгар үс сыл үөрэммитим. Тэҥинэн Красноярскайдааҕы художественнай интститукка үлэлээбитим. 

 Сахам сирин дьүһүйэбин

--Мин оҥоһуктарым кыраныысса таһыгар буолбут быыстапкаларга элбэхтэ кыттыбыттара. Ону туоһулуур олус элбэх диплом, сэртипикээт баар. Арассыыйа худуоһунньуктарын сойууһа көмүс мэтээл туттарбытынан киэн туттабын.

2002 сылтан, эппитим курдук, Аартыкатааҕы институкка преподавателлиибин. Бастаан утаа оҕолору үөрэтэр усулуобуйа суоҕа, Худуоһунньуктар дьиэлэригэр мастарыскыай оҥостон, хас биирдии оҕо станогун таһыгар вентиляция туруоран, оннук дьарктанарбыт. Муоһунан уһаныы быыллаах үлэ. Киһи тыҥатыгар киириэн сөп. Ол иһин булгуччу үрэр тэрил наада.

Билигин мин муостан оҥорор тиэхиньикэм уларыйда. Харандааһы, быласталыыны туттубакка, тугу оҥоруохтаахпын тута харахпар ойуулаан көрөбүн. Бор массыынанан оҥоһугум уопсай моһуонун кыһабын. Ол кэннэ улахан доҕуурдаах массыынанан оҥоһугум быһыытын чочуйан таһаарабын.

Мин сахабын, ол иһин оҥоһуктарым тиэмэлэрэ – төрөөбүт дойдум кэрэ көстүүлэрэ: айылҕата, кыыл-сүөлэ, көтөрө-сүүрэрэ, дьоно-сэргэтэ.

Муосчуттара өйүүллэрэ буоллар...

--Уопсайа сүүстэн тахса оҕону бу ускуустубаҕа уһуйдум. Итинтэн 70 оҕом чопчу муос ууһа буолла, атыттар үөрэх кыһаларыгар оҕолору уһанарга, уруһуйдуурга үөрэтэллэр.

Билигин дьарыгым элбэх. Сарсыарда туран, ханнык оҥоһугу оҥорорбун толкуйдуубун. 4-5 оҥоһугу тэҥинэн оҥорорбун сөбүлүүбүн. Тоҕо диэтэххэ, биир эрэ үлэни ылыстахпына, түргэн баҕайытык салҕан хаалабын. Хаачыстыбаннай матырыйаал тиийбэтэ хомотор. Үчүгэй хаачыстыбалаах сэлии муоһун өрөспүүбүлүкэ таһыгар таһаараллар. Биһиэхэ сатаан атыыламмат матырыйааллар кэлэллэр. Дьиҥэр, таска таһаарыыны тохтотон, манна фабрика арыйан, ыччаты онно сувенир оҥорорго үлэлэтиэ этилэр буоллаҕа дии.

Худуоһунньуктар дьиэлэригэр мастарыскыайбытын куортамнаан олоробут. Оҕолору үөрэтэрбэр анаан, Киров уулуссатыгар, уруккута оскуола буолан турбут, хаарбах дьиэҕэ хос биэрбиттэрэ. Билиҥҥитэ пандемия буолан үөрэппэппин. Чэ, ити курдук. Муосчуттара өйүүллэрэ буоллар...

Бу салаа сайдыахтаах

--Мин муосчут аатын сүгүөхпүттэн туруорсар боппуруостаахпын. Ол -- айылҕа биэрэр матырыйаалларыттан уһанарга ыччаты үөрэтэр кыһалары хас улуус аайы арыйыы. Идэтийбит муосчуттары, мас уустарын, ювелирдары иитэн таһаарар соруктан. Аны туран, туой буорбутун тэпсэ сылдьабыт. Керамика уустарын эмиэ үөрэтэн таһаарыахпытын сөп.

Мин Култуура уонна ускуустуба Аартыкатааҕы институтун иһинэн прикладной ускуустубаҕа үөрэтэр кафедра аһылларын туруорсубутум ыраатта. Оччотугар бу кафедра иһинэн араас көрүҥ уустары уһуйан таһаарыа этибит буоллаҕа дии. Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр төһөлөөх талааннаах оҕолор, үөрэнэр усулуобуйалара суох буолан, дьоҕурдарын сайыннарбакка, симэлитэн кэбиһэллэрэ буолуой?! Муоспутун араас дойдуларынан атыылаабакка, өрөспүүбүлүкэҕэ маннык оскуолалары арыйан, уустары иитэн таһааран, улахан сыах арыйан, бу салааны сайыннарыахха баара. Саха сирэ муос, көмүс, күндү таас, мас, туой оҥоһуктарынан сайдар кэскиллээҕэр эрэнэбин.