Уопсастыба

«Этиилэргитин киллэриҥ»

Тэрийэр хамыыһыйа бастакы мунньаҕа Ил Түмэҥҥэ атырдьах ыйын 31 күнүгэр ыытылынна.

– «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» сокуон 1992 сыллаахха алтынньы 16 күнүгэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин XV сиэссийэтигэр ылыллыбыта, – диэн саҕалаата этиитин Александр Николаевич. -- Ил Дархан Айсен Николаев уонна Ил Түмэн сөбүлэһиилэринэн, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын сайдыытыгар бу сүҥкэн суолталаах сокуон олоххо киирбитэ 30 сылын бэлиэтииргэ быһаарылынна. Бу отут сыл устатыгар олох хаамыытын ирдэбилинэн, федеральнай сокуоннарга уонна өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонугар сөп түбэһиннэрэн, сокуоҥҥа тустаах уларытыылар киллэрилннилэр. Ити эрээри, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай (нуучча уонна саха тылларын) итиэннэ  официальнай (эбээн, эбэҥки, долгаан, юкагир, чукча) тылларын туттуу-туһаныы ырычаахтарыгар, быраабылаларыгар сокуон суолтатын сүтэрбэтэ, хата, нуормаламмыт быраап аакталарынан ситэриллэн-байытыллан биэрдэ.

Бырабыыталыстыба от ыйын 18 күнүнээҕи ыйааҕынан «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары араҥаччылааһын итиэннэ сайыннарыы туһунан» судаарыстыбаннай бырагыраама олоххо киирэн, үлэлээн эрэрин эттэ. Хамыыһыйа чилиэннэрин сокуон ылыллыбыта 30 сылын бэлиэтээһини көрсө судаарыстыбаннай итиэннэ официальнай тыллары үөрэтиигэ, харыстааһыҥҥа уонна тарҕатыыга этиилэри киллэрэргэ көрдөстө:

– Сокуон 30 сылын бэлиэтиир түмүк тэрээһини хаһан, чопчу ханнык күҥҥэ ыытарбытын төһө бэлэмнээхпитинэн көрөн быһаарыахпыт. Ону үөрүүлээх мунньах биитэр научнай-практическай кэмпириэнсийэ киэбинэн ыытыахха, биитэр саха тылын учууталларын сийиэһин кытары алтыһыннарыахха сөп. Санааҕытын этиҥ, суруйан киллэриҥ, болдьоххут – биир нэдиэлэ.

Саҥа бырайыактар

Хамыыһайа бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников бу ааспыт отут сыл устата сокуон чэрчитинэн туох үлэ ыытыллыбытын, чуолаан ханнык ыстатыйалар үлэлээбиттэрин, ханнык ыстатыйалар үлэлээбэтэхтэрин анаалыстыыр итиэннэ онон көрөн, салгыы үлэ хайысхаларын быһаарар көдьүүстээх буолуоҕун бэлиэтээтэ.

-- Бу сокуон чэрчитинэн Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын таһымынан Тыл сүбэтэ диэн баар, онно кыбаарталга биирдэ түмсэн мунньахтыыбыт. Отут сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн, болҕомтону өссө күүскэ тардар инниттэн мунньаҕы Ил Дархан таһымынан ыытыахха сөп. Саҥа ылыллыбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары араҥаччылааһын уонна сайыннарыы туһунан» судаарыстыбаннай бырагырааманан үлэ хас да хайысханан ыытыллан эрэр. Култуура уонна духуобунай сайдыы, Үөрэх уонна наука, Инновация уонна сыыппара технологиятын сайдыытын министиэристибэлэринэн кэккэ бырайыактар оҥоһулла сылдьаллар. Онон үбүлүөйдээх тэрээһин биир дьаһалынан бу бырайыактары билиһиннэрии буолуон сөп, -- диэтэ Сергей Местников.

2010 сыллаах биэрэпис чахчытынан, 450 140 киһи саха тылын, 4 802 киһи эбэҥки тылын, 5 656 киһи эбээн тылын, 1054 киһи долгаан тылын, 344 киһи юкагир тылын, 334 киһи чукча тылын билэллэр.

Тыл хамыыһыйалара үлэлээбэттэр!

Хамыыһыйа чилиэнэ, Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын тыл бэлиитикэтин управлениетын салайааччы Римма Жиркова үбүлүөйү бырааһынньык курдук буолбакка, саха тылын учууталларын сийиэһин кытары булкуйбакка, туспа тэрээһин, дьыалабыай кэпсэтии быһыытынан ыытар наада диэтэ.

Кини этэринэн, тыл сокуона 40 ыстатыйалааҕыттан култуура, үөрэх эйгэтигэр сыһыаннаахтар үчүгэйдик үлэлииллэр. Култуура уонна духуобунай сайдыы, Үөрэх уонна наука, Тас сибээс уонна норуоттар дьыалаларын министиэристибэлэрэ тыл бэлиитикэтигэр утумнаахтык үлэлииллэр, Тырааныспар министиэристибэтэ суол-иис аатын-суолун нууччалыы уонна сахалыы суруйарга ылсыбыт, Национальнай библиотека судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллар виртуальнай мусуойдарын оҥоро сылдьар. Олохтоох хаһаайыстыбалар, урбаанньыттар оҥорон таһаарар бородууксуйаларын аатын икки тылынан суруйар буолбуттар.

Оттон реклама, тэрилтэлэр ааттарын-суолларын туһунан ыстатыйалар аһаҕас турар, орфография эрэсиимин, национальнай бэчээт билиҥҥи туруктара кими баҕарар долгуталлар. Хаһыаттарга, телебиэриилэргэ нуучча да, саха да тылларын сыыһа-халты туттуу элбэх, диктордар күннээҕи судургу тылынан-өһүнэн муҥурданаллар диэн нэһилиэнньэттэн сэмэлиир этиилэр киирэллэр. Киин куорат оптуобустарыгар тохтобуллары икки тылынан биллэрэргэ дьон үөрэннэ, аны уулуссалар ааттарын сахалыы эмиэ суруйары ситиһэр наада. Биэдэмистибэлэр, тэрилтэлэр ааттара икки тылынан суруллар буолбуттар, ол эрээри сорох үрдүк үөрэх кыһаларын аата төрүт да английскайдыы дьэрэлийэн турар эбит!

-- Үөрэх эйгэтигэр сыһыаннаах ыстатыйаларынан оскуолалар эрэ үлэлииллэр, анал орто уонна үрдүк үөрэх кыһалара соччо кыттыспаттар, саха тылын чааһын аҕыйатан, факультатив эрэ быһыытынан үөрэтэллэр. Эмчиттэр, атын да исписэлиистэр идэлэригэр сыһыаннаах сахалыы тиэрминнэри төһө билэллэрий, тутталларый? 2019 сыллаахха Айсен Николаев иилээн-саҕалаан ыыппыт Тыл сэбиэтин мунньаҕар тыл сокуонун миэстэҕэ олоххо киллэрэргэ анаан улуустарга тыл хамыыһыйаларын тэрийбиппит. Бу хамыыһыйалар үлэлэрин туруга сүрдээх мөлтөх, үөрэх уонна култуура эйгэлэригэр эрэ ыытыллыбыт үлэни отчуоттуулар, инньэ гынан улуустарга туох үлэ барарын, туох мэһэйдэр, ыарахаттар баалларын билбэккэ олоробут. Ол иһин, бу хамыыһыйа мунньаҕар улуустар баһылыктарын, тыл хамыыһыйаларын салайааччыларын ыҥыран, кинилэргэ сөптөөх сыалы-соругу туруорар наада, – диэтэ Римма Жиркова уонна кэлэр сылтан сокуоннар нууччалыы-сахалыы таһаарыллар буолбуттарынан, тылбаасчыттары бэлэмнээһин, тиэрмин боппуруоһун быһаарыы ирдэнэрин санатта.

Атыттарга холобур буолабыт

ХИФУ Хотугу илиҥҥи норуоттар тылларыгар уонна култуураларыгар институтун хотугу филологияҕа кафедратын сэбиэдиссэйэ, эбээн бэйиэтэ Варвара Белолюбская-Аркук «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» сокуон официальнай тылынан билинэн, төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар тыллара араҥаччыланарын, харыстанарын уонна салгыы сайдарын туһунан эттэ.

– Өрөспүүбүлүкэҕэ хотугу омуктар национальнай улуустара, нэһилиэктэрэ баар, оҕо саадтарыгар, оскуолаларга төрөөбүт тыл үөрэтиллэр, университекка анал кафедра үлэлиир, кинигэлэр бэчээтэнэллэр, «Геван» хаһыат тахсар, «Саха» НИКХ анал биэрии оҥорор. Ити барыта Арассыыйа хотугу омуктар түөлбэлээн олорор эрэгийиэннэригэр үтүө холобур буолар. Отут сылы бэлиэтээһин чэрчитинэн, официальнай тыллар сийиэстэрин ыытарга этии киллэрэбин, – диэтэ.

Салгыы министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ санааларын үллэһиннилэр, оҥорбут, оҥоро сылдьар бырайыактарын сырдаттылар. Мунньаҕы түмүктүүрүгэр Александр Жирков хотугу омуктар тылларын сийиэһин үчүгэйик бэлэмнээн баран, кэлэр сылга ыытар ордук диэтэ. Хамыыһыйа чилиэннэригэр тустаах сорудахтары биэртэлээтэ, ол иһигэр ХИФУ-лар анал орто уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар саха тылын үөрэтии туругун аналыстыыр, «Саха сирэ» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ Чокуур Гаврильев сахалыы бэчээт тылын-өһүн ырытар буоллулар.